Запоўз рак у цёмную нару i сказаў:
- Лепш памру я тут, а назад ня вылезу.
I сказаў Бог Сонцу, каб яно ўгаварыла рака.
Блiснула сонейка сваiмi коскамi сьвету й прамовiла:
- Рача, рача, ня гневайся! Усiм Бог прызначыў жыцьцёвую дарогу. Вось бачыш, рача: мiльёны гадоў хаджу я тэй самай дарогай i кажны год пасылаю на зямлю аднолькавую колькасьць цяпла й сьвятла. Кажны год бывае сьцюдзёная зiма, а па зiме прыходзiць радасная вясна й лецейка. Кажнаму суджана цярпець Бяду й Нядолю, але кажнага суцяшае Радасьць i Ўцеха. Адпусьцiся-ж рача, ня гневайся!
- Тваё сьвятло да мяне амаль не даходзiць, - сказаў рак i ня вылез з нары.
Паслаў Бог ластаўку прасiць рака.
- Рача, рача, ня гневайся! - прашчабятала ластаўка. - Кажнага ў жыцьцi спатыкаюць Бяда й Нядоля. Вось хоць-бы ўзяць i маё жыцьцё. Маленькая й безбаронная я птушачка. I кот i навет мыш-кажан мяне загрызьцi могуць, i ястраб i варона заклююць, i навет верабей зь мяне назьдзекуецца. А як дзетак сваiх гадую! Зьлепiш гэта гнязьдзечка дзесь пад страхою. Добра, калi добрыя дзецi будуць у гаспадара, тады я вывяду сваiх дзетак. Але часта бываюць i распусьнiкi i споруць палкамi маё гнязьдзечка, i дзетак маiх зьнiшчаць. Вось i плач усё жыцьцё па дзетках сваiх. А колькi нас гiне, калi мы пералятаем на зiму ў цёплыя краiны! Богу аднаму ведама.
- Ты маеш волю i ведаеш сьвет, - сказаў рак i яшчэ далей пацiснуўся ў нару.
Паслаў Бог дрэва.
- Рача, рача. Ня гневайся! - сказала пахiлая вярбiна. - Няма больш бяздольнага жыцьця, як маё жыцьцё. Сам ты бачыш, якi лёс мне Бог прызначыў. Вось стаю я на беразе рэчкi цэлае жыцьцё. Вада агольвае карэньнi мае, вецер зрывае лiсты мае. Пастушкi абразаюць мае галiнкi. Узiмку ўся я ледзянею ад холаду. А рэчка ня мае лiтасьцi i вось падмые яна мае карэньнi, i халодная вада пахавае маё цела.
- Але ты можаш аглядаць Божы сьвет, - сказаў рак i з нары ня вылез.
Сказаў Бог каню, каб ён перапрасiў рака.
Падыйшоў худы конь да рэчкi, страсянуў грываю ды сумна апусьцiў галаву:
- Рача, рача, - прамовiў ён: - што ты ўздумаў? Памiраць хочаш? Ты думаеш, што маё жыцьцё лепшае за тваё? Паглядзi на маё цела! Ты бачыш раны i гузы. Гэта ад хамута ды ад пабояў. Увесь век цягаю цяжары. А калi сiлы мне не хапае, дык яшчэ й палкамi падганяюць. Адзiная ўцеха, калi выдарыцца добры гаспадар, дык часам па шыi палопае, пахвалiць мяне за шчырую працу. I ўсё-ж такi я не хачу памiраць.
Высунуўся рак з вады й сказаў горасным голасам:
- Цябе хоць калi пашкадуюць, а мяне нiхто й нiколi, - i палез узноў у нару, яшчэ далей у яе пацiснуўся.
Паслаў Бог жыта.
Скланiла жыцейка свой каласок над рэчкаю ды прыемным галаском прамовiла:
- Рача, рача! Ня гневайся! Паслухай ды паглядзi на маё жыцьцё! Вось калi мае зярняткi кiдаюць у сырую зямлiцу, я пускаю чырвоненькi парасток. Радасна мне. Неўзабаве пышнаю, густою, зялёнаю руньню пакрываю я зямлiцу. Кажуць усе: - Вось харошая рунь, - i цешацца зь мяне. Ды нядоўга трывае мая ўцеха. Прыходзiць халодная восень. Мароз скуе грудзi зямлi. Па мне пачынаюць таптацца i нiшчыць: i хатняя жывёла, i дзiкiя зьвяры, i птушкi. Потым тоўсты пласт сьнегу закрывае мяне, i ўсю доўгую халодную зiму я замiраю.
Але зiма ня вечная. Прыходзiць цёплая вясна. Злазiць сьнег з палёў. Падымаецца сонейка й пасылае цяпло на зямлю. Вось зноў я абуджаюся да жыцьця. Зноў пакрываю зеленьню поле ды цягнуся ўгару да яснага сонейка. Церазь месяцаў два выплывае мой прыгожы каласок. Ён так радасна гайдаецца на сонцы i ўдыхае ў сябе сьвежае паветра. Яшчэ зь месяц, - i каласкi мае закрасуюць брылянцiстай красою. Але-ж падумай сабе, рача. Мусiць кажная радасьць зьмяняецца сумам. Налiваюцца мае каласкi поўным зернем. Хораша жаўцее нiва, а людзi з уцехаю глядзяць на мяне. I вось тады пачынаецца пакута мая.
Прыходзяць на поле жнеi. Зразаюць мае сьцеблi вострымi сярпамi, зьвязваюць у цесныя снапы, сушаць мяне на сонцы, а потым, навалiўшы на цяжкi воз, вязуць у гумно. Нядоўга я маю супакой у гумне. Пачынаюць мяне малацiць. Б'юць мяне, мятушаць, аддзяляюць мае косьцi ад цела. Потым веялкаю аддзеляць мае зярняткi i ссыпаюць у засек. Ды што-ж ты думаеш, канец маёй пакуце? Яна толькi пачынаецца. Насыпаюць гэта маiх зярнят у мяшкi й вязуць да млына i перацiраюць мяне на муку. Далей ужо каля мяне бярэцца гаспадыня, каб сьпячы з мукi смачны хлеб.
Вось мокну я, мокну ў дзяжы, кiсну я, кiсну; месяць мяне, перакiдаюць; потым, скачаўшы баханку, кiдаюць мяне ў напаленую да чырвана печ. Рача, рача! Цi-ж можаш ты сабе ўявiць тую пакуту, якую мне трэба цярпець у печы?
Ой, цяжка, ой, страшна. Ты гэтак нi разу не пакутваў. Тады толькi страшэнная боль усьцiшыцца, калi дастануць мяне зь печы i абальюць халоднай вадзiцаю.
I ўсё-ж такi я ня гневаюся на Бога.
Заварушыў рак сваiмi доўгiмi вусамi i вылез з нары.
ЗАЯЦ I ВОЖЫК
У вадзiн ясны сонечны дзень стаяў вожык каля дзьвярэй свайго дому, склаўшы рукi на жываце, i напяваў песеньку. Сьпяваў ён сваю песеньку, сьпяваў i раптам уздумаў: "Пайду я на поле ды на сваю бручку зiрну. Пакуль мая жонка дзяцей мые ды апранае, я пасьпею i ў поле схадзiць i вярнуцца дадому".
Пайшоў вожык i сустрэўся падарозе з зайцам, якi таксама йшоў у поле на сваю капусту паглядзець.
- Добры дзень, паважаны заяц! Як вы маецеся?
А заяц быў вельмi важны й горды. Замест таго, каб ветлiва прывiтацца з вожыкам, ён толькi кiўнуў галавою ды сказаў груба:
- Што гэта ты, вожык, так рана па полi лётаеш?
- Я на шпацыр выйшаў, - кажа вожык.
- На шпацыр? - запытаўся заяц насьмешлiва. - А па-мойму, на такiх кароценькiх ножках далёка ня зойдзеш.
Пакрыўдзiўся вожык за гэткiя словы. Ня любiў ён, калi гаварылi пра ягоныя ногi, якiя запраўды былi кароткiя ды крывыя.
- Цi ня думаеш ты, - запытаўся ён у зайца, - што твае ногi бегаюць хутчэй i лепш?
- Вядома, - адказаў заяц.
- А цi ня хочаш ты зы мною навыперадкi пабегчы? - пытаецца вожык.
- З табою навыперадкi? - кажа заяц. - Не сьмяшы ты мяне, калi ласка. Няўжо-ж ты на сваiх крывых нагах мяне абгонiш?
- А вось пабачым, - адказвае вожык. - Убачыш, што абганю.
- Ну, давай пабяжым, - кажа заяц.
- Пачакай, - адказвае вожык, - спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзiны вярнуся на гэтае месца. Тады i пабяжым. Добра?
- Добра, - сказаў заяц.
Пайшоў вожык дадому. Iдзе й думае: "Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахiтру".
Прышоў вожык дадому i кажа жонцы:
- Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьцi.
- А што здарылася? - пытаецца вожычыха.
- Ды вось мы з зайцам паспрачалiся, хто хутчэй бегае - я цi ён. Я павiнен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.
- Што ты - звар'яцеў? - зьдзiвiлася вожычыха. - Ён-жа цябе адразу перагонiць.