– О пане! Яшчэ доўга, думалася мне, вашая прысутнасць будзе радаваць гэты двор, таму я не спяшаўся. Бо чым можа парадаваць цябе кухар у дзень развітання, як не каралём паштэтаў!
– Вось як? – сказаў герцаг са смехам. – А як жа я? Ты, мусіць, хацеў дачакацца маёй смерці, каб потым парадаваць мяне? Бо і мне ты ніколі не падаваў гэты паштэт. Але падумай пра іншае развітанне, бо заўтра ты мусіш паставіць паштэт на стол.
– Няхай будзе, як ты кажаш, пане! – адказаў карлік і пайшоў. Але пайшоў без радасці. Таму што настаў дзень яго ганьбы і яго няшчасця. Ён не ведаў, як робіцца той паштэт. Таму ён пайшоў у сваю каморку і заплакаў над сваім лёсам. Тут прыйшла да яго гусь Мімі, якой было дазволена хадзіць у яго пакоі, і спытала, чаму ён так горка плача.
– Вытры слёзы, – адказала яна, пачуўшы пра паштэт сюзерэн, – гэтая страва часта з’яўлялася на стале майго бацькі, і я прыблізна ведаю, што патрэбна для яе прыгатавання. Ты возьмеш тое і сёе, столькі і столькі, і калі там нечага не будзе ставаць, то ў паноў, напэўна, не такі тонкі густ, каб заўважыць.
Так сказала Мімі. А карлік падскочыў ад радасці, блаславіў дзень, у які ён купіў гуску, і ўзяўся гатаваць кароль паштэтаў. Ён спачатку зрабіў маленькую спробу, і, на дзіва, смак быў выдатны, і галоўны кухар, якому ён таксама даў пакаштаваць, зноў пахваліў яго высокае майстэрства.
На наступны дзнь ён прыгатаваў паштэт большага памеру і адправіў яго, цёплы, толькі што з печы, упрыгожаны вяночкамі кветак, на стол. А сам апрануў сваё найлепшае святочнае адзенне і пайшоў у сталовую. Калі ён увайшоў, старшы прыслужнік ля стала якраз разразаў паштэт і на срэбным шуфліку падаваў герцагу і яго госцю. Герцаг адкусіў добры кус, узняў вочы ў неба і сказаў, праглынуўшы:
– Ах, ах, ах! Нездарма яго называюць каралём паштэтаў. Але ж і мой кухар – таксама кароль усіх кухараў, ці не так, любы сябра?
Госць адкусіў некалькі маленькіх кавалачкаў, пакаштаваў, крыху патрымаў у роце, а потым засмяяўся здзекліва і таямніча.
– Штуковіна зробленая даволі ўмела, – заўважыў ён, адсоўваючы ад сябе талерку, – і ўсё-такі гэта не сапраўдны сюзерэн. Я так і думаў.
Герцаг незадаволена зморшчыў лоб і зачырванеўся ад сораму.
– Сабака, а не карлік! – закрычаў ён. – Як ты адважыўся рабіць такое свайму гаспадару? Ці не загадаць адсекчы табе галаву ў кару за дрэннае кухарства?
– Ах, васпане! Клянуся небам, я гатаваў па ўсіх правілах майстэрства, не можа быць, каб нечага не хапала, – прамовіў карлік дрыжучы.
– Гэта хлусня, хлопча! – запярэчыў герцаг і нагой адпіхнуў яго ад сябе. – Мой госць не будзе ні з таго ні з сяго казаць, што нечага не хапае. Я цябе самога пасяку і загадаю засмажыць у паштэце!
Злітуйцеся! – крыкнуў малы і на каленях папоўз да госця, абхапіўшы яго ногі. – Скажыце ж, чаго не хапае ў гэтай страве, што яна вам не да густу? Не дайце мне памерці за каліва мяса і мукі!
– Табе гэта мала дапаможа, мой любы Нос, – адказаў смеючыся прыезджы, – я ўжо ўчора падумаў, што ты не прыгатуеш гэтую страву так, як робіць мой кухар. Ведай жа, тут не хапае траўкі, якой у гэтым краі ўвогуле не ведаюць, – траўкі “чхай на здароўе”. Без гэтай траўкі паштэт не набудзе свайго смаку, і твайму пану ніколі не пакаштаваць таго, што ем я.
Тут герцаг раз’юшыўся.
– Я буду есці яго! – усклікнуў ён так, што вочы пырснулі іскрамі, – клянуся сваім княжацкім гонарам: ці я пакажу вам заўтра раніцай паштэт, які вы патрабуеце, ці галаву гэтага дзецюка, насаджаную на піку на варотах майго палаца. Ідзі, сабака, даю табе дваццаць чатыры гадзіны.
Так усклікнуў герцаг, а карлік зноў у слязах пайшоў у сваю каморку і паскардзіўся гусі на свой лёс, на тое, што яго чакае смерць. Ён жа ніколі нічога не чуў пра тую траўку.
– Калі толькі гэта, – сказала яна, – то я магу дапамагчы. Мой бацька вучыў мяне, каб я ведала ўсе травы. Магчыма, іншым часам цябе і напаткала б смерць, але, на шчасце, цяпер якраз маладзік, а ў гэты час тая траўка цвіце. Але скажы мне, ці ёсць паблізу палаца каштаны?
– Ёсць! – адказаў Нос, узрадаваўшыся. – Каля возера, за дзве сотні крокаў ад дома расце цэлая купка. Але навошта?
– Толькі пад шатамі старых каштанаў цвіце гэтая траўка, – сказала Мімі. – Бяры мяне на рукі і высадзі на волі; я пашукаю.
Ён зрабіў так, як яна сказала, і панёс яе да варотаў палаца. Але там брамнік наставіў на яго зброю і сказаў:
– Мой любы Нос, твой час прайшоў, табе нельга выходзіць з дому, у мяне наконт гэтага строгі загад.
– Але ж у сад мне, пэўна, можна пайсці? – адказаў карлік. – Май ласку, пашлі аднаго з тваіх памочнікаў да наглядчыка палаца і спытай, ці можна мне пайсці ў сад пашукаць траўку.
Брамнік так і зрабіў, і дазвол быў атрыманы. Сад быў аточаны высокім мурам, так што пра ўцёкі адтуль і думаць было не варта.
А калі Нос з гускай Мімі апынуліся на волі, ён асцярожна пасадзіў яе на зямлю, і яна хутка пайшла перад ім да возера, дзе раслі каштаны. Ён крочыў за ёй з цяжкім сэрцам, бо гэта была яго апошняя, адзіная надзея. Ён цвёрда вырашыў, што калі не знойдзе траўкі, то лепш утопіцца ў возеры, чым дасць адсекчы сабе галаву. А гусь шукала дарэмна, яна хадзіла пад усімі каштанамі, дзюбай варушыла кожную травінку, але нічога не знаходзілася, і яна ад спачування і страху пачала плакаць, бо надыходзіў вечаровы змрок, ужо амаль нічога нельга было ўбачыць.
Тут карлік зірнуў на той бок возера і раптам закрычаў:
– Зірні, зірні, там над возерам стаіць яшчэ адно высокае старое дрэва, хадзем туды і пашукаем, можа, там мы знойдзем кветку шчасця.
Гусь падскочыла і паляцела, а ён пабег за ёй так хутка, як толькі панеслі ногі. Каштанавае дрэва адкідала вялікі цень, а вакол было цёмна, і нельга было заўважыць амаль нічога; але тут раптам гусь спынілася, узмахнула ад радасці крыламі, хуценька торкнула галаву ў высокую траву і нешта сарвала, асцярожна перадаўшы гэта здзіўленаму Носу, і сказала:
– Вось тая траўка, тут яе процьма расце, так што ў цябе ніколі не будзе недахопу ў ёй.
Карлік у роздуме разглядаў траву. Салодкі водар даў яму ў нос, і ён міжволі прыпомніў сцэну свайго ператварэння. Сцябліны, лісточкі былі блакітна-зялёныя, над імі ўзвышалася палымяна-чырвоная кветка з жоўтымі краямі.
– Дзякаваць Богу! – нарэшце ўсклікнуў ён. – Які цуд! Слухай, мне здаецца, гэта тая самая трава, якая ператварыла мяне з вавёркі ў гэтую ганебную выроду. Ці не паспрабаваць мне яе?
– Пакуль што не трэба, – папрасіла гусь. – Вазьмі з сабой жменю гэтай траўкі, пойдзем з табой у твой пакой і забярэм усе грошы і ўсё, што ты маеш, а потым паспытаеш.
Так яны і зрабілі, вярнуліся ў яго каморку, і ад напружанага чакання было чутна, як калоціцца яго сэрца. Калі ён завязаў у клунак пяцьдзесят ці шэсцьдзесят дукатаў, якія ён назапасіў, адзенне і абутак, то сказаў:
– З Боскай дапамогай я вызвалюся ад гэтай навалы!
Ён уторкнуў нос глыбока ў траву і ўдыхнуў яе водар.
Тут усё яго цела выцягнулася і зарыпела, ён адчуў, як яго галава быццам адрываецца ад плячэй, ён збоку зірнуў на свой нос і ўбачыў, як той усё меншае і меншае, спіна і грудзі пачалі выроўнівацца, а ногі падаўжэлі.
Гусь у здзіўленні назірала за ўсім гэтым.
– Ах, які ты гонкі! Які прыгожы! – усклікнула яна. – Дзякаваць Богу, у табе не засталося нічога ад твайго былога выгляду!
Якаб вельмі ўзрадаваўся, падняў рукі і пачаў маліцца. Але ў радасці ён не забыў, чым абавязаны Мімі. Хаця сэрца і прасіла яго ісці да бацькоў, удзячнасць перасіліла гэтае жаданне, і ён сказаў:
– Каму ж іншаму, як не табе, я мушу дзякаваць, што вернуты сабе самому? Без цябе я ніколі не знайшоў бы гэтай травы і навек заставаўся б у тым абліччы альбо нават загінуў бы ад сякеры ката. Я хачу табе аддзячыць. Я правяду цябе да твайго бацькі. Ён такі магутны чараўнік, што лёгка адчаруе цябе.
Гусь залілася слязьмі і прыняла яго прапанову. Якаб, нікім не пазнаны, разам з гускай пакінуў палац і выправіўся ў дарогу да ўзбярэжжа, радзімы Мімі.
Яны шчасліва здзейснілі сваё падарожжа, Ветэрбок адчараваў сваю дачку і шчодра ўзнагародзіў Якаба. Калі ён вярнуўся ў свой родны горад, яго бацькі ў прыгожым юнаку з радасцю пазналі свайго страчанага сына. З падарункаў, якія ён атрымаў ад Ветэрбока, ён купіў сабе лаўку, зрабіўся багатым і шчаслівым.
Пасля знікнення Якаба з герцагавага палаца там узняўся вялікі пярэпалах. Калі на наступны дзень герцаг хацеў выканаць сваю клятву і загадаць адсекчы галаву карліку за тое, што той не знайшоў травы, малы знік. Князь жа сцвярджаў, што герцаг таемна дапамог яму ўцячы, каб не страціць свайго найлепшага кухара, і абвінавачваў яго ў вераломнасці. З гэтай прычыны паміж двума князямі ўспыхнула вялікая вайна, якая ў гісторыі стала добра вядомая як “травяная вайна”. Адбылося некалькі бітваў, але нарэшце быў заключаны мір, і гэты мір называюць “паштэтны мір”, таму што на ўрачыстасці прымірэння кухарам князя быў прыгатаваны сюзерэн, кароль паштэтаў, які сваім смакам вельмі дагадзіў пану герцагу.
пераклад з нямецкай – Уладзімір Папковіч
Пераклад зроблены з выдання: Wilhelm Hauff, Märchen, K.Thienemanns Verlag, Stuttgart – Wien, 1992.
© Уладзімір Папковіч, пераклад, 2010