łoński (gw.) — ubiegłoroczny; tu: tegoroczny.
lafa (daw.) — płaca, żołd.
politycznie (z łac.) — uprzejmie, w sposób cywilizowany; tu: z zachowaniem pozorów.
skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.
febris (łac.) — dreszcze, gorączka.
koligat (z łac. colligatus: związany) — krewny, powinowaty.
estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.
grasant (z łac.) — rabuś, zbój.
infestować (z łac.) — niepokoić.
wywindykowanie (z łac. vindico, vindicare: dochodzić własności, mścić się) — odzyskanie własności.
komput — ustalana przez sejm liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.
cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.
staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
rzemiosły — dziś popr. forma N. lm: rzemiosłami.
wyżenąć (daw.) — wygnać.
pacjencja (z łac.) — cierpliwość.
pro patria et libertate (łac.) — za ojczyznę i wolność.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
amor patriae (łac.) — miłość ojczyzny.
Daniel — jeden z proroków Starego Testamentu, bohater Księgi Daniela, wysoko urodzony Izraelita, pozostawał w niewoli babilońskiej na dworze Nabuchodonozora II i Baltazara, a następnie na dworze perskim. Na skutek intryg wtrącony do jaskini lwów, gdzie przeżył dzięki modlitwie i boskiej pomocy.
konserwować (z łac.) — tu: zachować przy życiu, ocalić.
Te Deum (łac.) — własc. Te Deum laudamus: Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.
sak — sieć na ryby, tu: pułapka.
zali (daw.) — czy, czyż.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.
Dubisa — (lit. Dubysa), rzeka w płd. części Litwy, dopływ Niemna.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
czynić — tu: sądzić.
recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, odstąpić.
konfundować (z łac.) — zbijać z tropu, zawstydzać.
eks-jezuita — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.
strategos (gr.) — dowódca wojsk, strateg.
pod Beresteczkiem — bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko — miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
chasa — banda, zbrojny tłum.
substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.
zdużać (daw.) — wygrać, przemóc, dać radę.
febris (łac.) — dreszcze, gorączka.
palus, paludis (łac.) — bagno; tu M. lm paludes: bagna.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
porać się — zmagać się, walczyć; por. uporać się.
kobiel (daw.: wygięcie w łuk, wybrzuszenie) — tu: kosz, pułapka.