Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.
ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.
ściągasz (daw.) — wyciągasz, podnosisz.
od Turek — dziś popr.: od Turków.
parrycyda (łac. parricida) — ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.
zali (starop.) — czy.
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.
jasyr (z tur.) — niewola turecka lub tatarska.
membra putrida (łac.) — chore, ropiejące kończyny.
Chciano membra putrida leczyć, nie wycinać (… ) — słowa historyczne Żółkiewskiego. [przypis autorski]
klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.
samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
aza (starop.) — czy.
ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.
Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
lubo (starop.) — chociaż.
oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.
Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp, główna kwatera Kozaków.
Bazawłuk — rzeka w płd. części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru.
ordyniec — członek ordy tatarskiej.
czambuł — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.
samopał — długa broń palna, używana w XVI-XVII w. przez Kozaków na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi.
hałłachować — wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.
buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
piechota zaporoska — wbrew ogólnemu mniemaniu dzisiejszemu Beauplan twierdzi, iż piechota zaporoska niezmiernie przewyższała jazdę. Wedle Beauplana 200 Polaków rozbijało z łatwością 2000 jazdy zaporoskiej, ale natomiast 100 pieszych Kozaków mogło długo bronić się z zakopu tysiącowi Polaków [Beauplan, Guillaume le Vasseur de (1600–1675) — francuski inżynier wojskowy i kartograf, twórca szczegółowych map ziem polskich, autor Opisu Ukrainy]. [przypis autorski]
puszkar (daw. ukr.) — puszkarz, rzemieślnik wyrabiający armaty lub artylerzysta, żołnierz obsługujący armatę.
czaban — pasterz stepowy.
spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
dowbysz (daw. ukr.) — dobosz.
teorbanista — muzyk, grający na teorbanie; teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.
litaury (ukr. litawry) — kotły, wielkie bębny.
Hej wy stepy… more szyrokije (ukr.) — Hej wy, stepy ukochane, Pięknym kwiatem malowane, Szerokie jak morze.
kulbaka — wysokie siodło.
mogiła — tu: kopiec, wzgórze.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.
Źródła rusińskie, np. Samoił Weliczko [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.], podają liczbę wojsk koronnych na 22 000. Cyfra to oczywiście fałszywa. [przypis autorski]
bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
regestrowi perejasławscy — oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu; Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.
Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.
kantarzej — urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.