«Гэта — жыццё, — неяк сама па сабе прыйшла да Міколы думка. — Так бывае і ў жыцці — не заўсёды яснае неба над галавою. Надараюцца і хмарныя дні, і рознае іншае ліхалецце… Усяго яшчэ будзе і ў нас… І яго, жыццё, трэба прымаць такім, якое яно ёсць, якім будзе. І мы пройдзем яго разам, Анюта, які б лёс нас ні напаткаў…»
Такая думка і здзівіла яго і абрадавала: ён ужо думае і пра яе! І Мікола рашуча ўзяў Анюту за руку. І яна не адхіліла яе, а таксама паціху сціснула яго цёплую далонь, зазірнула ў вочы, бы чытаючы яго думкі…
Яны маўчалі. І ў гэтым маўчанні быў для іх вялікі сэнс жыцця, яго таямнічасць, яго першае адкрыццё. Яны быццам зліліся з самой прыродай, сталі часцінкай яе, растварыліся ў ёй, яшчэ не пазнаўшы ўсіх яе таямніц, але ўжо адчуваючы яе вечны жыватворны подых…
Дні праз тры, гуляючы каля ракі, хлопцы ўбачылі звычайную дашчаную лодку, пафарбаваную ў зялёны колер. Яна плыла, высока ўзняўшы востры нос, роўненька пасярод ракі, быццам хто ёй кіраваў.
— Глядзі, які Ноеў каўчэг да нас плыве! — усклікнуў Алесь і кінуўся лодцы наперарэз, ускочыўшы ў ваду па пуза. Ён прыцёг лодку да берага і дадаў: — Шкада толькі, што на самай карме кавалак дошкі адламаны, а дно цэленькае…
— Адрамантуем! — зірнуў на лёгкую і зграбную лодку Мікола. — І паплывём аж да вялікай ракі!
— І на азёры, — сказаў Алесь, выкручваючы штаны.
— На ёй можна будзе і на азёры.
Яны так захапіліся сваёй знаходкай, што адразу ж пабеглі на хутар шукаць патрэбную дошку. Па дарозе Алесь сказаў:
— Тая каморка, што каля другіх дзвярэй, усярэдзіне абшалявана якраз такімі зялёнымі дошкамі…
— Шкада ж адрываць…
— Усё роўна хутка будуць бурыць гэтыя хутары.
Яны зайшлі ў камору і спярша ўсё дзелавіта агледзелі. Гонты і праўда былі гладкія, нешырокія, як і трэба.
— Нясі сякеру, — сказаў Алесь, — вось тут чатыры дошкі карацейшыя, якраз падыдуць…
Праз адчыненыя дзверы ў камору цадзілася даволі яркае святло, і Алесь, пакуль Мікола хадзіў за сякерай, упершыню так уважліва агледзеў яе. На шматлікіх паліцах збоку стаялі запыленыя парожнія пляшкі з колісь яркімі наклейкамі, нейкія гліняныя і фарфоравыя гладышы і місы, але такія пабітыя, вышчарбленыя, што карыстацца імі было нельга.
«Багата жылі гэтыя Гурэцкія, мусіць, смачна пілі і елі», — сам сабе падумаў Алесь і пагрукаў кулаком у тую дошку, якую меліся адрываць. Гук быў глухі, як у парожнюю бочку.
— Вось табе сякера, спрабуй, — заходзячы ў камору, сказаў Мікола. — Толькі не нарабі лішняга грукату, а то яшчэ твой бацька пачуе, будзе сварыцца.
— А дзе ён?
— Сядзіць на ганку і даплятае кош.
Алесь падсунуў у невялікую адтуліну між дошак сякеру і павярнуў яе. Цвікі, якімі дошка была прыбіта да сцяны, так сярдзіта зарыпелі, што хлопцы аж стаілі дыханне.
— Во — халера! — ціха сказаў Алесь. — Не хоча дошка ціха адрывацца, крычыць. Яе трэба не ціха, а раптоўна.
У наступную хвіліну ён так рэзка павярнуў сякеру, што дошка, напяўшыся, адразу адскочыла ад сцяны. І тут у дзвярах паказаўся Мірон.
— Што гэта вы тут вытвараеце? — зірнуў ён на дзірку ў сцяне. — Што вы сцены абдзіраеце?
— Нам дошка патрэбна лодку рамантаваць, — дзелавіта сказаў Алесь.
— А я думаў, што і вы які скарб шукаеце, — усміхнуўся Мірон паблажліва. — Бачыце, там нешта ёсць, — паказаў ён пальцам на сцяну.
Толькі цяпер хлопцы ўбачылі, што за той адарванай дошкай і сапраўды штосьці было, падобнае на чорную скрынку. Алесь памацаў тую скрынку рукою і сказаў:
— Гэта вокладка ад вялікай кнігі!
Каб дастаць тую знаходку, давялося адарваць яшчэ тры дошкі. Цяпер у сцяне ўтварылася акуратная ніша, у якой сапраўды стаяла чорная вялізная кніга. Алесь узяў яе ў рукі і зноў, яшчэ гучней, усклікнуў:
— Ды яна ж паўпуда важыць! Вось патрымай, тата…
Узяў кнігу і Мірон, пахітаў галавою.
— Дапраўдачкі, паўпуда. Толькі ўшыркі яна аршын будзе…
Мікола глядзеў на кнігу і дзівіўся яшчэ больш ад таго, што на той чорнай вокладцы яркім золатам гарэла цісненне назвы.
— А я думаў — скрынка, — расчаравана сказаў Мірон і аддаў кнігу сыну. — Чытайце…
Ен, бядак, не ведаў, што прачытаць яе хлопцам было гэтак жа немагчыма, як яму — на нашай мове.
— Пайшлі на двор, там лепш разгледзім, — ужо забыўшыся на свой намер рамантаваць лодку, сказаў Мікола, і яны выйшлі з прыцемненай каморы і падаліся ў сад, дзе яшчэ з даўніх часоў захавалася адна фігурная лаўка з аблупленай фарбай. Спярша паклалі на тую лаўку кнігу і адкінулі вокладку. Доўга ўзіраліся на незразумелыя словы, на пячатку ў ражку тытульнага ліста і маўчалі.
— На якой жа гэта мове напісана? — паскроб галаву Алесь.
— Відаць, на французскай… А на пячатцы ж, глядзі, рускія літары! — раптам тыцнуў на пячатку пальцам Мікола. І хлопцам удалося прачытаць, што гэта кніга належала князю Юсупаву, што выдадзена кніга ў тысяча восемсот пяцьдзесят другім годзе. За некалькімі старонкамі тлумачальнага тэксту ім адкрылася сапраўдная прыгажосць гравюр Рубенса на біблейскія тэмы. Кожную прыкрываў тонкі белы ліст паперы. Гэта быў унікальны шэдэўр мастацтва, і вядома ж — кніга мела вялікую каштоўнасць.
— Трэба паказаць яе настаўніку Пікуліку, — у роздуме сказаў Мікола. — Абавязкова…
— Дык жа ён адразу яе і забярэ!
— Ну і няхай. Магчыма, яе ў музей возьмуць.
— Ладна, — згадзіўся Алесь, — толькі спярша самі добранька разгледзім… А гэта вось што? Нейкі асобны лісцік…
Асобным лісцікам была звычайная рэпрадукцыя той карціны, што вісела ў кабінеце. Пад рэпрадукцыяй чорным чарнілам было акуратна напісана: «Святая Марыя, сцеражы і зберажы маё крэўнае, мае мары і надзею».
Спярша хлопцы не звярнулі асаблівай увагі ні на рэпрадукцыю, ні на такі дзіўны і незразумелы надпіс: іх цалкам захапіла кніга, дзе было роўна сорак гравюр. І кожная здзіўляла сваёй выразнасцю кампазіцыі, яркасцю малюнка, на іх можна было глядзець доўга, глядзець і адкрываць для сябе ўсё новыя і новыя грані таленту вялікага мастака, здзіўляцца яго ўменню перадаць праз вобразы радасць, боль і гнеў — таямнічасць біблейскага побыту…
І калі ўжо была закрыта тоўстая скураная вокладка кнігі, Алесь раптам, быццам што ўспомніўшы, сказаў:
— Давай паглядзім яшчэ тую карцінку! — Узяў яе у рукі, доўга ўглядаўся ў тэкст і паціскаў плячамі.— Што за глупства — «сцеражы і зберажы маё крэўнае…»
— Чаму — глупства? Тут ёсць пэўны сэнс, каб гэтая Марыя сцерагла кнігу, бо яна каштоўная. Я так думаю…
— А — «мае мары і надзею»?
— Той, хто гэта пісаў, на нешта спадзяваўся.
— А ці не Гурэцкі гэта пісаў?