- Цяжка так адразу сказаць. Там няведама, дзе й да каго трапiш, мовы францускай не знаеш... Ды хто яго ведае. Надта-ж рызыкоўна.
- Я ведаю, што рызыкоўна. Небясьпека вялiкая як з боку адных, так i другiх. Але падумай, як-жа тут далей быць? Паўгалодныя цэлы час жывём. Пачакаўшы-ж, пакуль прыйдзе фронт, у такое пекла трапiш, што сам Бог ведае, як удасца ўцалець. А выжыць трэба было-б за ўсялякую цану. Не за таўстапузых швабаў, а за сваю Бацькаўшчыну мы йшлi ваяваць.
- Гэта лiшнiм i гаварыць... Ведаю, што ваяваць няма за каго. Можа, й варта было-б уцячы. Толькi трэба было-б абдумаць, як гэта зрабiць...
- Дык вось давай i абдумаем.
- А як ты думаеш уцякаць - нам дваiм цi ўсiм гуртам?
- Лепш было-б усiм гуртам, гэта ясна. Калi-б пасьля дзе й трапiлася небясьпека, дык лягчэй было-б. Ды каб i да французаў цэлая сiла людзей прыйшла, дык больш лiчылiся-б. А то пару чалавек - чорт ведае каму можна ў рукi папасьцiся.
- Трэба лiчыць на ўсё, навет на самае найгоршае.
- Вось-жа пра тое i йдзе. Варта было-б пагутарыць з блiжэйшымi хлапцамi й паглядзець, што яны думаюць. Мо хто яшчэ знойдзецца.
Памаўчалi.
- Слухай, - распачаў зноў Сымон, - пад час абедняга перапынку давай парадзiмся з Кастусём i некаторымi iншымi. Пабачым, што яны аб гэтым думаюць. Калi-ж нiхто ня знойдзецца для кампанii, дык смарганём удвух.
- Няхай будзе й так, - згадзiўся Вiктар. - Толькi-ж калi-б давялося нам удвух, то як i калi гэта зрабiць?
- Няма нiчога лягчэйшага. Адышоўся набок у кусьцiкi, быццам дзеля патрэбы, пачакаў, пакуль усе пяройдуць, а там i гайда...
- Так проста?
- Нiчога ня можа быць прасьцейшага. Немцы навет не заўважаць да наступнай. зборкi, а тая будзе ўжо аж надвечар, як затрымаюцца.
VI
Вiктар Сянькевiч у апiсаны намi час быў юнаком сярэдняга росту, даволi мiзэрнага выгляду. Першае ўражаньне ад яго складвалася мiж тым зусiм памылковае. Можна было-б падумаць, пэўна, што гэта лагодны, добрай натуры чалавек, зусiм ня здольны на больш паважныя нейкiя рэчы. Мо да гэтага спрычынiлася ягоная паўдзiцячая ўсьмешка цi павольна-лянiвая гутарка - цяжка сказаць. Магло здавацца, што перад вамi стаiць зусiм яшчэ зялёненькi хлопчык. Тут якраз можна было найбольш памылiцца. Вiктар розумам i практыкай быў вельмi дасьпелы, пранырлiвы, вынаходлiвы. Меў моцную сiлу волi й гарачае патрыятычнае сэрца. Але зь Вiктарам нам часьценька давядзецца бачыцца ў будучынi. Чытач сам яшчэ пераканаецца ў трапнасьцi нашай характарыстыкi.
Думка аб уцёках, што паўстала пераважна ў Вальдагоне, нарадзiлася ў шматлiкiх галовах. Некаторыя, схамянуўшыся, разважыўшы з усiх бакоў гэту новую iдэю, спакойненька адлажылi яе цi адсунулi ў нейкi бочны куточак мазгоў, бо былi баязьлiўцамi й навет голасна перад сабою не асьмельвалiся прызнацца, што ў iхных галовах магла паўстаць такая сьмелая iдэя. Iншыя-ж, адразу спасьцярогшы новае, ухапiлiся за яго й пачалi думаць i дзеяць. Да такiх, акрамя Сымона Спарыша, зусiм незалежна ад яго належалi Кастусь Дзежка, Рак, Лабун i Вiктар Сянькевiч. Было, ведамая рэч, i шмат iншых, больш пасiўных. Успамiнаем прозьвiшчы чатырох толькi таму, бо яны зьяўлялiся афiцыйным, але нелегальным камiтэтам уцёкаў, якi завязаўся сам сабой ужо ў Вальдагоне. Камiтэт гэты, галавою якога фактычна быў Кастусь Дзежка, пастанавiў, пасьля шматлiкiх гутарак зь сябрамi, прыступiць да арганiзацыi пераходу на другi бок. Варта тут яшчэ зацемiць, што чытач ужо, бяз сумлеву, заўважыў, што ў камiтэт не ўвайшоў нiводзiн беларускi падафiцэр, хоць iх было ў роце чатыры. Адылi ўсе яны былi другараднае, а мо й нiжэйшае якасьцi. Былыя кадэты хутка спасьцераглi, што немцы сьведама не далi ў роту нiкога зь першаклясных падафiцэраў беларусаў. Гэтым i тлумачылася, што сярод iнiцыятараў уцёкаў iх ня было.
Камiтэт першым чынам пастанавiў уплянаваць месца й час пераходу ды сагiтаваць цэлую дванаццатую роту й тыя суседнiя роты, якiя ўдасца. Былi надзеi на ўдачы ў сваёй роце, асаблiва прыгадваючы ранейшую салiдарнасьць i дружнасьць.
Далёка ня ўсе сябры згаджалiся на пераход да макiсаў. У некаторых не ставала адвагi, iншыя-ж не пагаджалiся з плянам папярэдняга перастраляньня немцаў. Найбольш разыходжаньняў было адносна апошняга. Прадугледзiлася, што немцы пры помсьце могуць зьлiквiдаваць многа самых перадавых беларусаў, якiя застануцца ў iхных руках. Урэшце, урадзiлi немцаў не страляць, толькi асьцерагчы, каб устрымалiся з рэпрэсiямi. Таму што людзi ня ведалi канкрэтна, дзе яны знаходзiлiся, як далёка ад нямецкае мяжы, трэба было неадкладна здабыць iнфармацыi. Асаблiва важным было ведаць, цi далёка быў ад Нямеччыны адзьдзел, якi пасоўваўся ва ўсходнiм кiрунку шашой у катлавiне рэчкi Дуб. Трэба было бачыць карту. Камiтэт даручыў гэтую справу Вiктару Сянькевiчу.
Вiктар Сянькевiч, што выглядаў надта мiзэрна й меў на нагах страшна дакучлiвыя мазалi, пажалiўся камандзеру роты Петрыку, што далей iсьцi ня можа. Петрык зьлiтаваўся й папрасiў двух старэйшых афiцэраў, што ехалi на чале калёны ў аўтамабiлi, каб узялi "iнвалiда". Сянькевiчу толькi таго й трэба было. Прысеўшы ззаду на аўце, на сваю вялiкую пацеху, Вiктар спасьцярог i карту, што адзiн з афiцэраў трымаў на каленях. Адным вокам удалося Сянькевiчу заўважыць вызначаную чырвоным алавiком трасу маршу, але дакладней ня мог спасьцерагчы нi мясцовасьцяў, нi нямецкае мяжы. Афiцэры - абодва былi са штаба Зiглiнга - амаль забылiся аб iснаваньнi "iнвалiда". Зiрнуўшы на карту, капiтан павесiў мапнiк на плячо i ўзяўся закурваць. Сянькевiч увесь замянiўся ў вочы. Хутка спасьцярог, што калёна была блiзка нямецкае мяжы (фактычна мяжы Эльзаса), i ўжо на перапынку, калi войска затрымалася на адпачынак, зьлезшы з аўта, паведамiў Кастусю Дзежку й iншым сябрам камiтэту аб вынiках разьведкi. Было пастаноўлена ўцякаць тае-ж ночы, адкiнуўшы канчатковы плян страляньня немцаў. На канчальную пастанову здабылiся ўжо позна папаўднi.
VII
Пад час абедняга перапынку Сымон i Вiктар Караткевiч выявiлi сваю думку Кастусю Дзежку. Той пахвалiў iдэю, але настойваў, што ўцякаць трэба гуртам. Заўважыў, што думка такая ёсьць i ў шматлiкiх iншых, але канчаткова зарганiзаванага i ўплянаванага нечага яшчэ ня было (адбывалася гэта перад разьведкай Вiктара Сянькевiча). Iншыя сябры, да якiх зьвярнулiся Сымон i Вiктар Караткевiч, былi зусiм ненаважанымi й больш выпытвалiся, чымся радзiлi.
Мо тутака два нашы гэроi занадта пагарачылiся. Маглi-б пачакаць, больш разьнюхаць, разважыць, iншых намовiць. Ды й ня шмат трэба было каго намаўляць. Камiтэт працаваў па зьвязах, усюды праводзiлася агiтацыя. Была зроблена сувязь зь iншымi ротамi, й там пачалася прапаганда, але, як пасьля выявiлася, яна ня прынесла жаданых вынiкаў.
Сымон асаблiва падкрэслiваў той факт, што цяпер мiналi спрыяльную тэрыторыю, што праходзiў час, якi трэба выкарыстаць, i што пасьля мо ня будзе такой добрай нагоды. Такiм чынам Сымон Спарыш i Вiктар Караткевiч пастанавiлi ўцякаць у той-жа дзень удвух пры першай лепшай нагодзе. Сымон меў першы адысьцiся на левы бок дарогi ў кусты, быццам для патрэбы, перачакаць, пакуль цэлая калёна пяройдзе, а там ужо - i ў горы. Мясцовасьць добра падыходзiла. Горы высокiмi скаламi засланялi паўночны бок. Такiм самым спосабам, прайшоўшы яшчэ мо пару сотняў мэтраў, меў змыцца й Вiктар Караткевiч. Бязумоўна, усю зброю й амунiцыю мелi захапiць з сабою.
VIII
Рэчка вялiкiм лукам выгнулася ў паўдзённым кiрунку, а побач яе бегла чыгунка. Толькi шаша не палегла тут побач рэчкi, а прасьцяком адскочыла ад яе на паўтара кiлямэтра на поўнач ды апаясвала самыя падножжы гор. Зараз-жа побач дарогi зь левага боку былi густыя кусты, пасьля ў кiрунку гор цягнулася на мэтраў сотню шырокая паласа сенажацi, там-жа зноў пачыналiся густыя горныя зарасьнiкi. Самi горы былi з лагоднымi ўзбоччамi й нявысокiя. Сымон кiнуў вокам направа й налева, памяркаваў i наважыўся. Была ўжо гадзiна чацьвёртая цi больш папаўднi. Неба зацягвалася хмарамi, немiласэрна парыла. Можна было лёгка ўгадаць, што прыйдзе дождж, калi ня бура. Дзесь далёка на захадзе пагражаў гром.
- Слухай, Вiктар, тут!
Вiктар разгледзеўся.
- Ужо цяпер?
- А чаго чакаць? Ты зараз-жа падрыхтуйся, не зявай. Там за некалькi дзясяткаў мэтраў шмыгнеш i ты.
- Я гатовы. Хiба-ж ты не парадзiш мне хатуля забiраць, каб немцы пыталiся, куды йду.
- Добра, няма часу на жарты. Глядзi адно, як пачуеш у лесе мой голас, то адклiкнiся, каб мы, баранi Божа, ня згубiлiся.
- Добра, iдзi ўжо.
Сымон паправiў за поясам сваю гранату, якую пазаўчора ўдалося яму знайсьцi ў Вальдагоне, агледзеў патранташы, стрэльбу й павольным крокам адыйшоў на левы бок дарогi, паплёўшыся ў кусты. Палажыў на траву стрэльбу, наўмысьля, каб усе бачылi, адшпiлiў пояс з патранташамi й прысеў за кустом. Якраз праязджаў на самакаце зьвязовы Штык, што бачыў Сымона й не зьвярнуў на яго вялiкай увагi. Жаўнеры часьценька па дарозе адыходзiлiся ў кусты.
Таму, што Сымонава рота iшла пры хвасьце калёны, доўга не давялося чакаць. Хутка хвост схаваўся на загiбе дарогi. Сымон хуценька зiрнуў, цi нiкога няма на дарозе, i шпаркiмi крокамi кiнуўся пад горы цераз паласу сенажацi. Адно некалькi крокаў дзялiла яго ад падгорных зарасьнiкаў, як раптам з таго боку, дзе нядаўна знiкла калёна, высунулася нямецкая вайсковая аўтамашына. Мiж Сымонам i ёй было мо паўкiлямэтра адлегласьцi.
У кузаве ехалi жаўнеры Вэрмахту. За першай паказалася другая й трэцяя.
Хаця Спарыш моцна ўстрывожыўся, але ў панiку ня кiнуўся. Яму выпадала або тут-жа на месцы прылегчы на голай выкашанай сенажацi ды варажыць на тое, што немцы яго не заўважылi, або дабегчы тых колькi крокаў да кустоў. Мо да часу, пакуль дабяжыць, немцы яго й заўважаць. Але няўжо-ж кiнуцца за iм у кусты? Сымон думаў маланкай i наважыўся дабегчы да кустоў. Прысьпяшыўшы як мага кроку й прыгнуўшыся, ён нарэшце грымнуўся нiцма цэлай сваёй постацьцю на першыя зарасьнiкi. Трапiў, мусiць, на нейкiя калючкi, што, быццам кацiнымi кiпцюрамi, дзёрнулi яму ўздоўж твару. Гвалтоўна бiлася сэрца, цяжка дыхалi грудзi. Сымон баяўся зварухнуцца. "Бачылi цi не? Няўжо-ж бачылi? А вось тады мне пападзецца".
Крышку падняў галаву, павярнуў яе направа ў кiрунку дарогi й сачыў за тымi трыма машынамi. Яны затрымалiся. Сымону новая хваля крывi хлынула ў галаву. Ужо яму здалося, што вось-вось пачнуць саскокваць з машын жаўнеры й гнацца, шукаць яго, Сымона, па лесе. Але нiчога падобнага не сталася. Машыны пастаялi нейкiх пару хвiлiн няведама чаго й зноў рушылi. Юнак устаў i ледзь выблытаўся з густых калючых галiнак. Правёў правай рукой па твары й пабачыў на далонi кроў.
- Каб цябе лiха! - прамармытаў.
Часу нельга было трацiць. Хутка заглыбiўся ў зарасьнiкi, якiя зараз замянiлiся сярэдняга росту дрэвамi. Пад нагамi шалясьцела леташняе лiсьце. Затрымаўся, заладаваў стрэльбу, наставiў бясьпечнiк i трымаў яе напагатове. Уважна разглядаючыся навокал, а перадусiм у правы бок, яшчэ прайшоў колькi крокаў i пачаў клiкаць свайго сябру:
- Вi-i-i-i-i-i-ктар!
Рэха гулка раскацiлася на ўсе бакi. Адказу ня было. Сымон гукнуў яшчэ колькi разоў. Тое самае. Вецер моцна скалатнуў вершалiнамi лесу. Сонца схавалася за хмарай.
Збочча гары раптоўна падымалася, й Сымон не бязь цяжкасьцяў крочыў наперад. Часта хапаўся за камлi дрэваў, каб не спатыкнуцца й не скацiцца назад. Iшоў цi, дакладней сказаць, лез мо хвiлiн пятнаццаць. Дрэвы зноў парадзелi й замянiлiся нiзкiмi кустамi. Уверсе вецер хутка гнаў хмары на ўсход, Яшчэ колькi хвiлiн, i пачнецца дождж. Сымон ня мог зразумець, што сталася зь Вiктарам. Няўжо-ж не асьмелiўся?
Адзiнокая аса, узбуджаная, вiдаць, раптоўнай зьменай пагоды, а мо й нечаканым наведвальнiкам, дробнымi кружкамi замiтусiлася над Сымонавым шлемам, быццам выбiраючы месца, дзе ўкусiць, i джгнула яго ў шыю.
- Ах, каб цябе нячыстая! - вылаяўся ўцякач.
Першыя рэдкiя й цяжкiя кроплi дажджу пасыпалiся на чупрыны кустоў. Сымон, выбраўшыся на плоскi гарызантальны хрыбет горкi, падаўся ў правы бок, асьцярожна ступаючы наперад. Хутка апынуўся над самым краем стромай сьцяны. Прысеў, схаваўшыся за куст. Тое, што пабачыў унiзе, адразу выясьнiла яму ўсю сытуацыю.
Пад нагамi яго ляжала вялiкая мясцовасьць. Як пасьля даведаўся называлася Клерваль. Дарога раптоўна загнула налева якраз там, дзе Сымон, уцякаючы, убачыў тры нямецкiя аўтамашыны. Вiктар таму й не мог уцячы. Бок гары з усходу быў надта стромы, а калi-б i не, дык Вiктар Караткевiч ня мог-бы ўцячы ад свае калёны ў мястэчку. Сымон разглядаў мост на рэчцы, чыгунку, што праходзiла ля самага падножжа гары, шашу, якая, перабегшы на паўдзённы бок рэчкi, стужкай абкружыла даволi шырокую далiну ва ўсходнiм кiрунку. Дарога была пустая. Сымонавай калёны ўжо ня было вiдаць. Толькi ў мястэчку затрымалiся на вулiцы тры хурманкi. Па нейкiм часе зь дзьвярэй крамаў выйшла колькi зялёных фiгурак. Яны селi на каламажкi, якiя трушком пакацiлiся па шашы.
IX
Сымон сядзеў, разглядаўся й разважаў. У сэрца пачала ўкрадацца трывога. Уцячы - гэта адно, але што цяпер рабiць? Трэба было наважыцца й то хутка. Куды кiнуцца? Дый як-жа гэта аднаму быць? Бязвыхаднасьць раптам ярка адлюстравалася ў Спарышовым уяўленьнi. Зрок блудзiў перш па далёкай дарозе, па стрэхах мястэчка й пасьля спынiўся каля правай рукi, якой юнак быў падпёршыся. На шыракаватай, можа, на сантымэтр цэлы, выхаджанай мурашкамi сьцежачцы Сымон заўважыў вялiкую чорную мурашку, што цягнула ў колькi раз большы за сябе кавалак сухога дрэва. Учапiўшыся за яго пярэднiмi лапамi, яна паволi рухалася задам.