nowenna — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni.
krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
dobrudzcy ordyńcy — dobrudzcy Tatarzy, orda tatarska z zachodu, z terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.
Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.
dryjakiew — driakiew, używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium; tu: środek odurzający.
po harapie — po sprawie, dokonane; harap — bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem, używany dawniej na psy myśliwskie; por. przysł.: jak z bicza strzelił.
Wołoszka — Maria Lupu, wdowa po księciu Januszu Radziwille, córka hospodara mołdawskiego, Wasyla (Bazylego) Lupu, w 1653 r. pozbawionego tronu przez władcę sąsiedniej Wołoszczyzny (siostra Marii, Roksana, była synową Bohdana Chmielnickiego).
pasierbica — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), córka Janusza Radziwiłła i Katarzyny Potockiej, od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
koleśno — kolasami, karetami.
wniosła za nim instancję — wstawiła się za nim.
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.
kondycja — tu: pozycja społeczna.
stryj — Janusz (1612–1665) i Bogusław (1620–1669) byli braćmi stryjecznymi, tu słowo „stryj” podkreśla być może różnicę wieku i opiekuńczy stosunek Janusza do Bogusława.
zali (daw.) — czy, czyż.
moderacja (z łac.) — umiarkowanie, wstrzemięźliwość.
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) — tu: najemnik (w innych przypadkach: urzędnik skorumpowany przez obce państwo).
zalterowan (z łac.) — wzburzony, zdenerwowany.
salwować (z łac.) — ratować.
Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny.
przezpieczność (daw.) — bezpieczeństwo.
kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.
Mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
infamis (łac.) — banita, człowiek pozbawiony honoru i wyjęty spod prawa.
pieńka — konopie.
intrata — zysk z posiadłości ziemskiej.
siła (daw.) — dużo, wiele.
regalista — rojalista, zwolennik króla.
supir (z fr. soupir) — westchnienie.
delineo, delineare (łac.) — narysować.
jasyr — niewola tatarska.
oprymować (z łac.) — uciskać.
skrupuły (z łac.) — wyrzuty sumienia, wątpliwości.
konstelacje — układ gwiazd.
chasa — banda, zbrojny tłum.
alteracja (z łac.) — zdenerwowanie, wzburzenie.
Jowisz (mit. rzym.) — najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, odpowiednik gr. Zeusa; wiele mitów opowiada o jego miłosnych podbojach i licznym potomstwie.
malowany — tu: pozorny, udawany.
w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.
rewokować (łac. revoco, revocare: odwoływać) — nawrócić się.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
crescite et multiplicamini (łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.
kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.
intercyza — umowa przedślubna.