- Дык расказвай, як i дзе вы там гадавалiся ў Францыi, - прасiў Сымон Кастуся Дзежку. Было гэта па пераезьдзе ў Сан-Базыльё. На ўзьмежжы кустоўя сядзелi на крушнi: Лабун, Дзежка, Спарыш, Дудкевiч i Караткевiч.
- Гадавалiся, няма чаго й казаць. Ладнае ты, братка, слова падабраў, уздыхнуў Дзежка.
- Дык як сказаць? Iснавалi?
- Гэта будзе блiжэй да праўды.
- Колькi вас было тады ў групе?
- У той, што перайшла?
- Так.
- Добрая рота, братка, мусiць, за сотню спарней. Ня праўда, Лабун? Нашых са школы больш паловы было, а рэшта з суседняе роты, што побач стаяла. Помнiш?
- Але-ж.
- Ну, дык вось.
- I куды вы тады пайшлi?
- Тады ўночы мы нiкуды надта не пайшлi. Адышлiся ад абозу, выставiлi варту й прычакалi дня. Пераспалi, як хто мог i як папала. Паршывенькi дождж надта дакучаў. Назаўтра разгледзелiся й папаўзьлi далей, выбiраючы, дзе зацiшнейшыя мiжгорныя сьцяжыны.
- I як вы, усе разам iшлi?
- Ясна, што гуртам старалiся трымацца.
Дзежка тут даволi падробна расказаў, як быў навязаны першы кантакт з макiсамi i як пазьней беларусы хавалiся ад немцаў.
- А цяпер, хлопцы, хачу бачыць перад сабой дзесяцёх з цыгарэтамi, паўжартам спынiў Кастусь апавяданьне.
- А свае дзе падзеў? Ужо ў макароньнiкаў?
- Мусiць, не ў макароньнiкаў, а цi ня ў карты прабулiў.
Кожны жаўнер на тыдзень атрымоўваў па сто штук цыгарэт. Апрача таго, дазвалялася купiць пяцьдзесят штук па нiзкай цане, бо не плацiлася падатку. Навет найбольш апэтытным курцом такой колькасьцi хапала. Некаторыя-ж прадавалi свае цыгарэты iтальянцам, каб здабыць грошы на вiно, карты й iншыя прыемнасьцi.
- Дык што-ж гэта вы? Хочаце мо, каб вам задарма апавядаў? - жартам злаваўся Дзежка.
Перад ягоным носам зьявiлiся тры пачкi з цыгарэтамi.
- Паволi, паволi! Не пхайцеся, станьце ў чаргу! Не магу-ж я кожнаму з вас зрабiць гонару. А цяпер сотня з агнём!
Зьявiўся й агонь. Усе закурылi.
- Ну й што далей? - пытаўся Караткевiч.
- Далей... аж жах прыпомнiць, братка. Няхай мне цяпер каторы ўладыка стане аб пекле рассасульваць, то хуценька разьвiтаецца ён з барадой. Няма хiба нiдзе горшага пекла за тое, што мы бачылi.
Дзежка цяжка ўздыхнуў i, спахмурнеўшы, зiрнуў на Лабуна.
- Няхай вось ён скажа.
- Што ж то ўжо было за пекла там такое?
- Цэлы месяц трупаў зьбiралi й закопвалi... - дапамог Лабун.
- Трупаў?
- Самых сапраўдных. Да таго-ж часамi ўжо такiх гнiлых i сьмярдзючых, што аж табе тое галоднае нутро вырывала. А цьфу!
- Немцаў цi амэрыканцаў?
- Усялякiх. Гэтыя заразы - францускiя макiсы, сiфiлiс гэты, выдалi нас амэрыканцам, як палонных сваiх. Надулi, дый годзе. Што-ж зробiш... З Грамыкi камандзер быў нiякi, усю зброю французам аддаў, да таго-ж нiхто мовы па-людзку ня ведаў. Ну i ўпялiлi-ж нас амэрыкашкi - на могiльнiк! Падзялiлi на групы, й гайда - адны ямы капаць, iншыя трупаў каля фронту зьбiраць, трэцiя ў мяшкi iх апранаць, чацьвёртыя - закопваць. А то-ж то восеньскае надвор'е - дождж, золь, не дай ты, Божа. Вопратка - самi ведаеце якая. Прамоклыя заўсёды да апошняй нiткi хадзiлi, зуб на зуб не пападаў. Часта няпрытомныя былi ад голаду, як напрацуешся, то кiшкi аж да пазваночнага слупа, здаецца, лiпнуць.
- Мала есьцi давалi?
- Давалi, братка. Наясiся таго, каб iм здароўе такое. Дадуць якую пушку кансерваванай фасолi й булку белага хлеба на дзень на васьмёх. Хлеб той быццам вата якая, не тое што жытнi, на наш беларускi сялянскi жывот ён не пасуе. У гнiлых трупах вунь па кiшэнях паролiся, каб якую скарынку знайсьцi. Ня жартачкi гэта!
- А як вы гэных трупаў цягалi?
- Звычайна, братка. Возьмеш вяроўку, прывяжаш да ног, калi яны цэлыя, i цягнеш у выкапаную ямiну. Гэта нямецкiх так. Амэрыканскiх дык ладавалi на машыны й адвозiлi на могiльнiк. Немцаў дык у агульныя ямы закопвалi. Сьлiзка, брат, глiна мокрая. Запэцкаешся, бывала, ад ног да галавы, што й родная мацi цябе не пазнала-б.
VII
- Колькi, братцы, цiкавых выпадкаў было. Каб гэта калi пры нагодзе сеў ды апiсаў так, як яно было, валасы з жаху на галаве станавiлiся-б, чытаючы. I найцiкавейшае тое, што чым чалавека больш крыўдзяць, чым больш над iм зьдзекуюцца, тым больш, здаецца, хочацца жыць. Чалавек стаiць на парозе таго сьвету: апаганены, скрыўджаны, аплёваны, даведзены да самай страшнай фiзычнай i маральнай галiты. Здаецца, што мiж iм i чорнай маткай зямлёй няма ўжо нiякай розьнiцы. Ледзь ногi валачэ: хадзячы труп. Адной нагой пераступiў ужо парог сьмерцi. Перад iм няма наймалейшай надзеi, найдрабнейшай макулiнкi пацехi зь зямнога жыцьця. I тады, калi прыходзiць той апошнi штуршок, iмпэт якога перавядзе цябе цераз мяжу жыцьця й сьмерцi, тады ў гэты момант iнстынкт фiзычнага самазахаваньня й утрыманьня пры жыцьцi выяўляецца з найвялiкшай, самай дынамiчнай сiлай. Тады крышацца на кавалкi моцныя характары, топчуцца апошнiя сьляды ўсяго таго, што называецца чалавечай годнасьцю, аблiччам цi як хочаце назавiце... Чалавек перамяняецца ў самую нiзкую жывёлу, у нiкчэмнага паўзучага чарвяка, у самую подлую iстоту, гатовую зрабiць усё, каб утрымацца пры жыцьцi. У слабым, здаецца, ужо няздольным на нiякi адпор арганiзме знаходзiцца столькi сiлы, што нiколi не паверыў-бы. Уся гэта сiла ўжываецца на тое, каб утрымацца пры жыцьцi. Як той клешч за цела, так хапаецца ён за апошнюю нiтачку ратунку. Як гэта страшна, як жахлiва, як брыдка!
- Што, ты бачыў каго так, у такiм стане?
- Яшчэ-б, каб ня бачыў! Няхай Лабун скажа. Да гэтага-ж якраз i вяду, каб на прыкладзе паказаць. Вы ўсе хiба добра помнiце Курца?
- Гэтага злодзея, што ў Альбэртаў у немца гуркi пакраў?
- Таго самага.
- Чаму-ж не помнiм.
- Дык ён-жа ўжо тут ёсьць.
- Так?
- А што, ты не заўважыў?
- Здаецца, што бачыў.
- Дык што-ж было з тым Курцом?