Кожны раз, калі я вяртаюся ў вёску Пабярэжжа, у той куточак, дзе прайшло дзяцінства, даўняе пачуццё шчымлівай радасці агортвае мяне.
Калі я зноў прыехаў туды на маршрутным аўтобусе апоўдні, вёска сустрэла мяне цішынёю. Аўтобус пайшоў далей, а я стаяў на шырокай вуліцы і — у які ўжо раз! — не пазнаваў вёскі. З маленькай, у два дзесяткі хат, якія шнурочкам цягнуліся да ракі, яна ператварылася ў ладны пасёлак, дзе ёсць магазін, пошта, дзе на ўскраі віднеецца цагляная школа-дзесяцігодка.
На вуліцы — ні душы. Час гарачы, самы сенакос, а паплавы каля ракі тут адменныя, цягнуцца на цэлыя кіламетры.
Я ўжо хацеў было пашыбаваць у кантору калгаса, як заўважыў, што насупраць адчыніліся веснічкі, і высокі стары дзед з кіёчкам паціху выйшаў на вуліцу і прысеў на лаўцы, што стаяла каля плота. «Хто ж гэта? — не пазнаў я старога. — Адкуль ён тут узяўся?» Я падышоў, аддаў «дзень добры» і спытаў:
— Ці не падкажаце, дзе мне знайсці Аляксандра Міронавіча, вашага брыгадзіра?
Стары слухаў мяне, прыклаўшы да вуха далонь.
— Ды не брыгадзір ужо ён, — адказаў дзед. — Міронавіч у нас за старшыню цяпера…
«Цяпера»! Ды гэта ж той чалавек, які мае непасрэднае дачыненне да ўсяго, што звязана са скарбам Загорскай камяніцы!» — абрадаваўся я, хоць яшчэ не даваў веры пачутаму. Ён быў аднекуль здалёк, не тутэйшы.
— І дзе яго можна знайсці, вашага старшыню?
— На хутарышчы новы кароўнік будуюць, то ён, пэўна, там.
— Дзякую… А вы не пазнаяце мяне? — на ўсялякі выпадак спытаў я.
Стары прыжмурыўся на мяне, пахітаў галавою.
— Па праўдзе кажучы, не пазнаў. А вось голас нешта як бы знаёмы. Чый жа ты будзеш, чалавеча?
Я назваў сябе, і стары, як здалося, задаволена ўсміхнуўся.
— Не забываеш на сваю радзіну, Мікола. То добра. Сядай, вось, пагамонім. А тым часам і Міронавіч вернецца.
Я прысеў побач.
— Даўно вярнуліся ў Пабярэжжа, дзядзька Ігнат? Стары ці не пачуў маё пытанне, ці зрабіў выгляд, што не пачуў. Сам запытаўся:
— Навошта ж табе Міронавіч? Пра хутары будзеш пытаць? То лепш за мяне пра іх, тыя хутары, ніхто не раскажа. А я от хоць і стары, а ўсё да драбніц помню.
— І пра тых бандытаў, што ў Мокрым Лозе хаваліся?
— А чаму ж… Гэтае дзела вунь як мне вядома. Маё, можна сказаць, гэтае дзела, кроўнае.
Яго вочы засвяціліся непрыхаванай радасцю, і я адчуў, што натрапіў на жылу, што гэты гаманкі дзед раскажа мне штосьці такое, чаго многія тут ужо і не памятаюць.
— Ты ж сам, помніцца, ад бандыта ўцякаў, га? — прыжмурыўся на мяне стары. — Сам, пэўна, даўно дзед, і ўсё помніш…
— Далёка не ўсё! Паўстагоддзя ж мінула, многае забылася, многіх ужо і на свеце няма.
— А я дык от помню. То пойдзем да мяне, я ж сюды назусім пераехаў. Цяпера от усе ў вёскі цягнуцца. Ну і я…
У той раз стары і расказаў мне даўнюю гісторыю пра скарб Загорскай камяніцы.
Хутары стаялі на пагорках. Хутар Красоўскага і хутар Гурэцкага. А між імі, у лагчыне, працякала бурлівая, гаманкая рэчка з дзіўнай назваю Каза. У той пакручастай Казе былі такія віры, што коні хаваліся па шыю. А былі і пясчаныя брады, дзе рэчку можна пераехаць на калёсах, перайсці, падкасаўшы штаны.
Стаяў на той рэчцы і млын, і быў на ёй ставок, але цяпер вада спушчана, млын маўчыць.
Калі глядзець ад яго на хутар Гурэцкага, то можна ўбачыць там доўгую абору, за ёй віднеўся высокі паркан, якім была адгароджана сама будыніна — дабротны пяцісценак з чырвоным чарапічным дахам, са шматлікімі прыбудовамі, з верандай перад квяцістым палісаднікам. Турэцкі быў на шмат багацейшы за свайго суседа, пана Красоўскага. Праўда, да сапраўдных паноў ім было далёка, але вясковыя людзі так звалі. Іх уладанні цягнуліся на кіламетры — з палеткамі, лугамі і лясамі. У Турэцкага і палеткі лепшыя, на больш высокім месцы, і паша — травяністыя паплавы. Адных коней у яго было дзесяткі два, абора поўнілася сытымі каровамі. Там і цяпер у асобным памяшканні стаялі трыер, сячкарня, касілка і дзве жняяркі. І гэты млын з крупадзёркаю, ваўначоскай ды прасам, на якім ціснулі з ільнасемя алей, таксама належаў Гурэцкаму…
Калі ж глядзець ад ракі на хутар Красоўскага, які таксама быў за мурагом, метраў за трыста, то можна ўбачыць, што амаль за хутарам пачынаўся густы ельнік. Нешырокая паласа жыта амаль не бачна. Ды і сама будыніна больш падобна на звычайную сялянскую хату. Адно — крыта яна не саломай, а гонтай. І вокны ў ёй невялікія, з паўночнага боку, ад ельніку, глухая сцяна. Побач з хатай стаялі два хлявы і варыўня. Ельнік за агародамі і жытам паступова пераходзіў у багну з дробнымі бярозкамі ды сасонкамі, з імшыстымі купінамі, на якіх вясною, калі сыходзіў снег, буйнымі чырвонымі пацеркамі ляжалі спелыя — аж свіціліся наскрозь — журавіны…
Тых паноў даўно няма. За гэты час шмат якія будынкі разабралі ды расцягнулі жыхары бліжэйшых вёсак — Пабярэжжа, Замошша ды Калінаўкі. Млын таксама занядбалі: мелалёвыя — бронзавыя ды медныя — шасцерні хтосьці зусім нядаўна паздымаў, у адну ноч, а драўляныя, з дубу, пакрышыў, няйначай, молатам ці калуном. Ставок таксама быў знішчаны, азярына сплыла, спакваля зарастала кустоўем.
Але ўсё ж млын высіўся над рэчкай грозны, маўклівы. І было ў тым маўчанні штосьці пагрозлівае, страшнае.
Так думалася і Міколу, пятнаццацігадоваму хлапцу, які нядаўна разам з маткай пасяліўся на хутары Гурэцкага, бо іхняя хата згарэла. Тады ў Калінаўцы згарэла ледзь не палова вёскі, але жыць на хутары ніхто не хацеў — баяліся. А вось Мірон з Міроніхай і двума сынамі — Алесем і Петруком — не збаяліся, паехалі першыя. Тады перасяліліся туды і яны з маці, балазе пакояў у хаце было аж пяць — пяцісценак выглядаў палацам у параўнанні з сялянскай хатай. Адным словам, жыллё было шыкоўнае, з светлымі вокнамі, з прыгожым чыгунным камінам у зале, з грубкай звычайнай, толькі абкладзенай кафляй, печчу, з якой можна было, адкінуўшы вечка, вылезці на гарышча, закіданае розным хатнім ламаччам.
Хлопцы — Алесь і Мікола — былі аднагодкі, вучыліся ў адным класе. Пасябравалі яны адразу і моцна. Разам хадзілі ў лес па грыбы, разам на Казе лавілі рыбу. Яны, можна сказаць, цэлае лета моклі ў той Казе ад ранку да вечара. Вярталіся дадому кожны раз з ладным уловам: ракаў і мянькоў яны цягалі з нораў проста рукамі і кідалі іх у вялізную торбу, а потым усю сваю здабычу дзялілі пароўну і шчаслівыя ішлі дадому. Шчаслівыя таму, што рыба — гэта ўжо наедак. Пашэнціла новым «панам» і з хлебам. У той галодны год, як толькі перабраліся, у куце аборы хлопцы, гуляючы, знайшлі цэлую гару мякіны, умецця, прыкіданую саломай. Раскідаўшы тую салому, яны заўважылі, што мякіна напалову з жытам…
Каб ніхто ў вёсках нічога не ўведаў, трыер не пусцілі ў ход, а веялі жыта веялкай познімі вечарамі. Праца гэтая хоць была марудная і цяжкая, але дала аж па тры мяхі добрай збажыны, якую паціху малолі на ручных жорнах, якія зрабіў Мірон з дзвюх тоўстых дубовых калодак, панабіваўшы ў іх безліч усялякага жалеззя, якое толькі можна было знайсці на хутарышчы…
Так вось і жылі там дзве сям'і.
А неўзабаве з'явіліся жыхары і на хутары Красоўскага. Там пасялілася сям'я з Пабярэжжа: сам гаспадар Іван Ваўчок, чарнабровы, рухавы, мажны дзяцюк, сапраўды на выгляд трохі ваўкаваты, яго жонка, даволі хударлявая, маладая яшчэ, з дачкой Анютай і Кацярыніна сястра Гэлька, яшчэ зусім маладая дзяўчына, падобная на сваю сястру і абліччам, і лагодным характарам. Яны былі прыгожыя: сёстры. Абедзве бялявыя, з авальнымі тварамі, пунсовымі вуснамі і вялікімі сінімі вачамі. Гэткаю была і Анюта, Кацярыніна дачка. Увішныя, працавітыя, яны адразу ж узяліся наводзіць парадак у гародзе, на двары. Ось толькі гаспадара рэдка можна было ўбачыць калі. Што ён рабіў, чым займаўся — заставалася тайнай за сямю замкамі.
Трэба сказаць, што такое суседства не вельмі абрадавала Мірона з Міроніхай: у іх была вялізная сівая, як лось, карова, якая пасвілася на былых градах і па садзе таго хутара, там была добрая сакавітая трава, і карова — яна здаўна прывыкла хадзіць самапасам — даволі хутка гэта агледзела. Цяпер жа карову туды не пускалі, і яе давялося пасвіць у лазе каля рэчкі, дзе і трава дужа не расла, і хадзіць за каровай было нязручна: кустоўе ды купіны. На луг не пускаў калгасны вартаўнік, і калі яна туды ўсё ж прарывалася, пагражаў штрафам. Праўда, пазней карова сама знайшла сабе пашу. І не абы-якую. Але пра гэта — пазней…
Кацярына выйшла за Івана, калі яе дачцэ Анюце ішоў трэці год, і дзяўчынка, пазней даведаўшыся ад вяскоўцаў, што яе родны бацька недзе жыве далёка ў Сібіры, затаіла ў душы вялікую крыўду і на маці, і на айчыма, якога ненавідзела ўсёй дзіцячай душою. Больш за ўсіх яна хінулася да цёткі Гэлькі…
Шмат чаго тады яшчэ не ведалі ні Алесь, які быў крыху вышэйшы за Міколу, ні сам Мікола. Яны і не падазравалі, як цяжка жылося Анюце пры такой, здавалася, вялікай і дружнай сям'і.
Пакуль жа для жыхароў навакольных вёсак яны былі проста «паны» Гурэцкія і «паны» Красоўскія. Усе ведалі, што толькі бяда-гора выгнала гэтых «паноў» з вёсак на хутары…
Убачыў яго Мікола ўпершыню. Убачыў і не мог адарваць позірку ад белізны яго гладкай, аж бліскучай на баках, поўсці, ад густой доўгай грывы, ад круглых, як яму здалося, чорных вачэй, якія пазіралі з разумнай цікавасцю, быццам пыталіся: «Ну, якая мне ад цябе карысць? Чаго ты тут стаіш?»
Ружаватыя кончыкі вушэй і храпа быццам свіціліся. Але больш за ўсё ўразіла малая галава на тугой шыі і шырокая, магутная грудзіна.
На кані было старэнькае сядло з пачарнелымі страмёнамі, з біклагай і сумкай пры ім, і зусім новенькая аброць з бліскучымі меднымі гузічкамі — якраз на лабаціне.
— Сня-жо-ок, Сняжо-о-очак, — ціха паклікаў Мікола каня, прывязанага да плота ля веснічак. — Ты сапраўдны сняжок, бе-елень-кі, прыгожы.
Падысці бліжэй баяўся: чуў аднойчы, што конь, бывае, як зазлуе, гатоў нагамі патаптаць, укусіць, убрыкнуць — што хочаш выкіне гэты на першы погляд мірны Сняжок.
Глядзіць на яго зачараваны Мікола і не верыць у тое, што казалі. Дужа ж разумныя ў каня вочы, крыху нібы сумныя. Як яно ўжо здарылася, — толькі не стрываў хлапец, мабыць, загіпназаваў яго Сняжок сваімі чорнымі вачыма…
Намацаўшы ў кішэні штаноў драбок цукру, падышоў зусім блізка і працягнуў той учарнелы ад пылу, аблеплены хлебнымі крошкамі цукар на далоні.
— Бяры… Табе гэта я хаваў.
Сняжок выцягнуў крутую шыю і спярша панюхаў цукар, шырока раздзімаючы ноздры і чмыхаючы гарачынёю ў руку. Потым асцярожна, быццам то быў пякучы вугельчык, узяў драбок з рукі і хрумснуў, ледзь прыжмурыўшы вочы — смакаваў. Відаць, спадабаўся яму пачастунак, бо неўзабаве ружовая пыса зноў пацягнулася да Міколы.