— Возера адпадае. Афаліны — чыста марскія жывёлы, яны не змогуць жыць у прэснай вадзе. Я мяркую, што іх хочуць усё-такі ў моры скарыстаць. Ты не прыглядаўся, паміж буйкамі не нацягнута сетка?
— Здаецца, не. Хіба мо пад вадою.
— Каб утрымаць дэльфінаў, трэба добрая сетка да самага дна і каб яшчэ над паверхняй тырчала. Яны лёгка могуць яе пераскочыць. Піт з Судзірам талкавалі пра поўную цемру… У цемры будуць дэльфіны працаваць. Значыць, на вялікай глыбіні, паўз бераг. А сетку… сетку могуць яшчэ нацягнуць.
— Твая праўда, таварыш Сінх.
— Эх, таварыш Бессмяротны!.. Каб зазірнуць туды… Падкрасціся пад вадою тайком і…
— Думаю, што калі там пахне золатам, то яны і ахову арганізавалі.
— Удвух?!
— Гэта мы толькі на возеры двух бачылі. За плотам лагера яшчэ аднаго, матарыста. А там жа і вагончык на колах, і палаткі. Колькі ўнутры іх людзей, ніхто не ведае.
— Цікава, ці ў курсе ўсіх гэтых задум містэр Крафт? І не ведаю, што мне рабіць: гаварыць яму пра падслуханую размову ці не… Могуць Судзір з кампаніяй такую свінню яму падкласці.
— Ты сумесна з ім валодаеш акцыямі дэльфінарыя?
— Смяешся?
— А от Судзір, па ўсім відаць, не ў такім настроі! Гэты гатовы ўрваць дзе толькі мага. І не перажывае за Крафта.
— Дык што рабіць, пытаю?
— Пачакаем, паглядзім, што з гэтага атрымаецца.
— А пра Пуола ты не чуў нічога? Забілі яго… Мы а Янгам знайшлі пад вадою. Дротам прывязаны… Мабыць, з кітайскаю трыядаю знюхаўся быў. Не дагадзіў нечым, от і прыбралі з дарогі. Ён жа і за мною паляваў, Пуол гэты.
— Ну-у?
— Вось табе і ну. Ёсць што расказаць!
— Мы познімся… Пабеглі хутчэй!
Гэта не было падобна ні на лекцыю, ні на гутарку. Хутчэй на дыспут пра жыццё і яго праблемы…
Слухачы сядзелі за ссунутымі сталамі, на якіх стаялі простыя закускі і лёгкае пітво. Усяго было чалавек дваццаць, і хлопцы прыладкаваліся скраечку, ад уваходу. Каля тарца сядзеў прапаведнік. Прапаведнікам Радж яго празваў для сябе. Квадратны, галава круглая, як шар, паголеная да бляску, нават святло двух бра са сцяны адбівалася ад цемя. Накінуць шафранавую тогу — якраз як буддыйскі манах. На сцяне, акрамя бра, нічога не вісела, за спінаю прапаведніка ўзвышалася дашчаная перагародка. Злева ад Раджа была шкляная сцяна, праз якую было відаць, як на арэне шэсць напалову голых, у ружовых трыко гёрлз, узяўшыся пад рукі, дружна ўскідваюць нагамі пад джазавую мелодыю. Іх мітусліва асвятляюць каляровыя пражэктары — устаноўлены на самым версе велізарнага амфітэатра, амаль велатрэка. Там, дзе павінны былі быць вакол арэны лаўкі, уступамі пароблены шырокія ярусы са столікамі, каб добра праглядвалася ўсё, што робіцца на арэне. Да гуляк і выпівох за столікамі падкатвалі на каньках-роліках афіцыянтачкі, маланкава мянялі стравы і бутэлькі, гэтак жа імкліва ад'язджалі. Ляцелі, мабыць, з жыканнем і гудам, але чуваць не было. Радж нават заўважыў, як сыпалі з-пад ролікаў на паваротах іскры. Дзесьці сядзеў аркестр, вывяргаў мелодыю за мелодыяй, але музыка ў кабіну далятала слаба, і ўсё, што гаварыў прапаведнік, які «пікіраваўся» са слухачамі, было выразна чуваць. Увага Раджа рассейвалася, ашаломлены ўсім убачаным, ён не мог засяродзіцца на тым, што гаварылася, паціху круціў галавою: хацелася сачыць і за арэнаю. А слухачы ніхто ні разу не павярнуў галавы ў бок арэны.
— Ты думаеш, нас відаць з залы? — шапнуў Амара Раджу. — Шкло з фокусамі: націскаюць нейкую кнопку, і мы іх бачым, а яны нас не, блішчыць шкло, як ртуць. Цуд!
Радж кіўнуў: ага, многа тут цудаў.
— …А скажыце, як гэта так атрымліваецца: калі бандыт рабуе людзей, яго ловяць і саджаюць у турму, калі ж увесь народ, усю краіну рабуе, яго садзяць на трон? — пачуў Радж чарговую рэпліку-пытанне.
— У кожнага ўладыкі нораў дзікі! — падкінуў другі слухач.
Прапаведнік тут жа даваў адказ. І быў у яго адказах сплаў усходняга фальклору з мудрасцю «Цірукурала»14, пра які чуў яшчэ змалку.
— Не народ пасадзіў султана на трон, вы ж ведаеце. А людзі па свайму нараджэнню ўсе аднолькавыя, роўныя… Вялікасць і веліч чалавека залежаць ад таго, што ён зрабіў. Сапраўднага кіраўніка, як гаворыць Цірувалувара, вылучае ад іншых бясстрашша, велікадушша, мудрасць і энергія.
Сярод слухачоў прабегла ажыўленне, хто-ніхто і рагатнуў. Вельмі ж далёкімі былі гэтыя класічныя патрабаванні ад тых якасцей, якімі валодаў султан Муту!
— Скажу яшчэ: адзін валадар, без народа, нішто. А адною рукою нават у ладкі не пляснеш, — працягваў прапаведнік.
— Сядзіць, як скулячка, і нічога яму не зробіш!
— Ага! Блізка пуп, ды не ўкусіш!
— А ці не падобны мы са сваім гуртком на цвыркуна, які хоча ўбрыкнуць асла? — сыпаліся рэплікі.
— Народ можа цярпець да пары. Нават Буда цярпеў да трох разоў. Але ж каб нешта зрабіць, патрэбна падрыхтоўка: нават жаба, не зрыхтаваўшыся, не скокне. Кол, перш чым вырваць, трэба расхістаць. Калі вы хочаце раскласці вялікі агонь, то трэба пачынаць з маленькага. Перш чым лячыць немач, трэба добра ведаць, што за хвароба. І яшчэ: вылечыцца самім. Ад наіўнасці, затурканасці, цемры, непісьменнасці. Толькі тыя, што валодаюць ведамі, могуць называцца відушчымі, а на тварах невукаў замест вачэй балячкі. Лежачы жыватом на цыноўцы, плаваць не навучышся. У рэвалюцыйную практыку трэба ўводзіць тэорыю, а тэорыю ўзбагачаць практыкай. Сякера без тапарышча — не сякера. Так і тэорыя з практыкай узаемазвязаны. Тузанеш за ліяну — усе джунглі ўстрывожыш… Адразу многа хацець — нічога не мець… Кожны вялікі шлях пачынаецца з першага кроку… Пазбягайце нерашучасці ў дасягненні мэты… Чалавек народжаны для дзеяння. Той, хто бяздзейнічае, згублены для народа… Цяжка перамагчы народ на яго ўласнай зямлі, калі ён нават пазбаўлены і магутных крэпасцей, і іншых пераваг… Будзь падобны на чаплю, якая падціскае крылы і чакае патрэбнай мінуты, але дзейнічай з яе рашучасцю, калі прыходзіць час дзеяння… Калі ты не маеш сяброў і бачыш перад сабою двух ворагаў, то аднаго з іх зрабі сваім блізкім саюзнікам…
Радж адчуў, што галава пухне ад усіх гэтых прамудрасцей. Хіба яны маюць адносіны да марксізму-ленінізму? Але тут, у гэтым дзіўным кабінеце, у гэтай незвычайнай абстаноўцы, ад такога не простага прапаведніка можна было чакаць яшчэ і не такога.
Між тым кіраўнік заняткаў скончыў размову пра жыццё-быццё і аб'явіў:
— А цяпер пачнём знаёміцца з кнігаю Уладзіміра Леніна «Дзяржава і рэвалюцыя». Напісаў гэтую мудрую працу кіраўнік рускай рэвалюцыі ў 1917 годзе, калі якраз і ставілася пытанне аб дзяржаве і адносінах да яе пралетарыяту. Пагэтаму зразумела, чаму Ленін даў такі падзагаловак ці ўдакладненне назвы сваёй працы: «Вучэнне марксізму аб дзяржаве і задачы пралетарыяту ў рэвалюцыі».
І ўсю сваю лекцыю-расказ кіраўнік гуртка выкладаў, ходзячы вакол доўгага стала то ў адзін, то ў другі бок. Слухачы, пераважна такога ўзросту, як Радж, паварочвалі ўслед прапаведніку галовы, пільна сачылі за выразам яго твару, вачэй, нібы гэта памагала разумець тое, пра што расказвалася. Раджу здавалася, што ён у школе, а кіраўнік гуртка — настаўнік, што вось-вось ён каго-небудзь з асабліва старанных вучняў пагладзіць па галаве. Хвалюючы, цёплы ўсплёск затапіў Раджава сэрца, пад горла падкаціў даўкі камячок. Патупіўся, таропка пачаў пракашлівацца: «Што са мною?» А напятыя за апошнія дні і ночы нервы адпускаліся, паслабляліся, і трэба было збіраць сілы, каб не расплакацца ўголас. «Няўжо гэта тое, пра што марыў, на што спадзяваўся? Ёсць яшчэ ў маім народзе жыватворная сіла, ёсць!.. — і падступіла злосць на сябе: — А я — размазня… Размазня! Трэба гартаваць сябе па-сапраўднаму, быць гатовым для будучых рашучых схватак… А я расчуліўся, раскіс — вельмі ж збалела душа… Амару будуць ушчуваць — што за слабака прывёў?»
— Здаецца, ніхто не рабіў ніякіх запісаў. Калі ненарокам што запісалася, тут жа, не ўстаючы, спаліце. Усё павінна быць у галаве і ў сэрцы! — сказаў напаследак кіраўнік. — Усім ісці, а кіраўнічай тройцы, Амары і навічку застацца для размовы. Пазнаёмімся бліжэй, ху із ху15.
З пакоя можна было трапіць у службовы калідор, а да калідора вяла асобная вінтавая лесвіца. Некаторыя заспяшаліся да яе, а хто яшчэ напаследак наліваў сабе прахладнага аранжаду, наталяў смагу і таксама таропка кіраваў да выхаду.
Члены тройкі і кіраўнік гуртка падселі да Раджа і Амары. Пачаліся роспыты.
А за шклом сцяны вірыла ўтрапёная весялосць. У розных позах між сталамі млява рухаліся парачкі, не так танцавалі, як выломваліся. Поўна парачак было і на арэне, дзе ўжо скончылася прадстаўленне. Адзін бамбіза з афіцыянтачкай на руках вылез у пражэктарны круг, і Радж заўважыў, як какетліва мадамачка абдымала партнёра за шыю, як гулліва падрыгвала ножкамі ў белых чаравіках з канькамі-ролікамі. І нікому не было справы да таго, што гаварылася ў гэтай шкляной кабіне-пакоі, напляваць ім было на тое, што пад іх вар'яцкі свет рыхтуецца ўжо міна замаруджанага дзеяння.
Наступіў Янгаў дзень нараджэння — споўнілася дванаццаць гадоў. Радж упрасіў містэра Крафта даць і яму і Янгу адгул хоць на адзін дзень. Паўмесяца Радж без выхадных, дый Янгу, хоць і нядаўна паступіў на работу, не зашкодзіць адпачынак. А ў дэльфінарыі можна зрабіць дзень прафілактыкі: хай Абрахамс уключыць перасоўную асенізацыйную помпу і хоць трохі высмакча з дна гразь, а потым поўнасцю абновіць ваду.
Крафт хоць і паўздыхаў нямала — кожны дзень прастою прыносіў страты, быў вымушаны згадзіцца. Чысціць басейн трэба, а то могуць пахварэць дэльфіны.
Раджу патрэбен быў адгул яшчэ і таму, што на душы ўвесь час быў неспакой. Урна з прахам продкаў недзе на Горным у Натачы ці яе бацькоў, і нельга, каб такое доўга працягвалася. Хай то ные вечная незагойная рана — не ведае, дзе спачывае прах маці, прах бацькі, дык яшчэ і урну з прахам дзядоў ледзь не згубілі. А гэта ж вялікі грэх! І добра было б здабыць хоць жменьку зямлі з Біргуса. Востраў жа таксама цяпер нябожчык, і хацелася б мець хоць што-небудзь з яго.
У порт з Горнага кожны дзень прыплывалі рыбакі. Востраў Рай быў ласым, ненажэрным чэравам, і гэты трыбух штодзень патрабаваў шмат рыбы. І не толькі рыбы. Свежых амараў, лангустаў і крабаў, вустрыц, крэветак, галатурый, каракаціц, кальмараў, акуліных хвастоў, плаўнікаў і печані, маладых мантаў, чарапах, ікры марскіх вожыкаў… Цяжка пералічыць усё, што магло ўзбрысці ў галаву таўстасумам. І гаспадары рэстаранаў са скуры лузаліся, каб задаволіць, улагодзіць, дагадзіць. Калі чагосьці раптам не было, то наведвальнікам-заўсёднікам абяцалі прыгатаваць страву на заўтра. Абы прыйшлі, абы не адцураліся іхняга стала! Амара, калі расказваў пра ўсё гэта Раджу, толькі пасмейваўся над дзівацтвамі буржуяў. А Радж слухаў і ледзь не зубамі скрыгатаў: абжыраюцца, вар'яцеюць, а хтосьці жадзён і кавалку сушанага тунца, якога можна цэлы дзень жаваць, размочваючы слінаю, і не разжаваць.
Радж адразу пакіраваў з Янгам у порт, да прычалаў. Там штодня прадавалі марскую жыўнасць проста з лодак. Ім пашанцавала: убачылі земляка — дзядзьку Джыву, бацьку Пуола. Можа, і не пазналі б яго, даўно няголенага, у адной набедранай павязцы — вешці, сагнутага сярод скрынак з рыбаю на дне вялікай маторкі. Але ён сам першы аклікнуў іх.
І ўзрадаваліся земляку, і засмуціліся. Давядзецца расказваць пра Пуола. А як расказаць і ці пра ўсё расказваць?
— Мо чулі што пра майго рыштанюгу? — якраз пра Пуола і папытаў Джыва. — Сышоў з дому, і ніякай вестачкі… Маці месца сабе не знаходзіць… Я-то і гаварыў ёй: чорт яго не возьме, супакойся! Мо ўжо дзе работу добрую знайшоў. А яна: ой, чуе маё сэрца, ой гарыць сэрца!
Янг хуценька прашаптаў Раджу: «Пуол абакраў бацьку, усе долары выкупныя забраў. А Джыва пракляў яго». І Радж шапнуў яму: «Нічога не ведаем пра Пуола, зразумеў?» На гэта Янг толькі вокам бліснуў: не, такога не зразумець. Як можна змоўчаць пра Пуола, калі ён паспеў так упячыся ў косці і яму і Раджу? Дый бачылі ж яго! Бачылі пад вадою, раз'едзенага крабамі!
— Не чулі, дзядзька. Казаў, праўда, нехта, быццам бачыў яго на Галоўным востраве. Адзеты фацэтна, як панок, кійком памахвае… — Радж гаварыў гэта і хаваў вочы: не мастак быў ён на хлусню.