— Не.
— Бярыце, — пралапатаў рыцар з паўлінавым пяром на грэбені шлема. А пасля нібыта пугай сцёбнуў: — Дзе брод? Пакажаце — адпусцім. Поле будзеце з бацькам араць.
Поле… Янку чамусьці ўспомніліся бацькавы словы: «Сынок, наша поле з Першай Баразны пачынаецца». Праўду ён сказаў. Так, поле, палітае потам, бярэ свой пачатак са свята Першай Баразны. Усё на свеце мае пачатак. Пачатак Дрэва — яго карані, самы малюсенькі першы карэньчык; пачатак Вёскі — першая хата; пачатак Ракі — тыя крынічкі, якія бруяцца, выбіваюцца на волю. Усё мае пачатак, бо гэта — само Жыццё.
Штогод у вёсцы выходзяць людзі, нават самыя нямоглыя, на свята Першай Баразны. Яшчэ зранку ў хатах пякуць блінцы з парасткамі-атожылкамі сонца-святла. Пасля аратаі ў чыстых белых кашулях ідуць на поле, глядзяць, ці прагрэлася зямелька. Вечарам нясуць старую саху, якой калісьці падымалася роднае поле. Такая саха ёсць у кожнай вёсцы, берагуць яе ад вясны да вясны. Паважна крочаць аратаі, падбягаюць да іх дзяўчаткі, прыбраныя, што на торг, частуюць прысмакамі, бярозавым квасам. Тройчы людзі праходзяць з песнямі, ставяць саху каля ваколіцы. Мігне на небе першая зорка-светлячок — Агонь запальваюць, з двароў усякую непатрэбшчыну нясуць, смеючыся, кідаюць у вогнішча. Скачуць пад бубны і гудцы. Смех, весялосць. А пасля на полі толькі юнакі застаюцца. Усю ноч сцерагуць яны самую старую ў вёсцы саху. І ў вёсцы не спіцца. Дзяўчаты варожаць. У самую поўнач. Трэба ж ведаць, чыйго каня запрагаць у гэтую саху, хто пачне Першую Баразну. А пачынае той, над чыёй хатай павісне капыт Ласіхі.
Першая баразна. Павольна цягне конік, паважна ідзе ягоны гаспадар. Першая баразна… Пачатак новага хлеба, жыцця на зямлі.
«Не, не праведаеце вы, дзе брод. Не дратаваць вашым коням нашу зямлю», — прашаптаў Янка. Даўкі камяк падступіў да горла, на вейцы трымціць сляза. Вось-вось капне, упадзе. «Не трэба, не трэба, каб упала. Як стрываць?» Кап, — капнула, упала на жытнёвы каравай. А побач — чырвоныя кроплі-кропелькі. Сляза і чырвоныя кроплі.
Як недарэчна! Не стрываў. Пацешацца крыжакі.
— Татка-а… — усхліпнуў Янка.
— Што-о? — прагугнявіў крыжак з паўлінавым пяром. — Вам хлеб даюць. Бярыце.
Янка павярнуўся бокам і моцна, як мог, прамовіў:
— Не буду.
— Не буду, — паўтарыў за ім Мацей.
— Што-о? Не будзеце? І брод не пакажаце?
— З імі трэба інакш. Дазвольце мне, — гыркнуў вусаты. — Я дзідай. Скажуць. Усё скажуць.
Рыцар з паўлінавым пяром махнуў рукой-пальчаткай.
Янка ўзняў вочы. Ідзе вусаты, проста на яго наставіў дзіду. Блішчыць на сонцы адточаная дзіда. Чамусьці ўспомнілася, як нядаўна з Мацеем, калі два дні запар ліў дождж, спявалі:
Спявалі, клікалі, прасілі, ласкі яго чакалі… Блішчыць на сонцы адточанае лязо… Сонейка, Сонейка, асляпіла б згубіцеля-ворага…
Ідзе крыжак, ідзе, шчэрыцца ва ўсмешцы. Янка стаў адступацца назад, а губы шэпчуць:
— Братка-а-а! — заенчыў, кінуўся да яго Мацей.
Крыжак са шрамам штурхнуў яго ў грудзі. Мацей упаў на траву.
— А-а-а… — зайшоўся ў плачы.
А крыжакі ў смех, аж прысядаюць. Рагочуць, рагочуць, нібы галодная воўчая зграя вые. Вые, лютая, вые… Ліхая гадзіна…
шэпчуць перасмяглыя вусны.
Ідзе жываглот, ідзе, шчэрыцца. Янка адступаецца назад, не спускае вачэй з халоднага сталёвага вастрыя. Павярнуцца і пабегчы што ёсць духу? Ногі ледзь трымаюць, вачэй не адвесці ад халоднага вастрыя.
усё шэпчуць вусны.
Янка адчуў, што спінаю ўпёрся ў шурпаты ствол дрэва. Заплюшчыў вочы. Моцна-моцна. Усё. Ад жывадзёра літасці не чакай.
Вастрыё ўджаліла ў плячо — галава закружылася. Паплыло, паплыло… Зноў кальнула, нібыта страмяку загнаў. Усё. Цемень. Беспрасветнасць.
З вышыні, з самай вершаліны, глядзела, пазірала рыжая вавёрка. «Што робіцца тут?» — пэўна, закрычала б, калі б магла.
— Братка! — быцам з цемры, данёсся Мацееў голас.
А пасля пачуўся гугнявы голас рыцара з паўлінавым пяром на грэбені шлема:
— Паднімі хлопчыка.
Чужыя рукі абцугамі сціснулі Янку за плечы, прыўзнялі. На нагах… Стаіць на нагах. Няўжо?
Янка расплюшчыў вочы. Вусаты трымае яго, схіліўся над ім. Які ж агідны!
Янка адступіўся назад, прыхінуўся да ствала дрэва. Апусціў галаву. Чырвоная пляма распаўзалася на кашулі.
— Будуць заложнікамі. Перавязаць, — пад'ехаў бліжэй рыцар з паўлінавым пяром на грэбені шлема.
Вусаты рэзка рвануў рукаў кашулі. Затрашчала палатно. У плячо, здалося, загналі іголку. Перад вачыма замігцела…
— Братка-а… Яначка-а… — загаласіў Мацей. Вусаты адарваным палатном моцна пераціснуў плячо, страсянуў, вызверыўшыся:
— Стой, шчанюк!..
Брыдка вылаяўся і пасунуўся да сваіх. Янка заўважыў, што крыжакі дастаюць мячы. «Да бою рыхтуюцца, няйначай», — мільганула ў галаве.
— Яначка, табе не баліць? — запытаў Мацей. Янка не прызнаўся, што смыліць, пячэ рана.
— Не.
— Я думаў, што ён цябе заколе.
— Мацей, чаму яны мячы вымаюць?
— Нашы праз Шчару пераправіліся. Хочуць абкружыць крыжакоў. Бачыш?
Высокі ядлоўцавы куст затуляў рэчку, луг. Янка ступіў убок. Вочы ўпершыню за гэты час засвяціліся.
Па лузе на нізкарослых касматых конях (хутканогія, яны і праз балота вынесуць, не праваляцца) гарцавалі мужчыны-воі. Уперадзе на сваім Белалобым, канешне, Ясь. То вырываецца ўперад, то нясецца назад, штосьці галёкае.
Янка, забыўшыся пра ўсё на свеце, упіваўся вачыма. Вось Ясь зноў вырваўся ўперад. У руках — меч, за поясам — клявец, ці, інакш, баявы малаток. Яго завостраным канцом воі ў конных сутычках разбіваюць панцыр крыжакоў (нядаўна паказваў Ясь свой клявец, хваліўся). Твар закрывае барміца — сетка з кольцаў. Не на гулянку Ясь сабраўся. А хто ж далей, за ім? Ці не бацька? Але, ён. Ягоны ратны камзол з жоўтай шкуры, на якім нашыты рагавыя пласціны, мільгае сярод коннікаў. У бацькі ў руках дзіда, каля сядла лук, смалісты, абпалены на агні. А каля бацькі, здаецца, Алекса. Так, сябар Алекса. У белай сарочцы, з кісцянём, ці, інакш, паліцай. Два вялізныя металічныя шары з вострымі шыпамі-калючкамі вісяць на ланцужку, прымацаваным да атронка. Невядома, ці вытрымае крыжацкі шлем, калі такія шары з сілай апусцяцца на яго. Крыху збоку Алесін бацька. Як і Алекса, ён у белай кашулі. У ягоных руках сякера з доўгім чаранком, шчыт. І яшчэ воі. З дзідамі, з лукамі, з кісцянямі, з цапамі. Не, не з тымі цапамі, якімі малоцяць збожжа, а з баявымі.
Цэп баявы… Яго доўгае дрэўка злучана металічнымі кольцамі, а байка акаваная жалезам. Будзе крыжакам, будзе. Вунь і баявыя косы блішчаць. Страшная зброя. Яе можна хутка зрабіць. Звычайную гаспадарчую касу насаджваюць на доўгае дрэўка. Калаціся, крыжак. З'язджаюцца воі.
Воі-мужчыны адзін за адным выскаквалі з-за кустоў. Сабраліся ў гурт, панесліся. Ясь уперадзе. А на стромым беразе, каля вёскі, жанкі-кабеты, маладухі, дзяўчаты, дзеці. Там, мажліва, і яго, Янкава, маці, і Алесіна, і Паўлінка, якую, як Алеся казала, кахае Ясь. Пэўна, пазірае, шукае вачыма, дзе ён.