- Я на цябе накiнуўся? Ах ты, лгар! Няхай во хлопцы скажуць! - баранiўся Кастусь.
- Цi ня бойка гэта тут была? - распытваў службовы.
- Нiхто ня бiўся, пане падхаронжы, - асьмелiўся Лабун.
- Як то не бiўся? Ён мяне бiў! - крычаў паляк. - Пане падхаронжы, я ня лгу. Я яму гэтага не дарую.
- Хадзеце вы двое за мною ў канцылярыю.
IV
Камандзерам чацьвёртай роты "цэнзусоўцаў" быў сярэдняга росту, лысаваты й гарбаносы лейтанант Эдвар Цясьлюк, празваны жаўнерамi Эдзем. У войску ёсьць два роды афiцэраў: франтавыя й заднiя або школьныя. Эдзё быў дасканалым прыкладам апошняга роду. Належаў да тых, што любяць капацца ў паперах, прытрымлiвацца лiтараў загадаў, сачыць за найменшымi дробязямi; пiльнаваць, каб блiшчэла на кожным рэкруце вышлiфаваная спражка й зьзялi выглянцаваныя чаравiкi; дагледзець, каб на мушцы стрэльбы ня было анiводнай пылiнкi, каб былi зашпiлены ў жаўнерскiх мундзiрах усе гузiкi й аплiкi; спасьцерагаць, каб на паголенай жаўнерскай барадзе ня было анiводнай валасiнкi i каб у шэрагу роты, пастаўленай на "зважай", не зварухнулася без загаду анiводная постаць. Эдзё належаў да тых, што робяць усё магчымае, каб агарчыць i абрыдзiць жыцьцё рэкрутам розных ваенных школаў. Можна было-б сьмела залажыцца, што калi-б Эдзё нейкiм чынам трапiў ваяваць на фронце ў лiку рэкрутаў, якiх школiў на жаўнераў, то першая куля, якую яму давялося-б атрымаць, прыляцела-б ня з боку працiўнiка, а ззаду ад сваiх людзей. Мо з гэтай прычыны школьныя афiцэры й ня высылаюцца на фронт, хiба ўжо ў самыя крытычныя часы, калi вычарпаюцца афiцэрскiя рэзэрвы.
Адылi Эдзё, акрамя спраўнага вока на розныя неабходныя й лiшнiя дробязi, валодаў яшчэ й iншым талентам, - яму, прынамсi, здавалася, што гэта быў талент, - красамоўства. Калi не ўяўляў сябе Цыцэронам, то ўжо найменш Пятром Скаргам. Бяз сумлеву лiчыў сябе адным са слупоў узгадаваньня вызвольнай польскай армii, а дзеля гэтага акрамя найстражэйшага выкананьня загадаў i розных, часамi аж камiчных драбнiцаў, уважаў здольнасьць прамаўленьня за адзiн з найважнейшых сваiх атрыбутаў. Калi-б Эдзё, з гэтымi прамоўчымi здольнасьцямi, апынуўся нейкiм чынам на перадвыбарчай плятформе мiтынгу ў дэмакратычнай краiне, то здарылася-б адно з двух: або пасьля колькiх хвiлiн прамаўляў-бы да пустых крэслаў, або прамоўца быў-бы абшлёпаны памiдорамi й гнiлымi яйкамi. Але Эдзё быў вайсковым афiцэрам. У войску-ж цi табе хочацца цi не, падабаецца цi не, а слухаць мусiш. Афiцэр тое выкарыстоўваў i хiба сам адзiн у найбольшай меры насалоджваўся собскiмi прамовамi.
Амаль кожнае ранiцы, пасьля агульнае раньняе малiтвы, сьнеданьня, падлiку людзей i рапарта чацьвёртая рота хаця-нехаця мусiла слухаць колькiхвiлiнныя Эдзевы прамовы. У лейтананта было шмат тэм, сярод найбольш улюбёных былi - аб чысьцiнi й парадку, аб падпарадкоўваньнi загадам i аб розных духовых "цнотах".
Выпадак зь Дзежкам i Мыдлеўскiм адкрыў перад Эдзем новыя небакраi. Чампiён пашырэньня й узгадаваньня розных духовых "цнотаў" убачыў перад сабою новыя вялiкiя магчымасьцi выяўленьня сваiх прамоўнiцкiх здольнасьцяў.
Перш за ўсё назаўтра два вiноўнiкi былi паклiканы да карнага рапарту. Мыдлеўскаму лейтанант даў адно вуснае папярэджаньне, а Дзежку пакараў чатырма гадзiнамi гэтак званае "стойкi ў поўным рыштунку". Кастусь адбываў кару на працягу чатырох дзён у абеднюю пару - па адной гадзiне кожны дзень. Роўна а дванаццатай адзначаўся ў службовага падафiцэра роты. Апрануты быў як для паходу, улучна з плецаком, шлемам, патранташамi й стрэльбай. Пляцак напакаваны быў прыпiсаным жаўнерскiм рыштункам. Вопратка мела быць вычышчаная й выпрасаваная, як з-пад iголачкi. Службовы падафiцэр пасьля iнспэкцыi адводзiў Дзежку ў цэнтральнае месца на пляцы перад палаткамi роты, дзе ставiў пакаранага на "зважай" са стрэльбаю на левым плячы, i ў гэтай пазыцыi юнак мусiў адстаяць цэлую гадзiну. Каму здаецца, што гэта лёгенька, няхай паспрабуе пастаяць гадзiну, як сказаў-бы селянiн, улегцы, а ня то што наладаваўшы на сябе мо пуды два рознага знарадзьдзя. Пакараны ня мае права зрабiць найменшага руху, акрамя морганьня вачыма. Галоўная небясьпека - млявасьць, што праз пэўны час апаноўвае пакаранага. "Стойка" ў асноўным i палягае на змаганьнi ўкаранага з млявасьцю i драньцьвеньнем цела. Апрача ротнага службовага падафiцэра, што ня спускаў зь Дзежкi вока, заглядаў у роту дзеля дапiльнаваньня адбыцьця кары й батальённы службовы афiцэр.
На наступны дзень пасьля пакараньня Дзежкi Эдзё наважыўся асьвяжыць свае прамоўнiцкiя здольнасьцi. Нагодаю была раньняя зборка пасьля сьнеданьня перад заняткамi ў полi.
- Рэкруты! - пачаў да пастаўленай на "вольна" роты самародны Цыцэрон. Учора пакараў я радавога з нашай роты сумай чатырох гадзiнаў "стойкi ў поўным рыштунку пад стрэльбай". Ведаеце, што гэта адна з найцяжэншых караў, якiя ёсьць у войску, але я кажу, што за ягоную вiну - гэта кара надта лёгкая. Так, пане, гэта лёгкая кара, якую я мог адмераць за тое, што ён зрабiў. Нiколi, паўтараю, нiколi, колькi часу служыў я афiцэрам у войску, ня было мне мiла караць падуладных. Заўсёды аб гэтым зазначаў, казаў i вам колькi разоў, прасiў, каб вы захоўвалiся й трымалiся ўсiх рэгулямiнаў* i загадаў. Калi караю, дык толькi ў меру крайняй неабходнасьцi, толькi тады, калi падуладны ня бачыць, што ўсё, што я раблю, гэта дзеля ягонага дабра. Так, пане, дзеля ягонага дабра й сам заслугоўвае кары.
* Статутаў.
Гарбаносы лейтанант паправiў сваю напалеонаўскую паставу, кашлянуў разоў пару, прачысьцiў прасочанае алькаголем горла й пасьля, акiнуўшы суровым зрокам тры шнуры твараў, працягваў:
- Вы, можа, думаеце, што рэкрут Дзежка адбывае кару за звычайную бойку, пад час якой без правакацыi накiнуўся на невiнаватага сябру? Кажу вам, што не. То ня была бойка зь нейкае звычайнае прычыны. Бiлiся не таму, што падпiлi цi не падзялiлi дзяўчыны. Прычына была другая. Над ёй хачу й затрымацца.
Другi польскi корпус пасьля цяжкiх i зацяжных гэройскiх баёў у паўночнай Афрыцы пад Тобрукам i ў Iталii, асаблiва пад Монтэ Касына й на Лiнii Готаў, страцiў тысячы, а мо й дзесяткi тысяч сваiх найлепшых жаўнераў. Дарога наша са зброяй у руках да вольнай Айчыны яшчэ далёкая. Прайшлi мы, можа, толькi палавiну яе. Так, пане, хто ведае. Таму й армiя наша патрабавала новых папаўненьняў, сьвежых сiлаў. Таму, ведаючы, што акупант Польшчы сiлаю забiраў у свае шэрагi нашых "родакаў" i што яны цяпер, карыстаючы зь пераможнага маршу хаўрусьнiкаў, пераходзяць да iх масамi ў палон i жадаюць далучыцца да нас, наша каманда даўно папаўняе шэрагi корпуса палоннымi зь нямецкае армii. З гэтага дваякая карысьць: i для тых, што прыходзяць, i для нашай армii, бо яна расьце й мацнее. Найбольшая-ж з таго карысьць для нашай Айчыны Польшчы, бо ейнае дабро толькi ляжыць у нас на сэрцы.
Але не забывайцеся, што гiтлераўскi акупант Польшчы разьядаў i нiшчыў цела нашага народу. Вынiшчыўшы мiльёны голадам i ў канцэнтрацыйных абозах, ён уводзiў розьнiцу й сеяў нязгоду сярод жывых. Адным з мэтадаў такога "ружнiчкаваньня" быў вынаход на тэрыторыi Польшчы нацыянальнасьцяў, якiх раней ня было або якiя ня выявiлiся. Некаторыя людзi, якiм убiта ў галовы, што яны не палякi й што палякi - iх ворагi, трапiлi й да нас. Яны ёсьць прадукт гiтлераўскае палiтыкi, аб чым найчасьцей i ня ведаюць. Я скажу вось што: пара было-б iм прыпомнiць тыя дабрадзействы, якiмi iх надзялiла перадваенная Польшча, i забыцца...
- Ачхi! А-ачхi! А-а-апсiк! - пачулася гвалтоўнае кашляньне пару дзесяткаў асоб у роце. Эдзё раптоўна змоўк i, злосны, зачырванеўся. Былыя менскiя кадэты зрабiлi анёльскiя мiны й чакалi далейшага.
- ...кажу, варта было-б iм прыпомнiць тыя дабрадзействы зь перадваеннай Польшчы, - працягваў са злосным нацiскам афiцэр, - i выкiнуць з галавы гiтлераўскiя "бздуры". Так, пане, асаблiва цяпер, калi наша армiя ўзяла iх пад крыльлi свае апекi, павiнны яны быць удзячнымi Польшчы. Але здаецца, што яны яшчэ ня ўсвоiлi лекцыi. Пад нямецкай акупацыяй маглi пашыраць розныя дурнiцы й марыць аб нейкiм "ружнiчкаваньнi". Для нас-жа яны былi й будуць польскiмi грамадзянамi. Iхнi абавязак, так, як i наш, змаганьне за вызваленьне польскай Бацькаўшчыны. Таму дзiўна, што некаторыя зь iх, трапiўшы навет цяпер у нашыя адзьдзелы, стараюцца дэманстраваць нейкiя нацыянальныя розьнiцы. Я не хачу гэтага чуць i бачыць у сваёй роце! - крыкнуў, ледзь не запенiўшыся, нашчадак езуiта Скаргi. - Хачу папярэдзiць тых, што хочуць уводзiць у нас розьнiцы й нязгоду, што мусяць спынiць гэта неадкладна! Няхай выкiнуць з галавы гiтлераўскiя "бздуры" дзеля свайго дабра. Або яны будуць добрымi жаўнерамi й добрымi польскiмi грамадзянамi, як усе iншыя, або, калi будуць далей прадаўжаць бруднае палiтыканства, для iх знойдзецца месца па-за рамамi армii. Так, пане. Запiшыце гэта сабе на лбе, да каго гэта адносiцца!
Чампiён духовых "цнотаў" спынiўся, каб адсапнуцца, пераступiў з нагi на нагу й закончыў такiмi словамi:
- Вы ўсе ёсьць жаўнеры, й аб тым, што маеце рабiць, думае армiя, у даным выпадку думаю я. Жывеце, працуйце, захоўвайцеся як жаўнеры. У войску няма й не можа быць нiякай палiтыкi. Ясна цi не?
Рота стаяла нямая. Злосны й зьбялелы Дзежка, здавалася, каб мог спапялiў-бы зрокам i разьвеяў бы цень Эдзi.
- Пане старшыня, - звярнуўся камандзер да старшынi роты, старэнькага, але чэрствага сяржанта харонжага, - дайце дыспазыцыi да дзённых заняткаў.
V
Вечарам таго-ж дня Сымон Спарыш заглянуў у палатку да Дзежкi. Там аж у дзьве партыi рэзалi ў "ачко". Сымон пакруцiўся i, лiчачы сваю асобу лiшняй, наважыў наведаць Лабуна. Застаў яго адзiнокага ў пустой палатцы. Пры млявым сьвятле сьвечкi нешта разглядаў у кнiжцы. Лабун належаў да людзей, якiх слушна называюць кнiжнай мольлю. Калi ня бываў п'яны цi падвыпiты (што часьценька здаралася), вольныя хвiлiны прысьвячаў кнiжкам. Быў надзвычайна здольны й начытаны. Сымон часьценька клiкаў яго прафэсарам.
- Здароў, прафэсар! - прывiтаўся.
- Здароў, брат, здароў. Хадзi й прысаджвайся.
Сымон сеў побач i прыглядаўся да матэматычных фiгур у Лабуновай кнiжцы.
- Вось, братка, гэта дык неспадзеўка. Хто ў чым: адзiн у карты, другi на выпiўку, трэцi да дзяўчат бяжыць, а ты тут зь нейкiмi перапутанымi матэматычнымi фiнцiклюшкамi забаўляешся. Як цябе нешта такое цiкавiць можа ў такi час?
- Кожнаму, братка, сваё, як ты сам сказаў, - блiснуў матэматык акулярамi.
- Дык гэта ты называеш сваiм?
- Пэўна-ж. Я люблю матэматыку.
- Ну ведаеш ты што? Я-б хутчэй зразумеў, каб ты якi цiкавы раман чытаў, цi што... Не магу ўявiць, як нехта ў такiх абставiнах i пры такой атмасфэры матэматыку грызьцi можа...
- Дык вось ведай, што ёсьць адзiн такi, - распрамянiўся Лабун сьмехам, нагадваючым грымасу.
- Пахвалiся-ж хаця, як далёка залез ты па матэматычнай драбiне.
- Глядзi вось сам, - падсунуў хлапец Сымону кнiжку ў мяккай рудой вокладцы.
- Ого, братка, - кiваў Спарыш галавою, - ты ўжо так далёка, што я нiчога не разумею. Вышэйшая матэматыка? Гм... Ня ведаю, хвалiць цi ганiць. Навошта табе яна?
- А вось няхай будзе. Што навучуся - маё, нiхто не адбярэ, - адказаў Лабун абыякава.
- У школу iсьцi манiшся?
- Будзе вiдаць. Пакуль што няма магчымасьцяў.
- Можа й, выпадала-б табе пазайздросьцiць, што такую хлёсткую маеш мазгаўнiцу. Я каб i хацеў, то ня мог-бы, асаблiва ў такiх абставiнах.
- Невядома, цi лепшыя будуць.
- Я ня гэта меў на думцы. Мяне страшна прыгнятае тое, што мы воляй-няволяй папалiся да гэтых пшэкаў, i ты бачыш, якiя яны. Вазьмi гэты выпадак зь Дзежкам. Што ты думаеш наконт яго?
- Паводле нашага Эдзi, дык ён заслужыў.
- Эдзю маю ў... Пытаюся, як паводле цябе.
- Думаю, што гэта крайняе сьвiнства з боку Эдзi, вялiкая несправядлiвасьць. Шляхцюк даўно правакаваў i прасiў аплявухi. Але, ведаючы гэту псiну, цi можна было чаго iншага спадзявацца?
- Хлопцы нашы ўсе такой думкi, а палякi глядзяць па-рознаму. Можна выпадак ацэньваць з двух бакоў: як чыстую бойку - i ў даным выпадку Мыдлеўскага поўная вiна, бо ён першы на Дзежку скочыў, - або дашукоўвацца матываў i правакацыю разглядаць правакацыяй. Як нi вазьмi, якiм бокам нi абярнi, усяроўна кругом вiнаваты панок гэты. А Эдзё з поўнай сьведамасьцю судзiў аднабакова: прыпiсаў Дзежку ўсю вiну й знайшоў матывы ў нейкiм гiтлераўскiм выхаваньнi й "бздурах". Вось дык судзьдзя, каб ты галавой налажыў! Гэта-ж проста зьнявага й аплявуха для нас, беларусаў. Гэта, братка, найбольш i балiць. Якi-б ён дурны, гэты сукiн сын, нi быў, але тут прызнаць выпадае, што ведае, дзе ўдарыць у балючае месца. Хутчэй за ўсё ён кiраваўся абшарнiцкай логiкай: я тут пан, а ты - хлоп, ня варты майго польскага пса. Правоў нiякiх не маеш i дзеля таго мусiш лiзаць ногi свайму пану й яму падпарадкоўвацца. Вось як усё гэта выглядае.
- I з гэтага ты надта зьдзiўлены?