— Дзядзечка Ханг, ну — дзядзечка Ханг! — Натача і Янгавага бацьку ласкава гладзіла па галаве, па шчоках. І той паслухаўся, устаў на дрыжачыя ногі.
— Можа, ты мая дачушка?! Толькі ж я не помню, калі ты нарадзілася, калі вырасла… Янг, ты бачыш, якая ў цябе сястра? — бацька пачаў радасна азірацца. — А дзе ж маці? Хай бы ж і яна палюбавалася. Янг, пакліч маці!
— Яна скора будзе! Яна прыйдзе… — Янг адвярнуўся, да крыві пракусіў губу, каб зноў не расплакацца.
Ужо ўсе паўставалі, хто быў прыладкаваўся пад дрэвамі. Ужо было за кім ісці. Натачын бацька забраў сабе на рукі большую дзяўчынку, склікаў людзей.
— Хутчэй да правіцеля вострава! Ён дапаможа, уратуе нас! — з надзеяй гаманілі біргусаўцы.
Доўга давялося блукаць па распаленых ад гарачыні вуліцах Кампонга, пакуль дабраліся да рэзідэнцыі правіцеля. Не было ў каго добра распытаць дарогу, пазачыняліся ўсе крамкі і магазінчыкі, кавярні і латочкі — гарачыня! Драмалі ў цяні пальмаў на сваіх трохколавых калясках веларыкшы — беча. Усё жывое пахавалася ад сонца ў цень, чакала спаду спёкі і парнай духаты. Толькі вечарам пачне зноў ажываць горад. Давялося і бежанцам пазашывацца пад кусты і дрэвы ў невялічкім скверыку перад домам правіцеля і чакаць вечара. Бо на іх стукат выйшаў толькі ахоўнік з карабінам і сказаў, каб не барабанілі дарэмна, інакш ён ужыве зброю. Да шасці гадзін вечара нікога не будзе пэўна. А ці будзе ў шэсць і пазней — таксама невядома. «Чакайце!»
Ахоўнік сказаў праўду: не дачакаліся правіцеля вострава і пасля шасці. Людзі, што праходзілі міма іх табара, тлумачылі, што звычайна па вечарах правіцель ездзіць на Рай павесяліцца: там жа процьма ўсякіх рэстаранаў і бараў, розных вясёлых устаноў.
Прайшоў марна і наступны дзень. Частка бежанцаў рассеялася — плюнулі на ўсё, пачалі шукаць сваю долю самі. Пайшла куды вочы глядзяць і сям'я Мансура, згубілася ў Кампонгу. Але замест тых, што не вытрывалі, з'явіліся новыя няшчасныя, з іншых вёсак Біргуса. Янг не мог нікуды адысціся нават пажабраваць, баяўся пакінуць бацьку аднаго, каб не ўлез у якую бяду: стары зрабіўся бездапаможны горш за дзіця, нічога не цяміў.
Харчаваліся тым, што прыносіла Натача з базару. Чэк, які даў чыноўнік па ўказцы Лі Суня, Натачын бацька Амат абмяняў у горадзе на грошы. Аддаваў іх Янгу і прасіў, каб эканоміў, бо невядома яшчэ, калі дачакаюцца правіцеля, невядома, дзе давядзецца прытуліць галаву. Ды трэба ж будзе паказаць Янгавага бацьку ўрачу. А хто захоча глядзець хворага без грошай?
Дачакаліся правіцеля толькі на трэці дзень. Ён прыняў дэлегацыю старэйшых мужчын. Янгу ніхто не расказваў усе падрабязнасці гаворкі ў правіцеля. Але хлопец сам многае зразумеў: людзі, не тоячыся ад дзяцей, спрачаліся, куды лепш падацца на пасяленне — у горы ці на паўночнае ўзбярэжжа Горнага, у джунглі. Горы ўсіх пужалі: не жылі на іх. Можа, лепш падацца ў джунглі, расчысціць месца бліжэй да вады, да акіяна?
Назаўтра збірацца ў дарогу пачалі на золку. Чыноўнік-мусульманін, па выгляду малаец, перапісаў усіх, хто заставаўся яшчэ каля дома правіцеля, і сеў на ішака: «За мною!» Ніякага інструменту ці рэчаў праваднік-каморнік з сабою не вёз. Але так і не злез усю дарогу, не падвёз нават малога дзіцяці.
Адразу за горадам пайшлі злева і справа какосавыя і чайныя плантацыі, трапляліся сям-там вёсачкі з хацінамі на палях і моцныя дамы фермераў і плантатараў з бліскучымі таблічкамі на брамах — «PRIVATE». Потым дарога скацілася ніжэй, стала гразкаю. Сырыя, змрочныя джунглі здушылі яе з бакоў, хутка дарога ператварылася ў сцежку. Як непадобны быў гэты лес на іхні, біргусаўскі! Не пазнаць, якія дрэвы растуць, усе закрыты чужым лісцем, абвіты ліянамі і ратангавымі пальмамі — як пачварнымі жгутамі-змеямі. Дый самі дрэвы, прыдушаныя паўзучымі раслінамі, выглядалі страшыдламі, скалечанымі ў небывалым пабоішчы. Адусюль звісалі гнуткія гірлянды, спляталіся ў непралазны гушчар. Ратангі невядома дзе пачыналіся, мо за дзесяткі ці сотні метраў уперадзе, збоку ці ззаду, але абавязкова далазілі яшчэ і сюды, нібы знарок перагароджвалі людзям шлях. Прытарны, нейкі тлусты пах кветак ліян і архідэй, гніення гумусу кружыў галовы, даўка забіваў дых. Раямі звінелі маскіты, з галін падалі на галовы, за каўнер агідныя шэра-зялёныя п'яўкі, адразу ж прысмоктваліся да цела. Людзі бесперастанку агрэбваліся ад п'явак, адмахваліся ад маскітаў. Пакусаныя твары і рукі, ногі, адкрытыя часткі цела параспухалі і нясцерпна свярбелі, няспынна крывянілі ўкусы п'явак. Зусім знікла сцежка праз кіламетраў дзесяць ад Кампонга.
Праваднік спыніў ішака.
— Пройдзеце яшчэ з кіламетр — і будзе ручай, прэсная вада. Управа — бераг акіяна, да яго таксама з кіламетр. Увесь гэты куток — ваш. Тут землі султаната, дзяржаўныя. Карчуйце, расчышчайце, сяліцеся. Хто колькі зможа акультурыць зямлі — уся і будзе яго. Першыя тры гады ніякіх падаткаў у казну плаціць не будзеце… — і хлістануў ішака дубчыкам, бягом пагнаў назад. Тросся і хапаўся то адною, то другою рукою за карак, здзіраў п'явак.
Калі дарогаю нараканні на лёс, плач жанчын і дзяцей былі яшчэ слабыя, людзі на штосьці спадзяваліся, то цяпер пачулася суцэльнае жаночае галашэнне. На пагібель іх сюды прывялі! Хіба можна жыць у гэтых гнілых нетрах? А як жа лагодна было на іх Біргусе! Якое там паветра, які белы пясочак на беразе! Як добра пальмы раслі! Які ўраджай давалі — па тры разы на год!
— Ма-ама, п'яўкі!!! А-а-а-а!.. — не сціхаў дзіцячы лямант.
— Ціха! Мы яшчэ не бачылі ні ручая, ні берага мора! — стараўся ўсіх перакрычаць Амат, Натачын бацька. — Трэба яшчэ пацярпець гадзіну-другую. Я схаджу разведаю, як і што, а вы раскладвайце агонь, дыму пабольш рабіце… Каб маскітаў разагнаць! — ён выцягнуў з мяшка сякерку. — Хто яшчэ са мною?
Згадзіліся многія, але Амат выбраў Амару, у яго быў на поясе крыс, як і ў Раджа. Янг такімі вачыма глядзеў на Амару, на Натачу, што дзяўчынка пачала прасіць бацьку:
— І Янга вазьмі! Ён добра па дрэвах лазіць… Ён… плавае лепш за ўсіх нас! — і зашаптала гучна Янгу: — І сам прасіся, язык праглынуў? А я пагляджу твайго бацьку, не турбуйся.
Жанчыны і ўсе, хто заставаўся на месцы, пачалі вырываць і вытоптваць траву, абломваць над галовамі вецце, каб не так зручна было нападаць п'яўкам. Іншыя збіралі сушэйшае ламачча, каб раздзьмухаць агонь.
Птушкі, што былі прыціхлі ад людскіх галасоў, зноў пачалі пераклікацца ў кронах дрэў. Адна рагатала, аж заходзілася, нібы здзекавалася з абдураных людзей, якіх кінулі ў джунглі на з'ядзенне п'яўкам і маскітам.
Першы прабіраўся дзядзька Амат, спрытна махаў сякеркаю, цярэбячы дарогу. Сям-там пакідаў і зарубкі на дрэвах, каб лягчэй было знайсці дарогу назад. Ліяны былі і з круглымі сцябламі, і з кантовымі, грані часам былі вострыя, з шыпамі і калючкамі-кручкамі. Петлі са сцяблоў не заўсёды паддаваліся з аднаго ўдару, спружынілі і гушкаліся, даводзілася падлазіць пад іх, паднырваць, адхіляць з дарогі. З некаторых перасечаных сцяблоў струменілі то белы сок, то вада, з некаторых вылазілі бледныя мурашы ці тэрміты. А раз на нос Янгу ўпаў каўтляк сіняватага жабурыння надрэўнай жабы.
Да ручая выйшлі неўпрыкметку, бо ён не журчаў, не булькаў. Проста раптам убачылі, што лужыны зліліся ў адну і, здаецца, пачысцелі. Але цячэння амаль нельга было згледзець, каламута і гніль, узнятая нагамі, так і заставаліся каля слядоў. З асалодаю папаласкалі рукі, грудзі, твары ад ліпкага поту і павуціны і пабраліся далей. Усё больш і гусцей трапляліся нейкія вадзяныя расліны з круглымі лістамі. Буялі папаратнікі, падобныя на пальмы, і пальмы ніпа з даўжэзнымі, нібы парэзанымі лістамі.
Потым усё-такі пазналі, куды вядзе плынь, і мацалі дол кіямі, каб не трапіць на глыбокае ці ў якую багну. Пачаліся мангравыя зараснікі, яны ўсё гусцелі і гусцелі, пакуль каля самага мора не ператварыліся ў суцэльныя. Часам пад вадою нага натыкалася на вострыя пікі парасткаў — гэта пападалі з дрэўцаў-кустоў з гатовымі карэньчыкамі і сцябельцам, прагна ўхапіліся расці насенныя зародкі. У Янга ўжо не хапала сілы выцягваць з твані і мулу ногі, спатыкаўся на кожным кроку, кульгаў, але перадышкі не прасіў.
Каб канчаткова не ўпасці ў твань, Янг ухапіўся за сцяблы, завіс грудзьмі на кусце. Усё! Сілы больш ні кропелькі… Хай ідуць яны куды хочуць, а ён і з месца не скранецца. І голасу не будзе падаваць ім, каб не турбаваць, не зрываць Ім паходу… І раптам Янг заўважыў на сцяблах бела-солевыя адзнакі і міжволі прымераў да сябе: ого, даходзяць да шыі! А калі ногі больш угрузнуць, то і да вачэй… Гэта ж акіянскі прыліў папакідаў меткі! Няўжо Амат і Амара не бачаць іх, не разумеюць, што можа здарыцца, калі вада пачне прыбываць?!
— Гэ-э-эй!.. — пракрычаў хрыпла. — Сто-ойце! «А-я-яй, ужо і вада назад павярнула, пухне, расце…»
Янг пабег, бултыхаючыся, спатыкаючыся, падаючы. З каранёў градам сыпаліся ў ваду мангравыя крабы і скакуны. Калі ўжо той акіян пакажацца, калі скончацца гэтыя праклятыя мангры?
— Ну чаго цябе дрэнчыць? — Амат прысеў на выгнуты, нібы пятля ў гушкалцы, корань. Твар і шыя ў крыві ад раздушаных камароў. Дзядзьку таксама ўжо не трымалі ногі.
— Прыліў!.. Глядзіце!.. — паказаў Янг на белыя адмеціны на сцяблах і пад ногі, на плынь. Спатыкнуўся і плюхнуўся жыватом, абадраўшы бок.
Натачын бацька пакасіў вокам на пісягі на сцяблах і пачаў лаяцца:
— Сволачы! Злыя духі, а не людзі! Хіба ж можна жыць у такім месцы?! Ды тут жа нідзе ніякага груду няма! Дзе тут з лодкай прыткнешся? Дзе хату будаваць?!
— Там таксама скрозь глей і мул, няма тупкага берага, — вярнуўся да іх Амара, махнуўшы ў бок мора рукой. Паспеў хлопец прайсці ўперад метраў на трыццаць.
— Знарок на пагібель нас сюды паслалі… Нікому мы не трэба! О, Вішну, о, усемагутны! Ці бачыш ты, як здзекуюцца над тваімі дзецьмі?! — падымаў Амат угору кашчавыя рукі, а па шчоках цяклі кроплі поту ці слёз.
— Так нам, дурням, і трэба, — плюнуў Амара. — Не трэба было паддавацца янкі, не трэба было пакідаць Біргус! Гэтыя амерыканцы гатовы ўвесь свет праглынуць, толькі папусціся.
Янг пачуў амаль тое самае, што гаварыў брат Радж. Значыць, Амара і Радж — заадно?! О, каб усе біргусаўцы былі такія, як Радж і Амара!
— А што мы маглі зрабіць голымі рукамі? У іх і права, і сіла, і зброя… — роспачна ўздыхаў Натачын бацька.
— Што? Многа чаго… Шкада, што Раджа няма з намі… Султан не меншы вораг, чым гэтыя янкі!
Дзядзька Амат спуджана азірнуўся, ён забыў, што знаходзіцца не на вуліцы Кампонга, а ў бязлюдных зарасніках. Потым кінуў насцярожаны позірк на Янга — а мо ад яго трэба хавацца? Мо ён прабалбочацца пра такія размовы? І сказаў:
— Не будзь дурною чарапахаю, не лезь напралом. Тая як упрэцца ў дрэва, дык пнецца, лезе, пакуль не здохне.
— Ён свой хлопец, — паклаў Амара руку на Янгава плячо. — У яго ў самога вялікі рахунак і да янкі, і да султана.
Янг захапіўся рыбкамі-скакунамі, яны ўжо асмеліліся і зноў пачалі караскацца з вады, моцна сціскаючы плаўнікамі сцяблы і карані, нібы прысмоктваючыся. Але варта было рэзка ўзмахнуць рукою, як рыбкі гэпалі ў ваду, імгненна знаходзілі пад вадою якую апору, выстаўлялі над паверхняй лупатыя цікаўныя вочкі: «Хто гэта палохае?»
Янгу ўдалося схапіць дзвюх рыбак.
Там, дзе павінен быў быць акіян, штосьці працягла і цяжка плюхнула, нібы абваліўся падмыты бераг. Усе натапырылі вушы.
— Пайшлі хутчэй, вада прыбывае! — устаў Амат.
— Дзядзька, а кракадзілы тут вядуцца? — спытаў Янг, напалоханы цяжкім плюханнем ззаду.
— Не павінна быць: і востраў не вельмі вялікі, і рэчка малая, — замест яго адказаў Амара. — Ідзі пасярэдзіне, калі так баішся, — і пусціў Янга ісці другім.
Ці прыліў падганяў, ці той уяўны кракадзіл — вярталіся шпарчэй. Хацелася быць як мага далей ад гіблага месца.
Каля агню знайшлі менш за дзесятак чалавек, і то сядзелі адны сем'і Амата, Амары і Янгаў бацька. Сядзелі, пазалазіўшы ў дым і пазахутваўшыся, хто як мог.
Янг падпёк на вугалях прынесеных скакуноў, адну рыбку даў бацьку, другую схрумстаў сам. Гэта была адзіная ежа, якою сёння аграшыліся. Але хіба гэта харч? Толькі горш есці захацелася, развярэджаны жывот ныў і бурчаў.