rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.
staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
brzechwa — tylna część pocisku, zapewniająca mu stabilizację podczas lotu w powietrzu.
bełt — nasada strzały, w której tkwią pióra (także: strzała do kuszy).
siła (daw.) — dużo, wiele.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
spyża — jedzenie, prowiant.
zali (daw.) — czy, czyż.
w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.
arkana (z łac.) — sekrety, tajemnice.
łubniańskie — z czasów pobytu pana Wołodyjowskiego w Łubniach; Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.
alias (łac.) — inaczej, albo.
poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach i w walce.
któren — dziś popr. który.
praeceptor (łac.) — nauczyciel.
expugno, expugnare (łac.) — zdobyć, wywalczyć; tu 3.os. lp cz.przesz. expugnavit: zdobył.
Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
suponować (z łac.) — przypuszczać, przyjąć założenie.
nie lża (daw.) — nie można, nie da się; nie wolno.
Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział jazdy.
wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.
raby — pstry, nakrapiany; tu: o twarzy w plamki.
czekanik — rodzaj fletu, używany w muzyce ludowej czeskiej i węgierskiej.
banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.
żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.
prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.
kulbaka — wysokie siodło.
bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.
Bakczysaraj — miasto na Krymie, siedziba chanów krymskich.
murza — murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za], książę tatarski.
bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
w pospolitakach — w pospolitym ruszeniu.
siła (daw.) — dużo, wiele.
marchia brandenburska — przygraniczna jednostka administracyjno-wojskowa na dawnych terenach Słowian Połabskich, wydzielona w XII w. w celu obrony wschodnich granic Cesarstwa Niemieckiego, rządzona przez margrabiego, podległego bezpośrednio cesarzowi niemieckiemu; od 1618 r. Brandenburgia i Prusy tworzyły jedno państwo pod berłem księcia elektora pruskiego.
zostawując — dziś popr.: zostawiając.
w łyka — tj. do niewoli; łyka — sznury.
inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.
cadaver, cadaveris (łac.) — trup, ruina; tu M. lm cadavera: trupy, ruiny.
kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.
staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
krócica — broń palna, podobna do pistoletu, ładowana od przodu, z zamkiem skałkowym, pistolet podróżny.
któren — dziś popr. który.
książę Kazimierz Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.