— Дзеткі! Трэба каменю пакланіцца. Папросім у яго, каб нашаму татку, каб нашай Марысі жыццё дараваў.
— І мы пойдзем з табой? — здагадаўся Раман.
— Хадемце. Можа, вашы малітвы ён пачуе. Можа, прыслухаецца да вашага голасу.
Базыль і Раман усталі з прызбы і пайшлі за маткай. У вёсцы зусім не відаць мужчын. Толькі старыя сядзяць на прызбах, падпершыся кіямі. "Добры дзень", — вітаюцца яны з маці і праводзяць яе вачыма.
Базыль бачыць, як маці, адказваючы на прывітанні, крадком выцірае слязінкі, якія ўсё набягаюць на яе вочы. Да каменя маці вырашыла пайсці, у яго хоча папрасіць, каб заступіўся за бацьку, за Марысю, каб дапамог ім вярнуцца ў хату. Гэты камень, падобны на вялікі слуп, адразу ж за вёскай. Каля самага нізу каменя добра прыкметны адбітак, падобны на след чалавечай нагі. Пасля дажджу гэты адбітак запаўняецца вадою. Людзі, вяскоўцы, збіраюць яе. Лічыцца, што яна цудадзейная, што нават хвораму дапамагае, калі той яе вып'е.
Здавён камень-слуп ляжыць за вёскай. Здавён людзі ідуць да яго, просяць, каб бяду адвёў. Калісьці, як кажуць старэйшыя, між дзвюх гор, у лагчыне, стаяла іхняя вёска. Аднаго дня пастух пачуў невядомы голас, які паведаміў яму, што неўзабаве пачнецца страшная навальніца, што з гор пацякуць бурлівыя ручаі, якія затопяць вёску разам з людзьмі і жывёлай. Пастух прыбег у вёску, стаў казаць аднавяскоўцам, каб уцякалі, каб самі ратаваліся і жывёлу ратавалі. Не паверылі яны яму, пачалі смяяцца. Моцна ён засмуціўся, узышоў на гару, узняў да неба рукі і ўсклікнуў: "Мне ніхто не верыць! Што мне цяпер рабіць?" З вышыні зноў данёсся той жа самы голас: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух сумеўся, а той голас яшчэ раз паўтарыў: "Каб паверылі, ты павінен стаць каменем". Пастух спусціўся ўніз, сустрэў аднаго хлапчука, прывёў яго на гару і запытаў: "Ты ведаеш, што хутка пачнецца такая навальніца, якая знішчыць нашу вёску?" Хлапчук засмяўся: "Ніхто табе не паверыць". Пастух прагаварыў: "Зараз дакажу табе, што не хлушу. Зараз я стану каменем". Хлапчук толькі засмяяўся. Пастух падняў галаву і гучна крыкнуў: "Праўду кажу! Дальбог! За праўду каменем стану!" І тут жа, на вачах хлапчука, стаў пастух шэрым каменем, падобным на высокі слуп. З крыкам прыляцеў хлапчук у вёску, расказаў людзям пра незвычайны цуд. Прыйшлі яны на гару, убачылі каменны слуп, якога тут раней ніколі не было. Цяпер яны зразумелі, што не хлусіў пастух. Пабеглі ў вёску, сталі пажыткі з хатаў выносіць, жывёлу з хлявоў выганяць. Абязлюдзела вёска. А неўзабаве распачалася такая навальніца, якой нават самыя старыя не бачылі.
Панесліся з гор мутныя патокі і імгненна затапілі вёску. Дзень і ноч ліў дождж. Калі заціхла навальніца, калі сонейка ласкава засвяціла, то ўбачылі ўсе, што на месцы вёскі ўтварылася вялізнае возера. А каменны слуп застаўся на гары, яго не здолелі змыць бурлівыя патокі. Людзі пастаялі, падзівіліся, паўздыхалі і пачалі новую вёску будаваць. Аднаго дня яны ўбачылі, што каменны слуп стаіць каля іхняй новай вёскі. Ніхто не мог сказаць, якая сіла яго сюды перанесла. Старыя так растлумачылі: "Пастух хоча быць з намі. Сумна яму аднаму на гары. Цяпер будзе вечна слухаць нашу гамонку, наш смех, нашы песні. Усіх нас ён перажыве". Шмат гадоў прайшло пасля таго. Возера высахла, зарасло, стала балотам. А камень усё стаіць каля вёскі, як надзейны вартавы. Кажуць, што часам уначы, улетку, стогне ён, вымаўляе чалавечым голасам: "Я тут. Я тут…"
— Мама, праўда, што камень-слуп па начах стогне, што кажа: "Я тут. Я тут?" — запытаў Базыль.
— Гэта стогне не камень, а пастух, — апярэдзіў маці Раман.
— Але, пастух, — кіўнула галавою маці.
І маці кажа, што пастух стогне. Дык што ж выходзіць? Выходзіць, ён ажывае, зноў чалавекам становіцца? Няўжо за гэтулькі летаў зусім не пастарэў? Няўжо застаўся гэткім жа, якім і быў? Не верыцца… Але ж аднаго дня сышоў з гары, побач з вёскай апынуўся. Не, не невядомая сіла перанесла яго да вёскі. Сам сышоў. Стаў чалавекам і сышоў.
— Мама, чаму ж ён стогне? — зноў запытаў Базыль.
— Бо баліць яму.
— Чаму баліць?
— Эх, сынок! Неразумная твая галоўка! — папракнула маці.— Чаму ж яму не будзе балець! Ен жа хацеў жыць разам з людзьмі. Хіба ж яму было кепска з людзьмі? Каменем ён мусіў стаць. Цяжка яму. Нават самыя блізкія яму не паверылі.
Базыль уздыхнуў. Мае рацыю маці. Хіба добра, калі не вераць? А той пастух-юнак, пэўна, быў смелы. Ведаў, што навечна стане каменем, а не пабаяўся. Ён ахвяраваў сабою дзеля людзей, каб яны жылі, каб не загінулі. Ці мог бы ён, Базыль, так зрабіць? Каменем стаў бы, калі б вырашыў сабою ахвяраваць. Ні з кім не загаварыў бы. Толькі стагнаў бы ўначы: "Я тут. Я тут…" Прасіў бы, каб людзі да яго падышлі, каб пабылі з ім… Цяпер зразумела, чаму пастух усё паўтарае: "Я тут. Я тут…" І ён хоча, каб людзі прыйшлі да яго, каб пабылі з ім. Мабыць, яны зразумелі, чаго ён хоча. Вось і ходзяць да яго. Ён сваім аднавяскоўцам дапамагае. Ці дапаможа сёння Марысю з варожых лапаў вырваць? Не вытрывае яна, калі завязуць яе ў далёкія заморскія краіны. Напэўна, як тая дзяўчына, якая, пакінуўшы маці-бацьку, выйшла замуж за багатага заморскага купца, таксама перакінецца ў зязюлю, вясною будзе ў вёску прылятаць, а перад адлётам, восенню, будзе лугі слязьмі паліваць.
Вёска засталася ззаду. Вось і камень-слуп, абвязаны ручнікамі. Некаторыя ручнікі павыгаралі, выцвілі ад сонца, ад дажджу.
Маці адразу ўкленчыла перад каменем, прытулілася губамі да слядка-адбітка. Пасля разагнулася, зірнула на Базыля.
— Базыль, дзіцятка, і ты цалуй.
Базыль стаў на калені, таксама прытуліўся губамі да нагрэтага сонцам слядка. З вёскі данесліся жаласныя гукі жалейкі.
спявала, камусьці скардзілася жалейка, выводзячы знаёмы напеў.
Не раз і не два ён, Базыль, чуў, як спявалі ў вёсцы гэтую песню. Ды раней яна гучала не так самотна.
— Цалуй, — пачуў Базыль шэпт маці.
Ён зразумеў, што яна звяртаецца да Рамана. Базыль краёчкам вока заўважыў, як Раман укленчыў і пацалаваў шэры слядок.
— Мама, пастух цяпер усё чуе? — запытаў Раман.
— Усё! Да слоўца! Ой, дзецятка-а! — загаласіла маці. Базыль прытуліўся да яе пляча.
— Мамачка-а!..
Яна абхапіла яго, як бы баючыся, што раптам і ён знікне.
— Ой, дзецятка-а!..
Базыль змахнуў рукою няпрошаную слязу. Яму ўспомнілася, як Джавад цягнуў на вяроўцы Марысю, як яна ўпіралася. Упершыню ён пашкадаваў, што тады стрымаўся, што не кінуўся на Джавада. "Трэба было хоць якой сукаванкай даць яму па галаве", — падумалася.
— Мамачка, не плач, — папрасіў ён.
Маці перастала галасіць, развязала ручнік. У ручніку ляжалі бохан хлеба і соль, загорнутая ў чыстую анучку.
— Зараз будзем прасіць у нашага заступніка, каб дапамог татку і вярнуў нашу Марысю, — сказала маці.
Базыль абхапіў рукамі шчокі. Яны былі гарачыя-гарачыя. Вядома, ён будзе прасіць у скамянелага юнака-пастуха, каб бацька з Марысяй жывыя-здаровыя вярнуліся з лесу. Будзе моцна-моцна прасіць. А яшчэ папросіць яго, каб спакойна жылося ў вёсцы, каб малыя, нікога не баючыся, маглі гуляць на вуліцы. І, канешне, папросіць, каб пагібеллю стаў лес для чужынцаў-ворагаў. Папрасіць, каб падабрэла Бардунова душа, каб ён не помсціў дзядулі, каб Рамана і яго, Базыля, не запыняў, каб галаву ім не тлуміў. Як шмат трэба прасіць! Не думалася пра гэта, калі ішлі сюды.
— Слухайце мяне і паўтарайце за мною, — прагаварыла маці. Яе голас Базылю здаўся нейкім дужа ўрачыстым, нават чужым.
Базыль зірнуў на маці. Вочы ў яе сухія-сухія: ні слязінкі.
Базылю стала страшна. Ён адчуў, як у грудзях мацней забілася сэрца.
Маці штосьці хутка зашаптала. Базыль як ні прыслухоўваўся, але ніяк не мог разабраць яе слоў. Ён колькі хвілін стаяў, адкрыўшы рот, а пасля, прытуліўшыся да каменя, сам хутка-хутка зашаптаў, просячы маўкліва-скамянелага пастуха, каб" пачуў, каб дапамог…
А ў вёсцы ўсё іграла, плакала жалейка.
Пасля паўдня Базыль разам з маці і Раманам пайшлі за вёску. Там, на высокім абрывістым беразе ракі, ужо сабраліся вяскоўцы. Нават самыя старыя прыклыпалі. А дзядуля Піліп дык ці не з самага ранку быў тут. Дый не дзіва: з учарашняга вечара мужчыны ў лесе, і да гэтых пор нават вестачкі не падаюць. Стаяць вяскоўцы, чакаюць, глядзяць на лясны ўскраек, паціху перамаўляючыся:
— Дзе ж нашы? Можа, б'юцца цяпер з татарамі?
— Не. Калі б біліся, то паведамілі б.
— І з суседніх вёсак мужчыны паехалі ў лес.
— Паехалі, ды не знайшлі татараў. Сорамна людзям на вочы паказвацца.
— Які ж тут сорам? Татары таксама спрытныя. Думаюць адсядзецца ў лесе.
— Не ўдасца ім адсядзецца. Знойдуць іх нашы. Вось толькі каб дзяўчынку выратаваць!
Базыль зірнуў на маці. Стаіць, сціснуўшы губы, пазірае ўдалеч. Зусім не тая стала пасля таго, як да каменя схадзіла. Раней плакала, а цяпер ні слязінкі на вачах. Маўчыць, нават не азываецца, толькі, бывае, уздыхне цяжка-цяжка.
— Ой, і напалохалася я! — распачала гаворку Параска, якую ўчора Бурхан у лесе даганяў.— Мы з дзеўкамі песню спяваем, а гэты… гэты страхалюд татарын вылез як з мяшка. Ідзе на нас, рукі наставіўшы, і бубніць пад нос: "Знайшоў. Тут я знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў. Тут знайшоў". Ён нас шукаў. Узрадаваўся, калі ўбачыў. Думаў, што схопіць каторую. Ой і ўцякала я!
— Чаму ж ён ішоў адзін? — пацікавіўся Раманаў сябар Кастусь.