— У-у-ух! У-у-ух!.. — стагнала і ўздрыгвала зямля.
Сцёпа расплюшчыў вочы. Дзве зоркі, маленькія, срабрыстыя, глядзелі на яго. «Дзе я? Што са мной?» — падумаў ён.
З-за хмары выплыў месяц. Яго жоўтае святло слаба асвятляла паляну, на якой ляжаў Сцёпа. Паблісквала халодная раса. Маўкліва і непарушна стаялі цёмныя дрэвы. Ні птушкі, ні лясныя звяры, якімі быў багаты Шэрвінскі лес, не падавалі ніякіх адзнакаў жыцця.
Сцёпа зноў заплюшчыў вочы і раптам убачыў яркае полымя над будынкам камендатуры, Кузьму Данілавіча з фашысцкім аўтаматам у руках, перакошаныя жахам твары турэмных вартаўнікоў і паліцэйскіх… «Я-то выратаваўся, — падумаў Сцёпа, — а вось паперы доктара зноў у руках Антака. Іх яшчэ можна выратаваць, але для гэтага трэба як мага хутчэй паведаміць у партызанскі атрад. Калі аб гэтым будзе ведаць дзядзька Мірон, то начальніку паліцыі наўрад ці ўдасца ўцячы. Але як паведаміць?»
Недзе далёка затрашчала галлё. Сцёпа прыслухаўся: «Можа, хто-небудзь з партызан ідзе?» Трэск рабіўся ўсё больш выразным. Ужо было чуваць, як нехта з шумам прабіраўся праз зараснікі. «Не, гэта не чалавек, — зразумеў Сцёпа. — Людзі цяпер не ходзяць так смела…» І сапраўды, на паляну выбег дзікі вяпрук. Ён спыніўся, пакапаў крыху лычам зямлю, потым павярнуўся і зноў, ламаючы галлё, пайшоў у гушчар. «Спадзявацца мне, відаць, няма на каго. Трэба самому як-небудзь дабірацца да вёскі».
Сцёпа паспрабаваў падняцца. Упёрся рукамі ў зямлю і сеў. Але ў гэты момант перад вачыма закруціліся зялёныя, чырвоныя кругі, і ён упаў.
— Кр-р-р, кр-р-р! — закаркала паблізу варона. Гэты крык абудзіў Сцёпу, і ён расплюшчыў вочы. Яркае сонечнае святло ўдарыла ў іх. Адпачыўшы, Сцёпа адчуў сябе крыху лепш, але ўстаць на ногі не адважыўся.
«Ці далёка яшчэ да вёскі? Эх, каб трапіўся хто з мясцовых жыхароў…» — падумаў ён. Раптам Сцёпа пачуў галасы людзей… «Няўжо ідзе ратунак? Але адкуль?.. І што гэта за гром?.. А-а, гэта гул гармат… Фронт набліжаецца, фронт… Вызваленне хутка… Ах, як добра!»
Сцёпа папоўз у той бок, дзе чуліся галасы.
— Но-о-о! — даляцеў чыйсьці сярдзіты вокліч. «Фурманка едзе… Але хто гэта — свае ці чужыя?» Партызан папоўз да дрэва, з-за якога ўбачыў лясную дарогу. З-за павароту паказалася шэрая, нізка апушчаная галава старога каня, які ледзь цягнуў ногі. Услед за канём крочыла знаёмая высокая постаць.
«Антак!» — здзівіўся Сцёпа і пацягнуўся рукою да пояса, дзе заўсёды ў яго вісеў пісталет. Але цяпер пісталета не было. Праўда, быў кінжал, выхаплены ў час сутычкі ля турмы ў вартавога, але што ён мог зрабіць ім у такім стане?
«Вось дзе ты, гад… Уцякаеш!» — прашаптаў Сцёпа, нервова рвучы траву пальцамі.
Між тым стары конь Антака ступіў яшчэ некалькі крокаў, паваліўся і больш не ўстаў.
…Сцёпа бачыў усё, што рабілася пад старым дубам. «Ну, цяпер мне ні ў якім разе нельга паміраць, — падумаў ён, калі Антак і стары Вышамірскі пайшлі.— Я адзіны чалавек, які ведае, дзе знаходзяцца паперы доктара».
Сцёпа падняўся на аслабелыя ногі, ступіў крок, другі… Моцна кружылася галава, балела рана ў баку. Ён часта адпачываў, ішоў далей, падаў, зноў падымаўся. Нарэшце, канчаткова страціўшы сілы, Сцёпа паспрабаваў паўзці, але не змог…
Апамятаўся ён раніцай. Зноў ярка свяціла сонца, лёталі бесклапотныя матылькі і прыгожа спявалі птушкі. Сцёпа паспрабаваў устаць, але адразу ж упаў. Цяпер у яго распухлі калені, і ён не мог скрануцца з месца. Роспач ахапіла юнака. Прападзе! Такая патрэбная праца прападзе! Што рабіць?
Сцёпа падняў галаву, каб паглядзець, дзе ён. Можа, пазнае мясцовасць? Можа, ён зусім блізка ад людзей? Не, гэта Косінская дзялянка. Да вёскі яшчэ далёка. Яго галава бездапаможна пачала хіліцца долу. І раптам яркі свет сонечнага зайчыка разануў яму па вачах! Партызан аж зажмурыўся, потым зноў адплюшчыў вочы і ўбачыў бліскучую снарадную гільзу!
Гільза! Цудоўна! Ён цяпер ведаў, што рабіць.
Сцёпа зняў з нагі бот і дастаў з кішэнькі ў галянішчы запісную кніжку з маленькім кавалачкам алоўка. Коратка запісаўшы прыгоды апошніх дзён, ён старанна вялікімі літарамі вывеў паведамленне, дзе закапаны паперы доктара Долахава.
Крывым сукам, які валяўся побач, ён падкаціў гільзу бліжэй да сябе, схаваў у яе свой дзённік і старанна закаркаваў. «Вось тут мая кніжка захаваецца добра», — падумаў ён. Потым кінжалам пачаў раскапваць зямлю пад дрэвам. Выкапаўшы яму, Сцёпа паклаў туды гільзу і засыпаў яе зямлёй.
Заставалася самае цяжкае. Трэба было пакінуць які-небудзь прыкметны знак, каб людзі звярнулі ўвагу на гэтае месца. Сцёпа задумаўся. Трэба выразаць на кары дрэва, пад якім закапана яго кніжка, надпіс. Але які? Выразаць, што праца доктара Долахава знаходзіцца пад дубам, які стаіць на шляху ад вёскі Ляхаўцы да станцыі, было вельмі доўга. На такі надпіс у яго не хапіла б сілы. І тады Сцёпа вырашыў выразаць такія словы: «Тут схавана праца доктара Долахава». Калі людзі знойдуць яго запісную кніжку, яны знойдуць і працу доктара.
Так ён і зрабіў. Спяшаючыся, трацячы часамі прытомнасць, ён пачаў выразаць. Літары атрымліваліся няроўныя, кінжал часта выпадаў з рук, але Сцёпа прыкладаў усе сілы, каб скончыць надпіс. І ўсё ж выразаць апошняе слова Сцёпа ўжо не змог. Сілы зусім пакінулі яго, і ён зноў страціў прытомнасць.
…Нешта халоднае льецца на галаву. Гэта вяртае Сцёпу да жыцця. Дождж! Якое шчасце! Так хочацца піць. Ён паварочваецца тварам угару і ротам ловіць кроплі вады. Толькі некалькі кропляў дажджу, а як палягчэла. Хлопец спрабуе нават падняцца на ногі, але гэта яму не ўдаецца. Тады Сцёпа намагаецца паўзці далей, магчыма, удасца як-небудзь дабрацца да вёскі, бо паведамленне на дрэве не вельмі надзейнае, могуць убачыць, а могуць і не ўбачыць. Зняты з нагі бот надзець ізноў Сцёпа ўжо не мог і папоўз далей так, з адной абутай нагой.
Ціха шумеў лес. Верхавіны дрэў схіліліся адна да адной, быццам перашэптваліся, наглядаючы, як унізе смяротна ранены чалавек змагаецца за жыццё другіх.
— Вось і ўся гісторыя, — сказала Зінаіда Антонаўна. Дзеці былі моцна ўсхваляваны. Некаторы час ішлі моўчкі. Потым Ніна Бурэйка нясмела заўважыла:
— Мусіць, той чалавек з адным ботам, якога знайшлі ў лесе, і быў Сцёпа? Так і не ўдалося яму дапаўзці да вёскі. Змогся. — І Ніна цяжка ўздыхнула.
— Так, цяпер ясна, што гэта быў ён, — адказала Зінаіда Антонаўна.
— І як гэта пільшчыкі не заўважылі надпісу? — здзівілася Нэля.
— Ну, тут няма нічога дзіўнага. Яны ж працай былі заняты, — разважыла Ніна.
— Вось тут нам трэба павярнуць! — паказаў Віця на вузкую сцежку, якая вяла ў лес.
— Тут? — перапытала Зінаіда Антонаўна. — Дык гэта ж і ёсць адзінаццаты квадрат… Збірайце кветкі, бо тут непадалёк брацкая магіла… У ёй пахаваны загінуўшыя партызаны з тутэйшых. І Сцёпа Казіміраў таксама…
Сцяжынка ішла нізінай, чарналесіцай; кветак было шмат, і нарваць па вялікаму, прыгожаму букету аказалася справай некалькіх мінут.
Брацкая магіла была на невысокім узгорку, пад шатамі трох векавых соснаў. Сціплая драўляная агароджа, строгі абеліск з белага мармуру, увянчаны пяціканцовай зоркай…
— Паглядзіце, тут ужо нехта быў, бачыце кветкі! — закрычала Ніна, якая першай падбегла да магілы.
— Народ не забывае сваіх герояў,— задуменна сказала Зінаіда Антонаўна, калі дзеці моўчкі абступілі магілу. — Вось чаму тут гэтыя кветкі. А цяпер і мы пакладзем свае…
Вучні паклалі кветкі ля падножжа абеліска, засмучана пастаялі над магілай, потым ціхенька, каб не парушыць спакой тых, хто спіць тут пад зялёным акуратным капцом, выйшлі за агароджу і рушылі ў дарогу.
Сцяжынка вяла іх усё далей у лес.
Віця ішоў і думаў, што цяпер робяць Васілёк, Толік і Жэнька, як яны правялі сённяшнюю ноч. За гэтымі думкамі ён не адразу заўважыў трох хлопцаў, якія паказаліся з-за павароту, а заўважыўшы і ўгледзеўшыся, не паверыў сваім вачам: насустрач ім ішлі Васілёк, Толік і Жэнька.
— Глядзіце! — спыніўся Віця. — Нашы разведчыкі ўжо самі вяртаюцца. Абышліся, напэўна, без нашай дапамогі…
Аднак, калі трое сяброў падышлі бліжэй, Віця заўважыў, што яны зусім не падобныя на герояў, якія вяртаюцца з перамогай. Наадварот, яны былі нейкія разгубленыя, вочы глядзелі вінавата.
— Чаму вы ідзеце з пустымі рукамі?
— А дзе паперы доктара Долахава?
— Сейф хаця б знайшлі ці не?
Гэтыя пытанні хвалявалі ўсіх, і трое разведчыкаў не ведалі, каму адказваць. На дапамогу ім прыйшла Зінаіда Антонаўна.
— Пачакайце, — спыніла яна дапытлівых, — вы ім слова сказаць не даеце, — і, звяртаючыся да Толіка, спытала: — Куды вы ішлі?
— За вамі,— чамусьці апусціўшы галаву, нявесела адказаў Толік.
— А чаму ўсе ўтрох? Хто-небудзь павінен быў застацца сцерагчы сейф.
— Мы яшчэ не знайшлі сейфа…
— Як не знайшлі? — захваляваліся ўсе. — Месца ж вы ведалі дакладна. Дуб прыкметны. Няўжо нехта раней за нас туды дабраўся?