grubian — grubianin, człowiek nieuprzejmy.
samopięt — sam z czterema towarzyszami.
rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
effendi (z tur.) — pan, władca.
kulbaka — wysokie siodło.
tołub (daw.) — korzuch, futro.
litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.
chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.
siła (daw.) — dużo, wiele.
banit — dziś popr. forma M. lp: banita.
dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.
kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).
Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
ordynans (z łac.) — rozkaz.
WMść — wasza miłość.
periculum in mora (łac.) — niebezpiecznie zwlekać, nie ma chwili do stracenia.
eliberować się (z łac.) — uwolnić się.
dufać (daw.) — ufać, mieć nadzieję.
pod męką Pańską — tu: pod krzyżem.
Hiperboreje (z gr.) — mieszkańcy północy; tu omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi w 1886 r. Sienkiewicz nie mógł pisać otwarcie ze względu na cenzurę carską.
Żmudź — płn.-zach. część Litwy.
Siedmiogrodzianie — mieszkańcy Siedmiogrodu, krainy znajdującej się w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Księstwo to pozostawało w XVI i XVII w. zależne od Imperium Osmańskiego, potem podporządkowane Austrii i Węgrom. Z Siedmiogrodu pochodził król Polski Stefan Batory (1533–1586).
Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
zgliszczów — dziś popr. forma D. lm: zgliszcz a. zgliszczy.
podlot — nastolatek, człowiek dorastający.
okolica — zaścianek, wieś drobnoszlachecka.
konwent — klasztor, zgromadzenie zakonne.
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.
z Panem Jezusem — tj. z sakramentem.
zali (daw.) — czy, czyż.
żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
jaśnie — dziś popr.: jasno.
skarbniczek (daw.) — prosty, dwukołowy wózek konny z drewnianym daszkiem, używany najczęściej do wożenia bagażu; tu: wóz, pojazd konny.
kolatorska ławka — najlepsze miejsca w kościele przed ołtarzem, w których miał prawo zasiadać kolator, czyli fundator lub bogaty dobroczyńca kościoła.
personat (z łac.) — osobistość, ważna osoba.
posesjonat (z łac.) — bogaty szlachcic, posiadacz ziemski.
Dominus vobiscum (łac.) — Pan z wami.
cyborium (z łac.) — naczynie na komunikanty a. tabernakulum.
odwrócił się… ku tłumom — przed Soborem Watykańskim II (1962–1965) ksiądz odprawiał mszę zwrócony w kierunku krzyża i tabernakulum, plecami do wiernych.
etc. — skrót łac. et caetera: i tak dalej; tu oznacza to pominięcie dalszych tytułów króla polskiego.
cuiusvis dignitatis et praeeminentiae (łac.) — jakiegokolwiek rodzaju godność i wyróżnienie.
gravamina (łac.) — przewinienia, występki.
coram (łac.) — wobec.
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.