Уксах Микка ял патне ҫывхарнӑҫемӗн лашине хулленрех яма хушрӗ, кӑштах кантӑр терӗ пуль ӗнтӗ. Унтан пачах чартарчӗ, лавҫа сӳсмен-пӑява тӗрӗслеме хушрӗ. Хӑй те анса уткаласа ҫӳрерӗ, ҫи-пуҫне тӳрлеткелесе илчӗ. Вара каллех лав ҫине улӑхса ларчӗ те лашине хӑвалама хушрӗ…
Турхан пурӑнакан ял вӑл таврара чи пысӑкки. Пурӑнасса та сумлӑрах йӑхсем пурӑнаҫҫӗ. Кашнин хӑйӗн вырӑнӗ. Авланнӑ ывӑлӗсем ҫурчӗсене ашшӗ килӗпе юнашар лартма тӑрӑшаҫҫӗ. Ҫавна пула тӳрӗ урамсем ҫукпа пӗрех. Апла пулин те Микка кашни йӑх патӗнчен иртсе кайма шутларӗ. Курччӑр Микка камне! Чылайччен кукӑр-макӑр ҫулпа ҫӳрерӗ те Аминепе Калима пурӑнакан кил умне ҫитсе чарӑнчӗ, парнесене илчӗ те кӗрсе кайрӗ.
Малтан вӑл сӗтел ҫине пасарта туяннӑ тутлӑ кучченеҫсене кӑларса хучӗ, хӑналанма сӗнчӗ. Лешсен умӗнче паян пачах урӑхла Микка: тумӗпе те, кӑмӑлӗпе те. Чура туйӑмӗ те сисӗнмест. Хӑйне хуҫа пекех тыткалать. Ҫакӑ вара Амине чӗрине самаях сӑхса илчӗ. Мӗнле чӑтса тӑрӑн-ха?
— Кучченеҫ ҫисе ларма кунта сӑлтав ҫук,- терӗ кил хуҫи хӗрарӑмӗ. — Тутлӑ ҫимӗҫ валли савӑнӑҫлӑ вӑхӑт кирлӗ.
— Амине, кун пек макӑрса ларнипе Ватраса чӗртсе тӑратаяс ҫук. Ахалех ытлашши хуҫӑлатӑр. Хам сывӑ чухне сире пӑрахмӑп.
— Ав мӗнле калаҫатӑн эсӗ. Турхан туйине паянах килсе панӑ пул. Ватрас йӑхӗ пӗтмен-ха вӑл. Ывӑлӗ сывӑ ҫӗртенех турхан туйине тепӗр ҫынна памӑпӑр. Ыранах Эсрел патне каятӑп.
— Вара мӗскер тӑвас тетӗн?
— Сан ҫинчен каласа паратӑп, Алмаса турхана лартма ыйтатӑп.
— Хӗрарӑм пуҫупа тем сиктерсе кӑларӑн. Эсӗ нимӗн те пӗлместӗн иккен. Эсрел умӗнчи парӑма татмасӑр Алмаса кураймӑн. Мӗнпе тӳлесе илӗн? Ылтӑну ӑҫта?
— Кайсассӑн курӑпӑр унта.
— Кун пирки ан та шухӑшла, Эсрел патне пӗр ҫынна та ямастӑп. Пӗтӗм ыйтӑва хам татса парӑп. Эсир халӗ пурте манӑн алӑра, — терӗ Микка чышкине кӑтартса. Кӑштах кулма та пикенчӗ, анчах ҫакӑ вӑл пит ӑнӑҫлах пулмарӗ. Ма тесессӗн ун халь калаҫӑва пачах урӑх ҫӗрелле куҫармалла. Мӗнлерех тусассӑн лайӑх-ши?
— Алмас шӑпи те манран килет, — хӑйса пычӗ Микка. — Эпӗ ҫеҫ ҫӑлма пултаратӑп. Паллах, мӗн ыйтнине тивӗҫтерсессӗн.
— Тата мӗн кирлӗ-ха ӗнтӗ сана?
— Калима…
— Ак тамаша! — пӗҫҫине шарт! ҫапса илчӗ Амине. — Вӑл тата мӗн тума?
— Арӑм тума.
— Мӗн калаҫатӑн эсӗ, ват супнӑ. Кикен тымарӗ ҫимерӗн пуль те? Калима! Хӗрӗм, илтетӗн-и? Кил-ха кунтарах.
Калима тӗпелте чаршав хыҫӗнче пулнӑ иккен. Веҫех итлесе ларнӑ, анчах Микка патне тухма шутламан. Халӗ вара…
— Ак тамаша, мӗне пула визирь евӗрлех тумланнӑ вара эсӗ? — тӗлӗнсе пӑхса илчӗ Микка ҫине Калима. — Мӗн эсӗ, Эсрел тарҫи пулма хатӗрленместӗн пуль те? Туму веҫех ҫавсенни пек.
— Калаҫӑва айккинелле пӑрса ярар мар-ха. Мӗн каланине илтрӗр пуль. Эпӗ вара хам сӑмахран пӗр шит те чакмастӑп. Енчен те пурнӑҫӑра йӗркеллӗ, ҫӑкӑрлӑтӑварлӑ пурӑнса ирттерес тетӗр пулсассӑн, сирӗн эпӗ каланипе килӗшме тиветех. Кӗҫех акӑ Ватрас хатӗрленӗ пурлӑх ҫунакан ҫурта пек ирӗлме пуҫлӗ. Ытти ҫынсем пек тар кӑларса ӗҫлеме хӑнӑхман эсир. Шухӑшласа пӑхӑр-ха, мӗн кӗтет-ха сире?
— Алмас пур чухне аптрамӑпӑр-ха, — терӗ Калима.
Микка ахӑлтатса кулса ячӗ шӑпах ҫак саманта кӗтсе тӑнӑ пекех. Пӗлет вӑл, веҫех ӑнланать, Эсрел хӑйне турхана лартманнине те чухлать. Анчах саманчӗ питӗ меллӗскер-ҫке. Усӑ курса юлмалла унпала.
— Ну юрӗ, шухӑшласа пӑхмалӑх вӑхӑт пур-ха сирӗн. Ҫапах та, Амине, ман сана тав тӑвас шухӑшӑм пур. Ҫак киле нумай ҫул хушши кӗрсе ҫӳрерӗм, санран сивӗ сӑмах илтменччӗ. Илсем манран ҫак парнене, — терӗ Микка питӗ паха тутӑра хӗрарӑм хулпуҫҫийӗ ҫине ҫакса ярса. — Урана камшӑн амантнине те пӗлетӗн вӗт.
Амине сӑмах хушма ӗлкӗриччен Микка Калима хулпуҫҫийӗ ҫине те укаллӑ пурҫӑн ҫакса ячӗ. Йӑлкӑшса кӑна тӑрать.
Шӑп ҫак самантра кӑшкӑрашса ҫапӑҫса Чӗкеҫ кӗрсе тӑчӗ.
— Кӳртмеҫҫӗ тата ҫак мурсем. Ватрас пур чухне нимле чару та ҫукчӗ… Ак чӗмере! — Аминепе Калима ҫинчи парнесене асӑрхаса ҫӑварне карса пӑрахрӗ Чӗкеҫ. — Мӗн пулса иртет вара кунта? Микки тата мӗнле тумланнӑ! Туй каччи пек… Чим-ха… Туя хатӗрленместӗр пулӗ те?…
— Ҫук, ҫук — хирӗҫлеме тытӑнчӗ именнипе пичӗ пиҫнӗ ҫырла пек хӗрелнӗ Амине. Кам шутланӑ-ха Чӗкеҫ ҫапла леш арҫынсене тӗке-тӗке ярсах кӗрсе тӑрасса. Тепӗр тесессӗн, арҫыннисем те пит тӗреклӗскерсемех мар та… — Миккана пасартан илсе килме хушнӑччӗ те, тыткаласа пӑхатпӑр-ха, — чееленчӗ ҫавӑнтах. — Мӗнле пек?
Чӗкеҫ малтан Калима ҫинчине тытса пӑхрӗ, унтан Амине тутӑрне хӑй ҫине ҫаксах, урлӑ та тӑрӑх пӑхкаларӗ. «Ватрас укҫипе ырӑ куратӑр ӗнтӗ», — шухӑшларӗ ӑшӗнче.
— Мана сирӗн пурлӑхӑр пит кирлех мар-ха. Алмас пирки…
— Тутри килӗшет пулсассӑн сана пултӑр эппин. Ил, — пӳлсе хучӗ Амине Чӗкеҫ темӗскер персе ярасран хӑраса. — Ватрас ырлӑхӗ кӑштах сана та тивтӗр.
— Анне! Мӗн тӑватӑн эсӗ? — сиксе ӳкрӗ Калима. — Кашни килмессеренех мӗн те пулин парса яратӑн.
Чӗкеҫ тутӑра тавӑрса пачӗ. Лешсем япалисене хӑвӑрт пуҫтарса хучӗҫ. Миккашӑн ҫакӑ кӗтмен ҫӗртен сиксе тухнӑ кӑмӑллӑ самант пулчӗ. Парнене каялла персе памарӗҫ, эппин, шанчӑк пачах ҫухалман-ха.
— Калӑр-ха мана, мӗншӗн Алмаса илсе килместӗр? — пуҫларӗ хыттӑн калаҫма Чӗкеҫ. — Мӗншӗн халӗ те Эсрел патне кайман вара?
— Мӗнпе кайӑпӑр-ха; парӑма парса татмасӑр усси пулас ҫук тет Микка, — лӑплантарма пикенчӗ Амине. — Ыранах тухса кайӑттӑм, усси пулӗ-ши?
— Хаклӑ япаласем илсе укҫа пӗтериччен ӗҫ тӑвасчӗ. Ҫак Миккана шанатӑр пуль-ха. Кӗтсе илейӗр-ши? Ҫывӑрнӑ чухне те турхан туйине ыталаса выртать пулӗ. Сире курсассӑн кӑмӑл пӑтранать ман. Хам каятӑп. Паянах ялсем тӑрӑх ҫӳресе укҫа пухма тытӑнатӑп.
Чӗкеҫ аллине сулчӗ те тухса утрӗ.
— Эсреле кирлӗ чухлӗ пурпӗрех пухаймасть вӑл, — терӗ Микка.
Ҫакӑнта мӗн пулса иртнине Калима питӗ тимлӗн пӑхса тӑчӗ. Чӗкеҫ хӑйне мӗнлерех тыткалани, мӗн калаҫни чӑннипех те тӗлӗнтерчӗ. Мӗншӗн-ха вӑл ҫине тӑрсах Алмасшӑн калаҫать, ӑна ҫӑлас тесе Эсрел патне кайма та хатӗр. Чӗкеҫ килсе кайни уншӑн хӑйне ҫупса янӑ пекех туйӑнчӗ. «Анчах мӗнле пулӑшма пултарӑп-ши вара эпӗ тӑван пиччеме?» — ыйтрӗ хӑйӗнчен хӑй.
— Амине, тӑнла-ха мана, — ҫине тӑчӗ Микка, — енчен те Калимана мана парсан, Алмаса хӑтарассине пӗтӗмпех хам ҫине илӗп. Эсрел умӗнчи куланая парса татма укҫине, ылтӑнне хам парӑп. Кала татӑклӑн.
— Ӑҫтан тупнӑ вара эсӗ ҫав пысӑк пуянлӑха? — пӑхса илчӗ иккӗленӳллӗн Амине.
— Вӑл сан ӗҫ мар. Пӗлетӗр ӗнтӗ, енчен те сӑмах патӑм пулсассӑн пурнӑҫлатӑп. Пурлӑхӑм манӑн Калима валли те ҫителӗклех, патша арӑмӗ пекех пӑхса усрӑп. Чи паха ҫи-пуҫ, чи лайӑх урапа унӑн пулӗ. Калима ман пата куҫсассӑнах Алмаса илсе килӗпӗр, турхан туйи те ун аллинчех пулӗ.
— Анне, — чӑтса тӑраймарӗ Калима, — маншӑн халӗ Алмаса илсе килессинчен ырӑ ӗҫ пулма та пултараймасть.
— Апла пулсан Микка каланипе килӗшмех тивет тесшӗн мар пуль те эсӗ, хӗрӗм?
— Килӗшетӗп эпӗ. Анчах та асту! Алмаса хӑтарас ӗҫе санӑн та хутшӑнма тивет. Паллах, аттерен туртса илнӗ ылтӑнран уйӑрса памаллах пулать.
Аптраса ӳкнӗ Амине хӗрне ӑнлантарма пикенчӗ, турӑ умӗнче пуҫ ҫапса ҫӗр ҫыртма сӑмах пачӗ. Анчах лешӗ ӗненмерӗ. Йӑмра хӑвӑлне пытарса хунӑ ылтӑн ӑҫта кайса кӗнине мӗнле пӗлтӗр-ха ӗнтӗ вӑл?
Ӗҫӗ вара ҫапла пулса иртнӗ.
Тӗттӗм каҫ тӗнче ҫывӑрать тесе ахалех калаҫҫӗ. Чылайӑшӗ, чӑнах та, ҫывӑраҫҫех пулӗ-ха. Ҫав хушӑрах каҫхине пулса иртекен ӗҫсем те темӗн чухлех. Хӗрарӑмпа арҫын хушшинчи кӑнтӑрлахи хирӗҫӗве тӗттӗм каҫ татса пани вӑл пуриншӗн те паллӑ-ха. Урӑххи те сахал мар вӗт-ха.
Пӗрре ҫапла уксах Миккана турхан хӑй патне чӗнсе илчӗ те ҫапла каларӗ: «Юлашки вӑхӑтра темшӗн ыйӑх килми пулчӗ-ха. Кӗҫӗр кунта хамах уткаласа ҫӳрӗп. Эсӗ вара кайса ҫывӑр».
Микка савӑнсах килелле уттарчӗ. Анчах ҫур ҫула ҫитсессӗн чарӑнса тӑчӗ те кӗсйисене хыпаласа пӑхрӗ. Ҫуккӑ. Паян тупнӑ питӗ хӑватлӑ хӗм сирпӗтекен вутчульне манса хӑварнӑ. Ун пеккине килтисем те питӗ ыйтатчӗҫ. Микка каялла васкарӗ. Хӑй выртса тӑракан сарай патнелле ҫывхарнӑҫемӗн пахчари ватӑ йӑмра патӗнче ҫын тӑрмашнине асӑрхарӗ. Чее хуралҫӑ йӑпшӑнса пычӗ те йывӑҫ тӗмми хыҫнерех тӑрса сӑнама тытӑнчӗ. Ҫыннине те палласа илчӗ, Ватрас иккен. Вӑрӑм пусма вырнаҫтарса тӑратрӗ те ҫӳлелле хӑпарса кайрӗ. Пӗр аллинче пысӑках мар витре. Акӑ, улӑхса ҫитрӗ. Анчах мӗн туни паллах мар. Тӗттӗм. Кӗҫех анчӗ те пусмине айккинелле кайса хучӗ, витрине мунча умне кӗртсе лартрӗ. Унтан пӳрт ҫумӗнчи тулли каткара аллисене ҫуса илчӗ те пӳрте кӗрсе кайрӗ.
Микка пӗр самантлӑха нимӗн тума аптраса тӑчӗ. Мӗн пулса иртнине ниепле те тавҫӑрса илеймест. Мунча умне кӗрсе леш витрене тупрӗ те аллине чиксе пӑхрӗ. Йӗпе тӑм иккен. Ку нимех те пӗлтермест. Тӑмпала йывӑҫ тӑрринче мӗн тума пулать-ши вара? Ватрас ҫывӑрса кайтӑр тесе тӑхтаса тӑчӗ те ӗҫе пуҫӑнчӗ…
Ак тамаша, ватӑ йӑмра тӑрринче тӑмпа сӗрсе лартнӑ вырӑн пур. Микка нӳрлӗ тӑма аллипе чавса илчӗ те айккинелле вӑркӑнтарчӗ. Хӑвӑлтан чӗркенӗ япала туртса кӑларчӗ. Ҫинҫе чӗнпе хытӑ туртса ҫыхнӑскер. Пусма ҫинче тӑнӑ чухне салтма меллех мар, ӳкес хӑрушлӑх та пур. Ансан салтса пӑхрӗ те… Ылтӑн чӑмӑрккисем иккен! Ӗненменнипе шӑлпа ҫыртса пӑхрӗ. Кӗтмен ҫӗртен алла лекнӗ пуянлӑха кӗсйине чикрӗ те ун вырӑнне мунча чулӗ ҫыхса хучӗ. Шӑтӑка чиксе унчченхи пекех тӑмпа сӗрсе лартрӗ…
Ватрас вара мӗн виличченех шанса пурӑннӑ, кашни кун тенӗ пекех йӑмра патне пыра-пыра кайнӑ, тӑмпа сӗрнӗ вырӑна курнӑ та лӑпланнӑ. Шалта вара нумай ҫул хушши мунча чулӗ кӑна выртнӑ.
Пурнӑҫра хурапа шурӑ юнашарах ҫӳреҫҫӗ. Микка ӗнер кӑна савӑнӑҫлӑччӗ, мӗн шухӑшлани ун пурнӑҫа кӗрсе пыратчӗ. Калима пирки те калаҫса татӑлнӑччӗ, мӑчавӑра та пӗлтернӗччӗ. Паян вара пачах урӑхла ҫаврӑнса кайрӗ.
Эсрел каллех вӑрҫа хатӗрленет пулмалла, каччӑсене пухма ун тарҫисем персе ҫитрӗҫ. Ертӳҫи вара кунтан кайнӑ чӑвашах. Ҫак ӗҫе йӗркелессине Миккан пӗтӗмпех хӑй ҫине илме тиврӗ. Халӑх умне ҫӗнӗ тумпа, турхан туйипе тухрӗ. Тарҫисем те юнашарах, мӗн хушнине пӗтӗмпех туса пыраҫҫӗ. Халӗ те ав хӗсмете илсе каймалли каччӑсене пурне те пухса килнӗ. Пуҫӗсене пӗксе тӑраҫҫӗ. Хыҫаларах савнийӗсем макӑрни, амӑшӗсем нӑшӑкланикӑшкӑрашни илтӗнет. Пӗрне те каччӑсем патне ямаҫҫӗ, ҫывхарма хӑтланакансене Эсрел тарҫисем нухайккапа пӗҫертсе илеҫҫӗ.
— Эй, турӑ! Мӗншӗн пирӗн хута кӗместӗн ҫак? Мӗншӗн ҫак усалсене ҫиҫӗмпе ҫунтарса илместӗн? — илтӗнчӗ хӗрарӑм сасси.
Акӑ мӑчавӑр та ҫитрӗ. Ӑна хисеплесе ял ҫыннисем пуҫ тайрӗҫ.
— Мӗншӗн каллех килтӗр вара? Кӑҫал илсе каймалла мар тесе пӗлтӗрех калаҫса татӑлнӑччӗ вӗт-ха. Турхан та ҫапла калатчӗ, — хута кӗме пикенчӗ ватӑ мӑчавӑр.
— Эсрел халӗ тӗнчене пӑхӑнтарма хатӗрленет. Ун валли вӑйлӑ арҫынсем кирлӗ, — ӑнлантарчӗ асли.
— Пӗлетпӗр ӗнтӗ Эсрел ҫарӗнчен ҫаврӑнса килекен ҫуккине. Ял вара кампа юлӗ… Чим-ха, эсӗ хӑв та хамӑр енчисемех марччӗ-и-ха?
— Юнашар ялти Архан вӑл! — кӑшкӑрчӗ пӗри.
Ҫав самантра пӗр ҫамрӑкӗ сасартӑк тӳнсе кайрӗ те тапаланма пуҫларӗ, аллисемпе сулкалашать, пуҫӗпе ҫӗре ҫапать. Ҫӑварӗнчен кӑпӑк тухма пуҫларӗ. Мӑчавӑрпа тепӗр арҫын чӗркуҫленсе ларса лӑплантарма пикенчӗҫ.
— Сахалрах ӗҫмелле, — терӗ Эсрел тарҫи.
— Ӳсӗр мар вӑл, тытамак тытать ӑна! — пӗлтерчӗ тахӑшӗ.
— Чирлисене, ырханнисене илсе килмелле те пулман. Пире лайӑх сывлӑхлисем кӑна кирлӗ.
— Архан, хамӑр ӑру ҫынниех вӗт-ха эсӗ. Кунти пурнӑҫ пирки мӗншӗн кӑшт та шутламастӑн. Кун пек чи маттуррисене илсе кайсассӑн хамӑр хӗрсем валли камсем юлӗҫ, — ӑнлантарма тӑрӑшрӗ мӑчавӑр.
— Ку вӑл ман ӗҫ мар. Манӑн Эсрел хушнине тумалла, — терӗ Архан.
— Чим-ха, — сӑмах хушрӗ Микка ҫамрӑксем ҫине тимлӗнрех пӑхса илсе, — кунта пурне те пухса килмен пулмалла. Леш, ҫырма хӗрринчи Хӗвелпи ывӑлӗ ӑҫта тата? Кӑҫал паттӑр ятне ҫавӑ илтнӗччӗ мар-и-ха? Халех шыраса тупӑр! — хушрӗ тарҫисене.
Ҫав самантра ҫак тавралӑхшӑн хуйхӑ капланса ҫитнӗ вырӑна ватӑрах хӗрарӑм хашкаса чупса ҫитрӗ.
— Эй, ывӑлӑм! — кӑшкӑрса ячӗ вӑл. — Ҫылӑха хӑв ҫине ан ил-ха. Шӑллу та кунтах вӗт. Ҫавна та пулин хӑварха. Акӑ вӑл, сан шӑллу, Энки ятли, — тӗллесе кӑтартрӗ кӗҫӗн ывӑлӗ ҫине амӑшӗ. — Аҫу та вӑйсӑр выртать, хӑварсамччӗ ҫавна.
— Ҫук, юрамасть. Эпир курнине пурин те курмалла, эпир тӳснине пурин те тӳсмелле. Тепӗр тесессӗн, ҫар хӗсмечӗн тути-масине пӗлмен ҫын вӑл чӑн-чӑн арҫын та мар, — хуравларӗ Архан.
— Кун пекех пулсассӑн пӗтетпӗр вӗт-ха. Пире тирпейлесе пытаракан та юлмӗ. Ямалла мар ҫамрӑксене! — каларӗ кӑшкӑрсах ватӑ мӑчавӑр ҫынсем ҫинелле тархасуллӑн пӑхса. Лешсем татах та хытӑрах шавлама тытӑнчӗҫ. Темиҫе каччӑ айккинелле тапса сикрӗ. Анчах ӗҫ тухмарӗ. Эсрел ҫыннисем тытса чарчӗҫ, нухайккасемпе хӑмсарчӗҫ, Микка та вӗсемпех пулчӗ.
— Эсрел хушнине тумасассӑн хӑвӑра мӗн кӗтнине пӗлетӗр-и эсир?! Тӗп тӑвать вӑл сире. Ахалех пуласлӑх пирки палкатӑр эсир кунта. Пӗтнӗ эсир. Тепӗр вӑтӑр ҫултан чӑвашсем пӑч-пач кӑна тӑрса юлӗҫ. Эсрелпе пӗрлешсе пурӑннинчен пахи ҫуккӑ сирӗн. Ҫавна та чухласа илейместӗр, — ӑс пачӗ Архан.
Амӑшӗ вара нимӗн тума аптранипе чӗркуҫленсе ларсах йӑлӑнма пуҫларӗ. Унӑн халӗ калама ҫук пысӑк хуйхӑ. Капланса ҫитнӗ куҫҫульне тытса чараймарӗ.
— Ывӑлӑм, тархасшӑн йӑха хирӗҫ ан кайччӗ. Аҫупааннӳне ҫылӑха ан кӗрт. Халӑх мӗн калӗ? Эй, турӑ! Хам кӑкӑр сӗчӗпе ӳстерсеттӗм вӗт сана. Чунна кама сутрӑн-ши?
Архан пӗчӗкреххисене, айвантараххисене айккинелле тӗке-тӗке ячӗ те:
— Кусем сирӗн валли пулччӑр. Ача тутарма пӗлеҫҫӗ пулӗ-ха, — терӗ.
Ҫав хушӑра тарҫи чупса ҫитрӗ те Миккана хӑлхаран темскер пӑшӑлтатрӗ. Лешӗ Архана пӗлтерчӗ.
— Апла эппин, — тӗлӗнчӗ Эсрелӗн шанчӑклӑ тарҫи мӑчавӑр ҫине пӑхса. — Кала-ха, ватсупнӑ, мӑнуку ӑҫта сан?
— Мӗн тума кирлӗ вӑл кунта?
— Ӑна хамӑр пӗлетпӗр. Кала, ӑҫта вӑл?!
— Килте ҫук вӑл.
— А-а. Ют ҫӗре ӑсатрӑн эппин. Эп сана-и…
Архан мӑчавӑра кӑкӑрӗнчен ярса тытрӗ те силлеме пуҫларӗ. Мӑчавӑра кун пек тапӑннине нихӑҫан курман ҫынсем аптрасах ӳкрӗҫ. Мӗн тумаллине никам та пӗлмест.
Сасартӑк пӗри: «Кашкӑр! Тытӑр ӑна!» — тесе кӑшкӑрса ячӗ. Чӑнах та, инҫех те мар кашкӑр пӑхса тӑрать. Ҫынсем патнелле Нарпи утса пырать. Темиҫен алла мӗн лекнӗ — ҫавна тытса кашкӑр патнелле чупрӗҫ.
— Ан тивӗр ӑна. Пирӗн тус вӑл, — чарчӗ Нарпи. — Кунта мӗн пулса иртет вара?
— Хӗрӗм! Нарпи! Кай кунтан! Тар! — кӑшкӑрчӗ мӑчавӑр.
— А-а… Хӑех килчӗ иккен. Тытӑр ӑна!
Икӗ тарҫӑ чупса пычӗ те Нарпие ярса тытрӗ. Лешӗ хирӗҫ тӑмарӗ, хӑюллӑнах ҫывхарчӗ.
— Эй, тӑвансем! Пӑхӑр ҫавӑнталла. Улӑп таврӑнать! — кӑшкӑрчӗ вӑл мӑнаҫлӑн.
— Чӑнах та, Улӑп килет! — илтӗнчӗ сасӑ.
Улӑп ҫывхарнине курсан Эсрел тарҫисем ҫӗр ҫуммипе вӗҫекен ҫӑхансем пек вӗҫтерчӗҫ. Пӗлеҫҫӗ унпа тытӑҫнин усси ҫуккине. Микка та ниҫта кайса кӗреймест, мӗн тумаллине тавҫӑрса илеймест. Ак тамаша, леш капӑр тума та хывса пенӗ, чӑваш тумӗпех тӑрать. Нарпи кукашшӗ патне пырса тӑчӗ. Лешӗ типшӗм аллипе мӑнукне пуҫӗнчен шӑла-шӑла илчӗ.
— Маттур хӗрӗм, маттур. Ҫапах та Улӑпа вӑратса илсе килтӗн эппин. Ҫакна турӑ та, халӑх та манмӗ, — терӗ савӑнса.
Ҫынсем чӗркуҫленсе ларчӗҫ. Акӑ Улӑп та ҫитсе тӑчӗ. Пурте шӑтарас пек пӑхаҫҫӗ. Пӗрремӗш хут кураҫҫӗ вӗт. Илтме илтнӗ, анчах курман. Халӑх Улӑпсӑрах пурӑннӑ.
— Салам сире, чӑвашсем! — чӗтретрӗ таврана Улӑп сасси. — Курманни чылай пулать! Тӑрӑр! Ура ҫине тӑрӑр!
Пурте ура ҫине тӑчӗҫ те юрласа ячӗҫ.
— Чимӗр-ха, юрласса чӑвашлах юрлатӑр-ха. Анчах темшӗн палласа илеймерӗм-ха сире, — терӗ Улӑп ҫынсем ҫине пӑхкаласа. — Сӑнран та, ҫӳллӗшӗпе те… Ман халӑхӑн пурччӗ тӗреклӗ паттӑрсем, хӗвел пек ҫиҫсе тӑракан пикесем. Кунта курмастӑп вӗсене.
— Ун пеккисем вӗсем пурте Эсрел патӗнче вӑй хураҫҫӗ. Пӗрисем пуҫ ҫӗклемесӗр ӗҫлеҫҫӗ, теприсем ун ҫарӗнче хӗсметре тӑраҫҫӗ. Хамӑр та ҫавах, акнӑ тырӑ та, кӗтнӗ кӗтӳ те ӑна валлиех. Хырҫӑ шучӗпе сӑтӑрасӑтӑра илсе каяҫҫӗ, — пӗлтерчӗ мӑчавӑр.
— Хӗҫ тытма вара пачах та мантӑр-им?
— Хӗҫҫи пулсассӑн тытма пӗлекенсем тупӑнӗҫ-ха, анчах ӑна тума хурҫӑ ҫук. Шӑратма та, сутма та чарчӗҫ… Улӑп-паттӑр, пирӗн шанчӑкӑмӑр пӗтӗмпех санра.
— Турханӗ кам вара сирӗн?
— Хальлӗхе турхансӑрах ҫав. Ватти вилнӗ…
— Ҫамрӑкки Эсрел патӗнче тыткӑнра, — персе ячӗ Нарпи. — Ҫавна ҫӑласчӗ.
— Микка, кӳр-ха турхан туйине, — ыйтрӗ мӑчавӑр.
Лешӗ нимӗн шарламасӑр пырса пачӗ те айккинерех кайса тӑчӗ. Мӗн тӑвӑн ӗнтӗ, Улӑп пур чухне хирӗҫ тӑни усӑсӑр. Мӑчавӑр ӗмӗртен ӗмӗре куҫса пыракан ҫав туяна Улӑпа тыттарчӗ те пил сӑмахне каларӗ:
— Ӑрӑва ертсе пыма сана чӑваш турри пулӑшса пытӑр. Эпир вара эсӗ каланине, эсӗ хушнине итлесе пурӑнӑпӑр. Шӗкӗр турра сана ҫавӑрса килнӗшӗн. Эпир паян, тен, сан умра тӑма та тивӗҫ мар, юратнӑ Улӑпӑмӑр. Каҫар пире, хӑвӑн айван ачусене. Вӑй пар пире, ертсе пыр ӑрӑва. Пирӗн шӑпамӑр текех пӗтӗмпех сан алӑра. Шанатпӑр сана.
— Юрӗ. Хам та чӑн-чӑн пурнӑҫ пирки тунсӑхласа ҫитнӗ ӗнтӗ, суха туманни те, хӗҫ тытманни те тахҫантанпах. Халӗ вара саланӑр. Кунти ӗҫсемпе паллашма мана мӑчавӑр пулӑшӗ…
Чылайччен калаҫса ҫӳрерӗҫ вӗсем. Ватӑ ҫыннӑн кунти пурнӑҫ пирки каласа памалли темӗн чухлех. Улӑп та тӗплӗнрех ыйтса пӗлме тӑрӑшрӗ. Халӑх Эсреле хирӗҫ тӑрайми пулнине те ӑнланчӗ курӑнать. Хӑйне хӑй те ятласа илчӗ. Сӑлтавӗ пурах ҫав.
Ун чухне ку таврара икӗ вӑйлӑ ӑру кӑна пулнӑ: пӗрне — Улӑп, теприне Эсрел ертсе пынӑ. Пурнӑҫ пурнӑҫах, хирӗҫкелени те пулкаланӑ, анчах Эсрел уҫҫӑнах тапӑнма хӑранӑ, Улӑп хӑй кӑна мар, ҫӗршывӗ те шикленӳ ҫуратнӑ. Кунта тырри-пуллине те йӗркеллӗ туса илнӗ, кӗтӗвӗсем те йышлӑ пулнӑ. Ҫакӑ Эсрелӗн кӗвӗҫ чунне шӗкӗ пекех кӑшланӑ. Ку ҫеҫ те мар-ха, Улӑп йӑхӗ вӑйли ӑна тӗнче патши пулма чӑрмантарнӑ. Хӑй вара туслӑ пурӑнасси пирки пакӑлтатнӑ. Ырӑ кӑмӑллӑ Улӑп ӗненнӗ ҫав, элчӗсем янӑ, парнепе ҫӳрени те пулнӑ.
Пӗрре ҫапла Эсрел тархасласах чӗннине пула Улӑп ун патне хӑнана кайнӑччӗ. Малтанхи самантсене лайӑхах астӑвать-ха вӑл: Эсрел кӗтсе илни, тутлӑ ҫимӗҫпе хӑналани, ташӑ-юрӑ ӑстисем кӳршӗ умӗнче явкаланса ҫӳрени, сунарта пулнӑ хыҫҫӑн канма выртни… Ыттине вара пачах та астумасть. Ултавҫӑ вӑлтине ҫакланчӗ вӑл.
Улӑп ҫывӑрнӑ вӑхӑтра усал вӑйсем алхаснӑ, чаракан пулман. Чӑвашсем хушшинчи туслӑх та хавшама пуҫлать. Чылайӑшӗ хӑй телейне пӗчченшерӗн шырама тытӑнать. Халӑх вӑйӗ чакса пырать. Юрать-ха, паян Улӑп ҫаврӑнса ҫитрӗ.
Акӑ мӑчавӑрпа Улӑпа хирӗҫ лутраскерсем иккӗн тайкаланса пыраҫҫӗ. Тавлашса, харкашса калаҫнипе ыттисене асӑрхаман та пулас. Улӑп патне ҫывхарсассӑн чарӑнчӗҫ те кӑн-кан пӑхкаласа илчӗҫ.
— Ку кам вара, ҫав тери шултра арҫын?- ыйтрӗ пӗри.
— Кала! Кам пулатӑн. Ӗҫмелли пур-и? Ҫук пулсассӑн кай кунтан, пӑрӑн. Ҫул пар пире, — сиксе ӳкрӗ тепри.
— Намӑса пӗлесчӗ. Курмастӑр-им сирӗн умра кам тӑнине? Улӑп вӑл. Паянтан ӑру пуҫлӑхӗ, — ятлаҫса илчӗ мӑчавӑр.
— Мӗнле Улӑп?… Пире нимӗнле пуҫлӑх та кирлӗ мар. Эпир ирӗклӗ ҫынсем. Эрех пар!
— Мӗн ыйтаҫҫӗ вӗсем? Ку чирлӗ ҫынсем камсем пулаҫҫӗ? Ӑҫтан килнӗскерсем? — ыйтрӗ тӗлӗнсе ӑру пуҫлӑхӗ мӑчавӑртан.
— Хамӑр ҫынсемех-ха вӗсем.
— Чирлӗ мар эпир. Кирлӗ пулсан хӑлха чикки те пама пултаратпӑр. Эрех парсан тӗкӗнместпӗр.
— Эрех те эрех теҫҫӗ, эрехӗ мӗн вара вӑл?
— Ҫӑвара ҫунтаракан шӗвек кӑна, — терӗ мӑчавӑр. — Пуҫран ҫапакан наркӑмӑш тесен те ытлашши пулас ҫук. Ӑслӑ ҫынна та ухмаха кӑларать. Айвансем вара пачах картран тухса ӳкеҫҫӗ.
— Ҫук! Суять вӑл. Ҫӗр ҫинче эрехрен тутли урӑх нимӗн те ҫук, — ҫине тӑчӗ пӗри.
— Апла пулсан мӗншӗн-ха хӑвӑра чирлӗ ҫын пек тыткалатӑр? Куҫсем те чалӑш пӑхаҫҫӗ, урасем те ҫирӗпех мар, — каларӗ тӗрӗссине Улӑп.
— Савӑннипе ҫавӑн пек, савӑннипе! — терӗҫ те ӳсӗрсем ташлама пикенсе тапӑртаткаласа илчӗҫ, аллисемпе сулкалашрӗҫ. Вӗсем аппаланнине ташӑ теме те хӗнтерех ӗнтӗ. Чухӑн ташшинче савӑнӑҫ ҫукпа пӗрех.
— Эх, сирӗнпе калаҫса тӑрса… Кайрӑмӑр эпир, — терӗ кӑшт аванрах тумланни.
— Чим-ха, — терӗ Улӑп, — кӑштах ыйтса пӗлем. Ҫемйӳ пур-и санӑн?
— Ара, пулмасӑр. Арӑм та пур, ачасем те…
— Выҫлӑ-тутлӑ ӳсеҫҫӗ ӗнтӗ, — терӗ мӑчавӑр. — Вӑл та пулин арӑмӗ ҫине тӑнипе ҫеҫ. Ачисем вара хӑйӗнчен те ырхантарах. Апачӗ начар вӗсен.
— Мӗн ҫикелетӗр вара? — ыйтрӗ Улӑп.
— Арӑм пур чухне выҫӑ лармӑпӑр-ха.
— Хӑв мӗн тӑватӑн тата? Ӑсталӑху мӗнре?
— Ун халӗ пӗртен-пӗр ӑсталӑх кӑна: ӗҫесси. Алла кӗреҫе е пуртӑ тытманни те темиҫе ҫул. Яланах ӳсӗр ҫӳрет, — пӗлтерчӗ мӑчавӑр.
Ӳсӗр арҫын сасартӑк мӑчавӑр ҫине сиксе ӳкрӗ те кӑкӑртан тытса силлеме пуҫларӗ. Лешӗ чутах тӳнсе каятчӗ. Юрать-ха, Улӑп хӑрах аллипе ӳсӗре йӑтса илчӗ те айккинерех кайса тӑратрӗ.
— Ку тата мӗнлескер? — ыйтрӗ ӑру пуҫлӑхӗ теприн пирки.
— Авланманскер вӑл. Ӑна качча пырас текенсем те тупӑнмаҫҫӗ.
— Арӑм ҫук та — парӑм ҫук. Ирӗклӗ эпӗ. Мӗн тӑвас тенӗ — ҫавна тӑватӑп, ӑҫта каяс тенӗ — ҫавӑнта каятӑп, кама чӑмӑртас тенӗ — ҫавна чӑмӑртатӑп…
— Ха-ха-ха, — кулса ячӗ ҫемьелли. — Ахалех мухтанать вӑл. Аялти туратти ӗҫлеме пӑрахнӑ унӑн.
— Эп сана! — хӑмсарса илчӗ авланманни хӑй тусне. Анчах ҫапмарӗ, пӗрне-пӗри пӗлсе ҫитнӗ курӑнать. Тем каласан та каҫараҫҫӗ.
— Эй, Улӑп, эрех ҫук пулсан укҫа пар. Питӗ ӗҫес килет. Ҫакӑнта темӗскер кӑтӑклать, — терӗ ҫемьелли пырне тӗллесе кӑтартса. — Эсӗ чӑннипех ӑру пуҫлӑхӗ пулсан санӑн пире пӑхмалла. Хӑнала пире.
— Чим-ха, чӑвашсем пӗрне-пӗри сӑрапа хӑналатчӗҫ мар-и-ха? — пӑхса илчӗ Улӑп мӑчавӑр ҫине.
— Сӑра вӑл нимех те мар. Пире хаярри, пыра хыраканни кирлӗ, — пӗлтерчӗ авланманни.
Курманнин курас килет тенӗ пек, Улӑпӑн та ҫав шӗвеке тутанса пӑхас шухӑш ҫуралчӗ, хӑйне эрех сутакан патне илсе кайма хушрӗ. Лешсем хаваспах килӗшрӗҫ, паллах, Улӑп вӗсене ӗҫтерессе шанчӗҫ. Чӗкеҫ килӗ патне ҫитсен чарӑнчӗҫ.
— Ҫакӑнта вӑл, — терӗ авланманни. — Анчах укҫасӑр никама та ярса памасть.
Ҫакӑ вара мӑчавӑршӑн питӗ тӗлӗнмелле хыпар пулчӗ. Чӗкеҫ пирки шутлама та хӑйман. Мӗнле майпа эрех сутса укҫа тӑвас ҫул ҫине тӑнӑ вара вӑл? Апла пулин те леш арҫынна Улӑп ячӗпе тесе укҫа тыттарчӗ. Лешӗ кӗрсе кайрӗ. Кӑштах тӑрсан тӑм куркапа эрех илсе тухрӗ те Улӑпа тыттарчӗ. Ӑру пуҫлӑхӗ куркари шӗвеке шӑршласа пӑхрӗ, унтан пӳрнине йӗпетсе чӗлхине сӗрсе илчӗ те айккинелле сурчӗ. Килӗшмерӗ. Вара вӑл ӗҫме хушса куркана авланман арҫынна тавӑрса пачӗ. Лешӗ хаваспах ӗҫме тытӑнчӗ. Тепри шӑтарас пек сӑнаса тӑрать. «Ҫитет сана! Ман валли хӑвар!» — тесе икӗ аллипе куркана туртса илчӗ те юлашки эрехе ӗҫсе ячӗ. Икӗ тус каллех сулкаланма пуҫларӗҫ.
— Лайӑх ҫын иккен эсӗ, Улӑп, — терӗ пӗри.
— Эрех ӗҫтерекен ҫын мӗншӗн япӑх пултӑр вӑл? — терӗ тепри.
— Ку шӗвеке сутма чармалла. Чӗнсе тух-ха кил хуҫине, — хушрӗ мӑчавӑра Улӑп.
Чӗкеҫ Улӑпа курсанах чӗркуҫленсе ларчӗ те пуҫне чикрӗ.
— Тӑр, хӗрӗм. Кала-ха, ҫак шӗвек халӑха мӗнле сиен кӳнине чухлатӑн-и эсӗ? Пӑх-ха, мӗн хӑтланаҫҫӗ вӗсем, — терӗ ӳсӗрсем ҫине тӗллесе кӑтартса. — Эрехне кам парса тӑрать вара сана?
— Хамӑн мар вӑл. Ют ҫӗртен килекен купсасем параҫҫӗ.
— Ҫӑмӑл майпа пуйма шутларӑн, эппин, Чӗкеҫ, — хушса хучӗ мӑчавӑр.
— Каҫарӑр мана. Хамшӑн мар эпӗ, Эсрел патӗнче пурӑнакан ҫамрӑк турханшӑн. Ҫавна ҫавӑрса килме укҫа пухатпӑр эпир. Турхансӑр мӗнле пурӑнӑпӑр?
Ҫак сӑмахсене илтсен Улӑпӑн кӑмӑлӗ кӑштах улшӑнчӗ, ҫемӗҫрӗ тесен те юрать. Шухӑшламалли те ҫук мар. Тыткӑнри турхана хӑтарассине хӗрарӑм хӑй ҫине илнӗ. Улӑпа вӑратаканӗ те хӗрарӑм. Арҫыннисем вара ӑҫта, мӗн тӑваҫҫӗ вӗсем?
— Шухӑшу санӑн, хӗрӗм, япӑх мар. Анчах ку ыйтӑва малашне пачах урӑхла татса парӑпӑр, текех Эсрел умӗнче чӗтресе тӑмӑпӑр. Сутмалли япалуна илсе тухха, кунталла мӗнле савӑтпа турттарнине курам.
Чӗкеҫ самай пысӑк сӑран михӗ йӑтса тухрӗ. Эрехӗ нумаях юлман курӑнать. Ӳсӗррисем асӑрхарӗҫ те хӗпӗртенипе сиккелесе илчӗҫ, ярса парасса шанчӗҫ. Улӑп вара урӑхла шутларӗ, эрех миххине ҫӗре пӑрахрӗ те:
— Ҫак усал шӗвеке текех хамӑр пата кӗртмӗпӗр, чикӗ хӗрринчех чиксе юхтарӑпӑр, — тесе хӗҫҫи вӗҫӗпе миххе шӑтарчӗ.
Эрех юхса тухрӗ. Лешсем ҫакна асӑрхарӗҫ те шӗвек ҫӗре сӑрхӑнса ҫухаличчен ӳпӗнсе выртса темиҫе хутчен лӗрплеттерсе ӗҫрӗҫ, унтан чӗркуҫленсе ларчӗҫ те Улӑп ҫине сиввӗн пӑхса илчӗҫ.
— Мӗн чухлӗ эрех сая кайрӗ. Веҫех сана пула, — терӗ ҫемьелли.
— Пухнӑ укҫу хӑвнах юлтӑр, — терӗ Чӗкеҫе Улӑп. — Кун пеккисене вара пӗр ҫӗре пухмалла та сулӑ ҫине ҫыхса пӑрахса Атӑлпа юхтарса ямалла.
— Ҫук, пире кун пек пуҫлӑх кирлӗ мар, — терӗ аллисемпе сулкалашса илсе авланманни.
— Ан хӑра, — лӑплантарма пикенчӗ тепри, — эрехе ҫӗнтерекен пуҫлӑх ҫуралман-ха вӑл. Курӑпӑр ак, эрехсӗр хӑй те нимех те тӑваймӗ. Укҫапа эрех такама та ҫӗнтерӗҫ.
Ӳсӗрсем ура ҫине тӑма пикенчӗҫ, тӑраймарӗҫ, тӳнсе кайрӗҫ. Мӑчавӑрпа Улӑп малалла уттарчӗҫ. Ватӑ мӑчавӑр хӑйӗн чун ыратӑвне пӗлтерчӗ. Ун шучӗпе чылайӑшӗ турра хисеплеми пулчӗҫ. Ӳсӗр ҫыншӑн турӑ та, усал та ҫук. Ку ҫеҫ те мар-ха, чӑвашсем хӑйсене хӑйсем хисеплеми пулчӗҫ, Эсрел ҫыннисен пурнӑҫне, вӗсен тӗн йӗркине ӑмсанакансем самаях йышланни сисӗнет. Вӑйлӑ халӑх йӑлисем илӗртеҫҫӗ, хӑй патнелле туртаҫҫӗ, ахӑр.
Ҫапла чылайччен калаҫса ҫӳрерӗҫ вӗсем. Уя та тухса пӑхрӗҫ. Пӑшӑрханмалли вара Улӑпшӑн кунта та тупӑнчӗ, анасем ҫум ӑшне путнӑ.
Улӑп ҫӳллӗрех вырӑнта чарӑнчӗ те айлӑмри ял ҫине нимӗн шарламасӑр пӑхса тӑчӗ. Мӗнле шухӑшсем хӗвӗшрӗҫ-ши ҫак самантра унӑн пуҫӗнче, пӗлме ҫук. Анчах тунсӑхлӑ сӑнне курсассӑн кӑштах та пулин тавҫӑрса илме пулатех. Ун куҫӗнче халӗ пӑшӑрхану, пысӑк хуйхӑ хуҫаланать. Ӑна паян хӑй халӑхӗ ҫакнашкал хавшаса ҫитни канӑҫ памасть.
Ял хӗрринче вӗсем тепӗр ушкӑна асӑрхарӗҫ. Ӑҫта каяҫҫӗ, мӗнле тӗллевпе, хӑвӑрт тавҫӑрса илеймӗн. Аллисене ҫыхса лартнӑ арҫынна хыҫалтан тӗке-тӗке пыраҫҫӗ. Лешӗ утасшӑн мар, анчах ушкӑн вӑйне пӑхӑнма тивет. Акӑ вӗсем ҫул хӗрринчен инҫех мар ӳсекен ватӑ йывӑҫ патнелле пӑрӑнчӗҫ.
— Айӑпа кӗнӗ ҫынна илсе килчӗҫ, — терӗ мӑчавӑр. — Кайса пӑхар-ха, васкар. Ҫынна вӗлерме пит васкамалла мар тенине темшӗн итлесшӗн мар вӗсем.
Ятарлӑ вырӑн иккен. Айӑплӑ ҫынна ватӑ хурама ҫумне тӑратаҫҫӗ те чулпа переҫҫӗ. Чул купийӗ вара хатӗрех выртать, тыт та вӑркӑнтар кӑна. Юрать-ха, Улӑппа мӑчавӑр вӑхӑтра ҫитсе тӑчӗҫ. Вӗсене курсанах чарӑнчӗҫ усал шут тытнисем.
— Мӗн туса айӑпа кӗнӗ вара ку ҫын? — ыйтрӗ Улӑп.
— Сутӑнчӑк вӑл! — кӑшкӑрчӗҫ харӑссӑн. — Кунти вӑрттӑнлӑхсене веҫех Эсреле пӗлтерсе тӑнӑ. Камӑн миҫе лаша, камӑн ӳссе ҫитнӗ ывӑлсемпе хӗрсем пур…
— Тинех шӑпи тулчӗ. Ун пек ҫылӑхлӑ ҫынна мӗн хӗрхенсе тӑмалли пур? — терӗ пӗри аллине чул илсе.
— Тӑхтӑр-ха эсир, — чарчӗ Улӑп, — сутне кам турӗ вара?
— Хамӑр ҫапла шут турӑмӑр. Чысне сутнӑ ҫыннӑн шӑпи урӑхла пулмалла мар, — ҫине тӑчӗ тепри. — Эпир ӑна унччен те сиснӗччӗ-ха. Халӗ хытӑрах хӗстертӗмӗр те веҫех каласа пачӗ. Ялӗпех кураймаҫҫӗ ӑна.
Сутӑнчӑк чӗркуҫленсе ларчӗ те йӑлӑнма тытӑнчӗ.
— Улӑп-аттемӗр, каҫар мана. Хам ирӗкпе мар эпӗ, Эсрел ҫыннисем хӑратнипе. Итлемесен вӗлеретпӗр терӗҫ те. Каҫарӑр мана. Хам чыса ӗҫпе тавӑрӑп, мӗн хушнине пӗтӗмпех тӑвӑп.
— Чулне вара пуҫласа кам перӗ-ха. Пач ҫылӑхсӑрри сирӗн хушӑра пур-и?
— Апла пулсан мӑчавӑр петӗр, эппин, — терӗ леш арҫын чулне пӑрахса.
— Ҫук, ҫук. Мӗн калаҫатӑр эсир? Сутӑнчӑка каҫармалла маррине пӗлетӗп-ха. Анчах… Хамӑр ӑру арҫынни ҫине алӑ ҫӗклейместӗп. Тен, ҫак ыйтӑва Улӑп хӑй татса парӗ.
Ак япала, кун пек калаҫу Улӑпа та шухӑша ячӗ. Мӗн тумалла-ха? Пӗр енчен пӑхсан ку ҫын, паллах, айӑплӑскер. Ял-йыш тӗрӗсех тӑвать ӗнтӗ. Анчах кашни ушкӑн хӑй тӗллӗн сут тума тытӑнсассӑн йӗрке пулӗ-ши? Ҫук пуль ҫав.
— Атьӑр-ха, сут тума васкар мар, — терӗ Улӑп лӑпкӑ сасӑпа. — Тӑвӑлса тӑракан тарӑхӑва пусарар та шухӑшласа пӑхар. Тен, вӗлерме кирлех те мар. Пурӑнтӑр хӑйне хӑй ӳпкелешсе. Ҫук, эпӗ те чулпа пеме хӑяймастӑп. Тепӗр тесен тата эпӗ хам та пач ҫылӑхсӑр ҫын мар. Халӑхӑм умӗнчи айӑпӑм пысӑк. Ҫывӑрса пурӑнтӑм.
Ҫак сӑмахсем хыҫҫӑн ҫынсем аптрасах ӳкрӗҫ. Мӗн тумалла-ха? Улӑп та иккӗленсе тӑрать иккен. Мӗнле-ха капла, вӑйлӑ та паттӑр ертӳҫӗ те хӑюлӑх ҫитереймест-и? Пӗр ҫын сахалрах, пӗр ҫын ытларах — нимех те пӗлтермест-ҫке. Ыттисем хӑраса тӑччӑр тесен ку ҫынна хӗрхенмелле мар пек. Улӑп вара…
Шӑп ҫак самантра тепӗр ушкӑн персе ҫитрӗ. Пынӑпыманах алла чул тытрӗҫ. Вӗсен хушшинче Микка та пур. Кӑшт каярах леш икӗ ӳсӗр те ҫитрӗ. Сутӑнчӑка кунта илсе килнисем Улӑппа юнашар пырса тӑчӗҫ. Леш айӑплӑ арҫын ниҫта кайма аптраса тӑрать, тин ҫеҫ килнисем патнелле пӗр-ик утӑм турӗ те чарӑнса тӑчӗ. Темле вӑй малалла утма чарчӗ пулас, вӑл та Улӑп енне куҫрӗ. Лешӗ унӑн аллине хӑй салтса ячӗ, ирӗклӗх пачӗ. Тин ҫеҫ вилӗмрен ҫӑлӑннӑ арҫын хыҫаларах чакса пычӗ те икӗ ушкӑн пӗр-пӗрин ҫине сиксе ӳкес пек хаяррӑн пӑхса тӑнӑ самантпа усӑ курса ялалла вӗҫтерчӗ.
— Мӗн кирлӗ вара сире? Мӗншӗн алла чул тытрӑр? — ыйтрӗ мӑчавӑр.
— Улӑп! Кала-ха пире, эрех ӗҫекенсене Атӑла пӑрахатӑп тени чӑн сӑмахах-и е ахаль пакӑлтатаҫҫӗ? — ыйтрӗ хӑюллӑраххи маларах тухса тӑрса.
— Каларӗ ҫав. Хам хӑлхапа хам илтрӗм! — кӑшкӑрчӗ леш ӳсӗрсенчен пӗри.
— Кала чӑннине, — ҫине тӑчӗ хӑюллӑраххи.
— Каланӑ пулсан вара мӗскер? — хутшӑнчӗ тавлашӑва мӑчавӑр. — Тӗрӗссине калать вӑл. Ӗҫкӗпе иртӗхнине пулах пурнӑҫ чакса пырать.
Хыҫаларах тӑракан Микка хӑй умӗнчисене шӑппӑн темӗскер хушать, вӗрентсе калать. Лешсем вара кӑштах сыпнипе Улӑпран та хӑраман пек тыткалаҫҫӗ хӑйсене.
— Улӑп, кала-ха, мӗн тума килнӗ эсӗ кунта, эпир ӗҫес эрехе тухса силлеме-и? — ыйтрӗ малта тӑраканни.
— Улӑп! Тухса кай кунтан!- кӑшкӑрчӗ тепри.- Пире сансӑр лайӑхрах. Ӗҫетпӗр те ҫиетпӗр, савӑнӑҫлӑ пурӑнатпӑр. Кай кунтан! Ӑна хӑйне чулпа ӑшаласа илмелле!
Ӳсӗрсем чулпа перес тесе аллисене ҫӗкленӗ самантра мала ватӑ мӑчавӑр тухса тӑчӗ те:
— Апла пулсан малтан мана вӗлерӗр, перӗр! Мӗ\ншӗн пеместӗр, — терӗ.
Шӑпах ҫак вӑхӑтра леш Улӑп вилӗмрен хӑтарнӑ арҫын чӗннипе ыттисем чупса ҫитрӗҫ. Кам сенӗк тытнӑ, кам вӑрӑм патакпа. Паллӑ ӗнтӗ, Улӑп майлӑскерсем.
— Ҫук, ниҫта та каймастӑп, — терӗ Улӑп. — Ҫемҫе кӑмӑллӑ пулнипе ырӑ ят илтиччен тӗрӗс ӗҫпе усал ят илтем. Малтан чӑваш ҫӗрне ӳсӗрсенчен тасатасчӗ.
Улӑп аллинчи хӗҫ йӑлкӑшса илсен ун майлисем хавхаланса кайрӗҫ, алӑра мӗн пуррине ҫӗклерӗҫ те ӳсӗрсене хӗсме пуҫларӗҫ. Лешсем чулсене пӑрахсах тарма тытӑнчӗҫ. Малтанхи икӗ ӳсӗр те вӗсем хыҫҫӑн танкӑшрӗҫ. Анчах Улӑп вӗсене хул хушшине хӗстерчӗ те Атӑл еннелле васкарӗ…
Пӗччен тӑрса юлнӑ мӑчавӑр хӗвеле хирӗҫ чӗркуҫленсе ларчӗ те чылайччен чӑваш туррипе калаҫрӗ, пулӑшу ыйтрӗ. «Эй, ҫӳлти турӑ, вӑй пар пире, тӑнӑҫлӑх пар, пире ҫӑлма килнӗ Улӑпа упра!»
— Кукаҫи, — чӗнчӗ Нарпи, — киле каяр. Аран шыраса тупрӑм сана. Эсӗ паян апат та ҫимен вӗт-ха. Атя, кайрӑмӑр.
Чӑнах та, ватӑ мӑчавӑр кил, апат ҫиесси пирки мансах кайнӑ. Ӑна паян ҫак таврара мӗн пулса иртни канӑҫ памасть. Ӑру шӑпи пуҫран тухмасть.
— Хӗрӗм, хӑв мӗнле паха ӗҫ тунине ӑнланса илтӗнши эсӗ? Улӑпа илсе килтӗн вӗт-ха. Пирӗн халӗ чӑн-чӑн пуҫлӑх пур. Ку ҫеҫ те мар-ха… Нарпи, хӗрӗм, манӑн Улӑппа юнашар сана курас килет. Халӗ ӗнтӗ ун мӑшӑрӗ пулма санран тивӗҫ хӗр ҫук.
— Кукаҫи, — тӗлӗнсе пӑхса илчӗ Нарпи, — мӗн калаҫатӑн эсӗ? Ун пек пулма та пултараймасть.
— Санӑн Улӑппа пӗрлешсе тӗреклӗ ачасем ҫуратмалла, ӑрӑва вӑйлатмалла.
— Кукаҫи, ӑнлан мана. Эпӗ Алмаса юрататӑп. Вӑл та кашни каҫах тӗлӗкре кунта киле-киле каять. Тен, Улӑп ҫине тӑрсассӑн ӑна та ҫӑлма май килӗ. Ҫавна кӗтетӗп эпӗ.
— Темле ҫав, манӑн чунӑм Улӑп патнеллех туртать. Санӑн вара…
— Ӳсӗрсене Улӑп Атӑл тӑрӑх сулӑпа юхтарса ячӗ! — сарӑлчӗ сасӑ пӗтӗм таврана…