— Як няма? А дзе ён падзеўся?
— А вы чулі пра дрэваапрацоўчы камбінат, што будуецца ў нашым раёне? — уступіў у размову Жэнька.
— Ну, чулі… А пры чым тут камбінат?
— А пры тым, што ён будуецца якраз на тым месцы, дзе рос дуб. І дуба там цяпер няма, відаць, спілавалі,— растлумачыў Жэнька.
— Няма дуба, дык пень ад яго павінен быць. Яго вам і трэба было знайсці. Няўжо так цяжка дадумацца? — абурана сказаў Віця.
— «Цяжка дадумацца»! — перадражніў яго Васілёк. — А ты паспрабуй прабрацца на тэрыторыю будаўніцтва. Мы было сунуліся, дык нам адразу: асадзі назад. Там агароджа з усіх бакоў і ахова стаіць.
— Трэба было папрасіць добра, — не здаваўся Віця. — Расказалі б, што вам трэба…
— А ты думаеш, мы не прасілі!
— І пра паперы каму-небудзь казалі? — насцярожылася Ніна.
— Яшчэ чаго, — гатовы быў пакрыўдзіцца Толік, — быццам мы не ведаем, што гэта сакрэт! Аднаму толькі чалавеку…
— Каму? — занепакоілася і Зінаіда Антонаўна.
— Ды вартаўніку ля прахадной… Маленькі такі і кульгае…
— Вось гэта вы дарэмна, — незадаволена паківала галавой Зінаіда Антонаўна. — Ужо калі каму і сказаць, дык трэба было начальніку будаўніцтва, а не першаму сустрэчнаму.
Хлопцы яшчэ ніжэй апусцілі галовы. Ім і без таго было прыкра, што экспедыцыя, няхай і нялёгкая, спачатку ішла так удала, а потым раптам натрапіла на нечаканую і непераадольную перашкоду ў выглядзе невысокага кульгавага вартаўніка ля прахадной. А тут яшчэ папрокі выслухоўвай…
Зінаіда Антонаўна, заўважыўшы, што хлопцы зусім засумавалі, паспрабавала іх падбадзёрыць.
— Вось бачыце, атрымліваецца, мы не дарэмна адправіліся вам на дапамогу. Хто ж вас адных пусціць на тэрыторыю будаўніцтва? — прыціскаючы да сябе Жэньку і Толіка, проста сказала яна. — Самім нават не варта было і спрабаваць пранікнуць туды. Трэба было адразу паведаміць мне.
— А з вамі нас прапусцяць? — спытала Ніна, праціскаючыся наперад.
— Прапусцяць, — упэўнена адказала Зінаіда Антонаўна. — Мы скажам, што на экскурсію прыйшлі,— хітра прыжмурылася яна. — А акрамя таго, начальнік будаўніцтва мой добры знаёмы.
— Вось гэта здорава! — Ніна ад радасці ледзь не пусцілася ў скокі.— Значыць, мы разам усе будзем адкопваць сейф.
— Як жа, будзеш… — скептычна прабурчаў Васілёк. — Гэты пень ад дуба не лягчэй знайсці, чым той на Косінскай дзялянцы.
— Ха-ха-ха! — звонка рассмяялася Ніна. — Вось сказаў… Там было вунь колькі пнёў, і ўсе падобныя. А тут адзін, ды яшчэ які — велізарны!
— Так, велізарны, — не здаваўся Васілёк, — а ты паспрабуй адшукаць яго, калі ўся будаўнічая пляцоўка завалена цэглай, бярвеннямі і ўсякай такой усялячынай.
— Гэта праўда, — падтрымаў Васілька Жэнька, — яго нялёгка будзе знайсці. Мы ўсю будоўлю абышлі, у кожную шчыліну ў агароджы зазірнулі, а пня нідзе не ўбачылі. Відаць, сапраўды цэглай завалены.
— Дык што ж рабіць? — ужо зусім іншым тонам — заклапочаным і крыху разгубленым — спытала Ніна.
— А праўда, што мы будзем рабіць? — загаварылі астатнія, з трывогай і надзеяй пазіраючы на Зінаіду Антонаўну.
Настаўніца не спяшалася з адказам. Яна стаяла і напружана нешта абдумвала.
— Вось што, — нарэшце сказала яна. — Васілёк і Жэнька маюць рацыю, знайсці сейф нам, напэўна, удасца не адразу. Можа быць, давядзецца застацца тут на суткі, а то і болей. Ну дык мы і застанемся. Згодны?
— Згодны, згодны! — загулі хлопчыкі і дзяўчынкі.
— Толькі дзе ж мы будзем жыць? — занепакоілася Ніна.
— Разаб'ем свой лагер дзе-небудзь непадалёк ад будоўлі і не пойдзем адсюль, пакуль не адшукаем пень і не здабудзем паперы доктара Долахава, — растлумачыла Зінаіда Антонаўна. — А дапаможа нам ва ўсім начальнік будаўніцтва Сяргей Пятровіч Краўчэня.
— Ур-р-р-а! — звонкім крыкам адобрылі вучні гэтае рашэнне.
Для лагера выбралі невялікую прыгожую паляну метрах у двухстах ад тэрыторыі будоўлі. Палатак з сабой не было — ніхто ж не думаў, што так павернецца справа. Аднак з гэтай бяды выйшлі лёгка — замест палатак зрабілі тры буданы. Штука гэта няхітрая: забіў у зямлю дзве рагаціны, на іх паклаў папярочку, зверху накідаў яловых лапак — і жыллё гатова. У адным будане размясціліся Зінаіда Антонаўна з дзяўчынкамі, у двух астатніх — хлопцы.
Час быў позні, і свой візіт да начальніка будаўніцтва Зінаіда Антонаўна адклала на заўтра. А перад сном усе сабраліся вакол кастра і доўга спявалі.
Да чаго ж хораша ноччу ля кастра! Толькі трэба загадзя запасціся палівам, каб потым не давялося ісці збіраць галлё. Надта ўжо цёмным здаецца лес, калі выйдзеш за круг, асветлены зыркім полымем кастра. Цёмным і страшным. Відаць, таму дзяўчынкі, калі агонь пачаў слабець, шчыльней пасунуліся да Зінаіды Антонаўны і пачалі з ёю сакрэтную размову аб сукенках і прычосках. Здабываць галлё адправіліся тры вопытныя і адважныя падарожнікі — Толік, Жэнька і Васілёк.
Нямала гадоў прайшло пасля вайны, але закапанае ў беларускім лесе золата і неацэнныя паперы доктара Долахава не давалі ні хвіліны спакою Антаку Вышамірскаму і яго састарэламу бацьку, якія жылі цяпер у Заходняй Германіі. Справы ў іх ішлі няважна. Былы начальнік паліцыі і амаль непадзельны гаспадар цэлага раёна, уладальнік сейфа, набітага золатам, і аўтар — так без сораму называў сябе ён — важнага навуковага адкрыцця Антак Вышамірскі вымушаны быў разам з бацькам жыць на мізэрную пенсію, якую заходнегерманскі ўрад выдаваў беспрацоўным. Нейкі час Антак быў шафёрам у прамысловага верхавода; потым той разарыўся, і Антак застаўся беспрацоўным. А атрымаць новую работу было для яго не менш цяжка, як і дабрацца да запаветнага сейфа.
Аднойчы Антак зайшоў у даволі брудны рэстаранчык і галодным позіркам агледзеў залу. «Паесці ці напіцца?» — думаў ён, бо грошай у яго амаль не было. «Нап'юся, — нарэшце вырашыў ён, — а там, можа, хто пачастуе». Ён падышоў да століка, за якім сядзеў невысокі поўны чалавек з чорнымі вусікамі, і заказаў сабе віскі. Спачатку сядзелі моўчкі, але потым разгаварыліся. Чалавек з вусікамі пачаставаў Антака добрай цыгаркай і прапанаваў выпіць за Вялікую Германію. Гэты чалавек чымсьці спадабаўся Антаку, і ён раптам расчуліўся.
— Ты не думай, што я які-небудзь жабрак, — цяжка ўздыхнуў Антак. — Я багаты чалавек. У мяне золата — цэлая скрыня ёсць. Толькі яно далёка… у лесе закапана… у рускіх…
Чалавек з вусікамі зацікаўлена паглядзеў на Антака.
— Я магу дапамагчы табе здабыць яго, — прапанаваў ён.
Антак вылупіў вочы.
— Я ведаю людзей, якія дапамогуць табе перабрацца цераз граніцу, — працягваў новы знаёмы. — Толькі ўмова: палова золата мне.
— Трэць, — рашуча адказаў Антак.
Праз два з нечым месяцы ў маленькай закусачнай на прывакзальнай плошчы аднаго з невялікіх беларускіх гарадоў можна было назіраць такую сцэну.
Ледзь асветленая зала. За прылаўкам жвавы, з бляклымі вачыма чалавечак заўзята працуе помпай — напампоўвае з бочкі піва. Ля круглых столікаў стаяць некалькі позніх наведвальнікаў. У цёмным кутку ўладкаваўся на пустой бочцы падпіты рослы мужчына. Ён шчасліва і бессэнсоўна ўсміхаецца і мармыча сам сабе нешта накшталт песні на адзін і той жа бясконцы матыў.
Наведвальнікі мала-памалу разыходзяцца. Прадавец бадзёрым тонам выкрыквае:
— Ану, каму паўтарыць? Налятай, зачыняю!
У апошні раз грукнулі дзверы, а з цёмнага кутка па-ранейшаму чуецца няхітры рыпучы матыў. Прадавец рашуча накіроўваецца туды.
— А ты што? Закругляйся!
Бачачы, што на яго не звяртаюць увагі, ён пачынае злавацца: