— Мне зброя не дастанецца, — уздыхнуў Мацей. — Я гэтую загадку не адгадаў.
— І мне не дастанецца, — прамовіла Алеся.
— Адгадвайце. Не след здавацца. А што бяжыць без повада?
Цяпер Янка адразу здагадаўся.
— Вада.
— А што плача без голасу?
Нялёгка адгадаць. Не дзіва, што тую дзяўчыну, пра якую расказвала Алеся, русалкі заказыталі. Што ж без голасу плача? Ёсць жа нешта такое… Круціцца ў галаве.
— Дудка, — сказала Алеся.
Але, дудка. Калі сумна іграе, то здаецца, што плача. Алеся магла б памаўчаць. Сам здагадаўся б. Усё роўна ёй зброя не дастанецца.
— Хто цябе за язык цягнуў? — у адчаі абурыўся Янка.
— Ясь сказаў, што і мне можна адгадваць. Бач, якія разумнікі! Не даходзіць, што ні ім, ні яму не дастанецца зброя, з якою воі ў паход хадзілі. Без яе не адолееш таго пярэваратня.
— Янка, не падай духам, — падбадзёрыў Ясь. — На гэтую загадку ёсць яшчэ адна адгадка. Шукай, дык знойдзеш.
Усё-ткі ёсць. Пакуль шанцуе. Добра, што гэтыя загадкі маюць па дзве адгадкі. Плача без голасу…
Плача… Без голасу. Калі плачуць, то і голас з грудзей вырываецца. Плача… Дудка без голасу плача. Хіба толькі дудка?
Прыгадалася, як мінулай зімою іхні конь лёд праламаў, праваліўся. Шчасце, што каля берага. Мужчыны яго вяроўкамі выцягвалі. Біўся, бедны, крышыў лёд грудзьмі, капытамі. Пасля, відаць, знямогся. Стаіць, а ў вачах слёзы. Ён, Янка, здзівіўся, у бацькі запытаў: «Чаму?» — «Сынок, плача наш конік», — сказаў бацька.
— Ясь, конь без голасу плача.
— Хутка маю зброю атрымаеш, — падахвоціў Ясь. — А што чорна не чэрнена?
— Ноч, — крыкнуў Мацей.
— Ноч цёмная, але не чорная, — не пагадзіўся з ім Ясь.
Не чэрнена… Чорна і не чэрнена. Цікавая загадка. Такую, каб і хацеў прыдумаць, то не прыдумаў бы. Чорна… Не чэрнена… Выходзіць, не ноч. Цікавая. З наскоку не адгадаеш. Што ж чорна не чэрнена? Гразь на балоце чорная. Няўжо гразь чорна не чэрнена? Не. Яна чорная, калі мокрая. А паляжыць на сонцы, высахне — не такой чорнай становіцца. Нават поле здаецца чорным, калі мокрае, асабліва вясною, калі першую баразну аруць. Першую баразну… Тады вароны, крумкачы з усёй ваколіцы злятаюцца.
— Ведаю, што чорна не чэрнена. Крумкач! — здагадаўся Янка.
— А што бела не белена?
Што ні загадка, то цяжэйшая. Палатно? Не. Яго ў рацэ мочаць, пасля па беразе сцелюць, каб пад сонцам адбельвалася. Іншы раз, калі глядзіш, то здаецца, што па беразе роўныя белыя дарожкі сцелюцца. Так і карціць прабегчыся!
— Хмары белы не белены, — перапыніў думкі Мацей.
— Хмары бываюць розныя, — не пагадзіўся Ясь. — Калі навальнічныя, то цёмныя.
— І гусі бываюць розныя. Шэрых шмат. Янка наморшчыў лоб. Гусі… Алеся сказала, што гусі. Канешне, не. А вось…
— Лебедзь, — вырвалася ў яго.
— Правільна, — сказаў Ясь. — А што цвіце без цвету?
— Папараць-кветка, — крыкнуў Янка.
— Ты ўсе сем загадак адгадаў,— прагаварыў Ясь.
Янка думаў, што Ясь зараз рознай зброі нанясе: і дзіду, і баявую сякеру, і суліцу, і лук са стрэламі, і кісцень. Скажа: «Выбірай, што даспадобы». Вядома, разбягуцца вочы. Ды ён возьме лук са стрэламі. Каб не падпусціць цётку з барадой, каб здалёку працяць. «Нясі. Хутчэй нясі», — карцела крыкнуць.
А Ясь сказаў:
— На кожную загадку ёсць адгадка. Зара, сонца, камень, вада, агонь, конь, дудка, крумкач, лебедзь, папараць-кветка, — вось якія былі адгадкі. Чаму такія? Не думалі? Усё гэта людзі лічылі найбольш важным. Пра гэта і песні, і паданні.
— Ты паабяцаў, што зброю дасі,— напомніў Мацей. — Нясі.
— Вечарам прыходзьце. Ці да вечара не вытрываеце?
— Вытрываем, — адказаў Янка.
Канешне, можна пачакаць. Ясь сваё слова стрымае.
Не вытрывалі яны да вечара. Мацей і Алеся да Янкі прычапіліся: «Хадзем да Яся. Хадзем». Нарэшце Янка махнуў рукою: «Хадзем, раз такія нецярпячкі». Калі шчыра прызнацца, то і самому рупіла.
Яшчэ здалёку пачулі яны Ясеву песню:
Падышлі бліжэй. Каля хаты цяпельца гарыць, над цяпельцам чыгунок, Ясь побач, нейкія рамяні на зямлі раскладвае, спявае:
— Нешта варыць у чыгунку, — сказала Алеся.
— Сам варыць. Згаладаўся, — дадаў Мацей. Што ж убачылі, калі сунулі насы ў чыгунок? Варыва? Не. У чыгунку кіпела, булькала смала.
Янка пачухаў патыліцу. Дзіва. Сапраўднае дзіва. Навошта яна яму спатрэбілася?
А Ясь быццам не заўважае, што прыйшлі госці, спявае:
— Ясь, — паклікаў Мацей, — навошта гэтыя рамяні раскладваеш?
— Хачу Белалобага ад варожага мяча ўберагчы.
Янка анічога не разумеў. Белалобага хоча ад мяча ўберагчы… Хіба гэтымі рамянямі, шырынёю з далоню, уберажэш? Крыжакі сваіх коней у жалеза закоўваюць.
— Мае рамяні з бычынай скуры, — патлумачыў Ясь. — Вазьму зараз некалькі і смалою залью, пасля вяроўчынамі пазвязваю: на верхнім — на канцы, а на ніжнім — пасярэдзіне. Так усе па парадку. Пасля на Белалобага адзену. Тут хітра прыдумана. Калі ніжнія рамяні нахіляюцца, верхнія паднімаюцца, як бы ўдвойваюцца ці ўтройваюцца. Нялёгка іх нават самым вострым мячом прасячы.
— Хто ж так хітра прыдумаў? — пацікавіўся Янка.