Машына борзда затрымоўваецца, а Збысь узiраецца ў камандзера.
- Кранi машыну назад да гэнай "пэсткi", - паказвае зрокам афiцэр дзяўчыну, што засталася крокаў больш дваццацi ззаду.
Аўтамабiль едзе назад i затрымоўваеца каля "пэсткi".
На твары ў дзяўчыны зьяўляецца цень зацiкаўленьня. "Няўжо-ж ён вярнуўся, каб мяне ўзяць ды падвезьцi?" - думае, вiдаць, яна.
- Охотнiчко! - пачынае высокiм тонам Пшэўлоцкi.
- Так ест, пане...
- Хадзi блiжэй!
Дзяўчына падыходзiць.
- Паглядзi сюды! Едзе генэральскае аўта, на перадзе фур-фур повева хоронгеўка i генэрал сядзiць, як бык... а охотнiчка для чэго не салютуе?
"Пэстка" зусiм анесьмялела й згубiла язык, асаблiва таму, што генэрал параўнаў сябе да быка.
Хутка па абозе Сан-Базыльё ды незадоўга й па цэлай армii пачалi "пэстак" дражнiць генэралам-быком. Iдзе, бывала, якi Ясё цi Здзiсё й сустрэне "пэстку".
- Гэй, охотнiчко! - гукне. - Едзе аўта, хоронгеўка повева фур-фур, генэрал сядзiць, як бык, а охотнiчка што на гэта?
Да гэтага аматары анэкдотаў дабаўлялi часьценька зусiм няцэнзурныя варыянты.
У першых тыднях 1945 году рота "цэнзусоўцаў", акрамя шматлiкiх вайсковых заняткаў, здавала экзамены, каб пацьвердзiць сярэднюю адукацыю. У суседняй вялiкай палатцы штодзённа зьяўлялiся сябры вайсковай школьнай камiсii.
Вiктар Караткевiч пад час экзаменаў зь лiтаратуры пахвалiўся, што польскай лiтаратуры ня ведае, адно беларускую. Настаўнiк адаслаў яго да мiзэрнага з выгляду, дробненькага, худога калегi.
- Раскажыце мне, што вы ведаеце аб "Пану Тадэвушу", - пачаў апытаньне новы экзаменатар.
- Я-ж казаў таму другому пану, што вучыўся ў беларускай гiмназii...
- Дык вы ведаеце беларускую лiтаратуру?
- Так.
- Дык раскажыце, што ведаеце пра Пранцiша Аляхновiча.
Караткевiч быў адным з вучняў Вiленскае Беларускае Гiмназii, што побач зь сяброўкай-гiмназiсткай нёс адзiн з дзесяткаў хаўтурных вянкоў за дамавiнай вялiкага беларускага мучанiка й драматурга, застрэленага бальшавiцкiм агентам зiмою 1944 году. Крышку зьдзiвiўся з такога пытаньня.
- Магу гаварыць па-беларуску?
- Калi ласка, - адказаў па-беларуску афiцэр. Пасьля выяўленьня сваiх ведаў аб творчым багажы Аляхновiча Караткевiч расказаў аб трагiчнай сьмерцi драматурга й паховiнах, у якiх браў удзел. Афiцэр чуў аб гэтым першы раз i вельмi зацiкавiўся. Пазнаёмiлiся. Караткевiч даведаўся, што настаўнiк быў некалi блiзкiм сябрам замардаванага пiсьменьнiка, што сам быў вывезены ў Сiбiр у 1939 годзе, што быў беларусам, заслужаным у беларускiм адраджэнскiм руху. Быў гэта прафэсар Гук.
VII
Пасьля экзаменаў, у канцы студзеня рознымi загадамi 4-я рота "цэнзусоўцаў" пачала разьдзяляцца. З групы колiшнiх менскiх кадэтаў чалавек дзесяць, у тым лiку Сымон Спарыш, Кастусь Дзежка й Аляксандр Лабун, трапiлi на падафiцэрскi курс у 21-шы батальён. Вiктар Караткевiч i Мiкола Дудкевiч трапiлi ў лiку iншых у школу падхаронжых у недалёкую Матэру. Доўта iм там не давялося пабыць. Палякi, заўважыўшы, што ў афiцэрскую школу трапiла блiзу паўсотнi беларусаў, выдалi загад, што вайсковыя ўлады не маглi прызнаць ступеняў адукацыi, здабытых пад нямецкай акупацыяй. Зацiкаўленыя ў будучынi, паводле таго-ж загаду, могуць складаць заявы на курсы, што мелi быць зарганiзаваныя пры войску, а тым часам, хiба яшчэ пасьля некаторага вышкаленьня, мелi папоўнiць франтавыя адзьдзелы. Гэтак палякi, у час спасьцярогшыся, не дапусьцiлi ў афiцэрскую школу беларусаў, хоць тая самая прычына, г. зн. адукацыя, здабытая пад нямецкай акупацыяй, не перашкодзiла iм затрымаць у Матэры ўсякiх "слёнзакаў", "поможакаў" i "кашубаў". Шматлiкiя былыя менскiя кадэты, уцалеўшы ў апошняй фазе вайны, падалi ўсё-ткi заяўкi на курсы й пасьля пасьпяхова iх пакончылi.
Другая рота 21-га батальёну - фактычна падафiцэрская школа - праходзiла навуку прысьпешаным тэмпам. Выглядала, што на фронце патрабавалiся людзi й што вучнi недарма елi белы хлеб. Вестка аб сканчэньнi шкаленьня прыйшла ў канцы лютага. Камандзер роты, лейтанант Олесь, ранiцою пасьля сьнеданьня сабраў людзей у прасторнай сьвятлiцы школы i, прыняўшы рапарт, пачаў гаварыць да вучняў:
- Сабраў я вас, хлопцы, дзеля таго, каб паведамiць, што сяньня нам, на вялiкi жаль, прыйдзецца разысьцiся. Хачу таксама ў кароткiх словах закрануць i нашу палiтычную сытуацыю. Няма чаго хаваць, што палажэньне наша сягоньня крытычнае. Вы самi гэта ведаеце. Iнфармую вас згодна з загадам вышэйшых кiраўнiкоў армii. Палажэньне наша проста трагiчнае. Гэта не значыць, што мусiм апускаць унiз галовы. Былi ў нашай гiсторыi цяжэйшыя моманты, й мы ператрывалi, дзякуючы гэраiзму нашага народу. Ператрываем i гэты. Дый ня толькi ператрываем, але й дасягнем намечанае мэты.
Слухаючы, здавалася, што й сам лейтанант Олесь ня надта верыў у гэтае "ператрываньне" й перамогу.
- Крымская афэра, як вам ужо ведама, паказала, да чаго здольны тыя, якiх мы ўважалi за сваiх хаўрусьнiкаў. Яны зрабiлi з ворагам гандаль нашым коштам. Яны нас здрадзiлi. Выглядае цяпер, што Ангельшчына й Амэрыка перастануць прызнаваць наш адзiнапраўны лёнданскi ўрад. Але гэта ня значыць, што й мы перастанем прызнаваць яго. Ялта цi ня Ялта, ён - адзiны ўрад, вакол якога згуртаваны ўвесь польскi народ. Мусiм згуртавацца ля яго яшчэ шчыльней, каб з большай упэўненасьцю iсьцi да мэты. Лёнданскi ўрад - адзiная наша апора й адзiны легальны ўрад Польшчы.
Для паiнфармаваньня чытача мусiм прыгадаць, што падчас Другой сусьветнай вайны Сталiн утварыў з польскiх камунiстаў, гадунцоў Масквы, гэтак званы Люблiнскi камiтэт, перайменаваны пазьней у Варшаўскi ўрад. На канферэнцыi ў Ялце Сталiн дамагаўся ад заходнiх хаўруснiкаў прызнаньня гэтага камунiстычнага твора як адзiнапраўнага ўраду Польшчы. Хаўруснiкi ня надта настойвалi, што эмiграцыйны ўрад у Лёндане, пад загадам якога быў другi корпус у Iталii, першы корпус Мачка ў Галандыi, нешматлiкi марскi флот й паветраныя сiлы, ды (пакуль яно трывала) збройныя сiлы Варшаўскага паўстаньня, быў адзiным легальным польскiм урадам. Справу разьвязалi кампрамiсам.
Да часу вольных выбараў у парлямант у акупаванай савецкiмi войскамi Польшчы наважылi ўтварыць урад з двух iснуючых урадаў. Гэткiм чынам польскi вызвольны фронт поўнасьцю прайграў, а маскоўскi чырвоны дыктатар атрымаў вольную руку ў акупаванай краiне.
Пасьля абвешчаньня Ялцiнскае ўмовы на Захадзе вялiкая частка палякаў страцiла надзею на вызваленьне Польшчы. Нашчадкi Касьцюшкi й Пiлсудзкага добра ведалi цану маскоўскiм словам, i адно самыя наiўныя маглi верыць, што Польшча пасьля вайны нейкiм чынам станецца вольнай. Да такiх наiўных, як выглядала, лейтанант Олесь не належаў.
- Я раней казаў i цяпер кажу, - прадаўжаў ён, - што канфлiкт мiж заходнiмi хаўруснiкамi й Масквой нямiнучы. Гэта толькi справа часу. Мусiм ня трацiць веры, мусiм захаваць свае сiлы да апошняга бою.
Афiцэр адчытаў спэцыяльны загад камандзера Другога корпусу генэрала Ўладыслава Андэрса, якi закранаў Ялцiнскую канферэнцыю, ейныя пастановы ў справе Польшчы й заклiкаў жаўнераў ня толькi прадаўжаць няскончанае змаганьне зь Нямеччынай, але вытрываць i мацавацца духам у далейшым.
Вучнi падафiцэрскае школы таго-ж самага дня разышлiся па сваiх адзьдзелах. Нашы гэроi, вярнуўшыся да Эдзi й прабыўшы там дзьве пары, атрымалi загад выяжджаць на фронт i ў канцы лютага паехалi ў Брындызi - суседнi порт на Адрыятычным моры, каб адтуль мараплавам накiравацца на поўнач.
ВЭГЭТАЦЫЯ
I
Найцяжэйшым i найбольш страшным момантам, што пабуджае глыбокiя духовыя перажываньнi для трапiўшага першы раз у жыцьцi за краты вязьня, ёсьць першая хвiлiна сьведамасьцi пасьля абуджэньня з начнога сну. Яна больш жахлiвая за той момант, калi чалавек перакрочыць першы раз парог турмы. У вязьнiцу чалавек уваходзiць усё-ж падрыхтаваным да гэтага; ён пагаджаецца, што ў сiлу нейкiх нямiнучых абставiн сустрэне за гэтым парогам няволю, зьдзекi й цемру. Адмоўна зарэагуе ён на абставiны, новае навакольле за цяжкiмi ржавымi жалезнымi дзьвярыма, можа, зь перапалоху зробiць iнстынктыўны крок назад адно таму, што ўяўленьне раней не змагло адлюстраваць у сьведамасьцi ўсiх нечаканасьцяў, якiя яму цяпер наканавана перажыць. Адно - ён ня можа дакараць сябе за тое, што ня ведаў, куды яго вядуць. Тым часам, будзячыся рана пасьля першай ночы ў вязьнiцы, адкрыўшы вочы, не адвыкшы яшчэ ад вольнага жыцьця й хатнiх абставiнаў, у гэную першую хвiлiну соннай паўсьведамасьцi пачне чалавек вадзiць зрокам па шэрых турэмных сьценах i столi i зь вялiкай натугаю старацца ўгадаць, дзе знаходзiцца. Першыя пасьля сну промнi сьведамасьцi пастараюцца паклiкаць на помач памяць, каб разьвязаць загадку. Паволi падымецца галава; вочы ськiруюцца на адзiны сноп сьвятла, што падае знадворку ў камэру праз густыя краты маленькага ваконца; розум пачне адрознiваць людзей, рэчы, навакольле, i ажно тады прыйдзе страшнае разуменьне, што чалавек знаходзiцца ў вязьнiцы.
Iнстынкт самазахаваньня падкажа розуму, што гэта цi ня ёсьць адно непрыемная зьява, мiраж; недавер у момант авалодае галавою. На момант заплюшчацца вочы й зьявiцца борзда народжаная надзея, што няпрыемная зьява, пэўна-ж, зьнiкне, што гэта, мабыць, толькi благi, кашмарны сон. Паволi й нясьмела зноў пачнуць адкрывацца вочы, а зьява ўсё-ж не аддалiцца. Наадварот ворганы чуцьця пачнуць з упэўненасьцю дэманстраваць, што першая зьява была канкрэтнай i цалкам рэальнай; ценi вязьняў пачнуць рухацца й гаварыць; моцныя жалезныя краты ў цеснай адтулiне ўсё яшчэ тырчаць, разрэджаныя хмарным снапом сьвятла; з-за цяжкiх турэмных дзвярэй прылятуць гукi мерных крокаў турэмнага вартаўнiка, лязгат турэмных ключоў - усе самыя розныя гукi й водгулле раньняй вязьнiчнай беспрасьветнай будзёншчыны. Разбуджаны навiчок, канчаткова ўпэўнiўшыся, што ён знаходзiцца ў катушку, будзе сядзець нейкi час нярухома, рукою падпёршы падбародак; пазяхаючы ды ўздыхаючы, пачне шкадаваць, чаму салодкi сон забыцьця ня трываў далей, чаму на зьмену прыйшоў бязьлiтасны кашмар сапраўднасьцi. У гэны момант як нельга лепш ацэнiць ён волю й нiколi ўжо ня зможа забыцца, якую вартасьць мае сон, забыцьцё, нябыт, летуценьнi. Калi мае крылатае ўяўленьне, дык пры дапамозе яго, магчыма, зробiць выснаў, што найлепш змог-бы адсядзець у вязьнiцы, калi-б увесь час мог спаць або знаходзiцца ў забыцьцi. Яшчэ ўчора, ведзены ў вязьнiцу, уяўляў, пэўна-ж, гэту няцiкавую сапраўднасьць, фiзычную нядолю. Адылi й цяпер ужо, пасьля першага пачуцьцёвага ўструсу, здолеў пагадзiцца, што хаця-нехаця, а мусiць зжыцца з абставiнамi, што гэтыя абставiны iснуюць i iснаваць будуць ад яго зусiм незалежна. Ён ужо дасьць гэтым абставiнам правы грамадзянства дзесьцi ў малой каморачцы свайго пачуцьця й розуму. Зразумее, што й сам цяпер зьяўляецца арганiчнай, шэрай, бястварай часьцiнай гэтых абставiнаў, што мусiць падрыхтавацца фiзычна й духова, прытарнавацца найвыгадней i найлепш, каб перажыць з найменшай для сябе стратай той быт-нябыт.
Але непераможны й заўсёды прысутны iнстынкт самазахаваньня вечна шэпча й падказвае iншае, заўсёды намагаецца ратаваць, абнадзейваць, цягнуць з прадоньня. Ён - падсьведамы й, здавалася-б, неазначаны, але заўсёды прысутны i ў момант фiзычнага цi духовага крызiсу сьпяшае людзкой iстоце на хуткi ратунак. Паколькi фiзычнае iснаваньне чалавека бязвыхаднае, ён цягне пачуцьцёва-разумовую людзкую iстоту цераз адзiн парог часовага ратунку, пераносiць яе ў зусiм iншы сьвет - туды, дзе сам чалавек зьяўляецца поўным i абсалютным валадаром быту й нябыту - у сьвет мараў i лятуценьняў. Кожны чалавек, няхай будзе ён найбольшы скэптык, самы заядлы пэсымiст i нявера, мае гэткi сьвет - менш або больш абмежаваны. Туды ён у найбольш цяжкiя й крытычныя хвiлiны ўцякае ад назойлiвай сапраўднасьцi, там валадарыць i як магутна крылаты арол бушуе па неабсяжных прасторах летуценьняў. Шматочкi парваных i разьбiтых надзеяў саўюцца ў тонкую пражу нейкай суцэльнасьцi, з руiнаў разбуранага й разьвеянага духовага самабыту пачнуць вышукоўвацца рэшткi, макулiнкi веры ў лепшае й сьвятлейшае. Паўстануць падпоры й масты, празь якiя зьняможаны духовы арганiзм пачне памалу, вобмацкам крочыць праз безданi да будучынi. Адно нявера можа затрымацца над непраходным прадоньнем, а ў веруючага народзiцца надзея, аснованая на вечнай, адзiнай i незаменнай боскай справядлiвасьцi. Нефартунны духовы мучанiк даверыць сябе ў рукi апекi й ласкi Найвышэйшага i Ўсемагутнага. У гэты час духовага ўпадку й фiзычнага крызiсу ён пачне мацнець любоўю да Адзiнаправiльнага Валадара. Iнстынкт самазахаваньня, узброiўшы гэткiм чынам прагнучага дапамогi, прынясе яму найбольшую ўслугу якраз тым, што ў першапачатковай стадыi свайго дзеяньня зьяўляецца штуршком, пабуджальнiкам успамагальных сiлаў духовае натуры, мабiлiзатарам крынiцаў супрацьдзеяньня й абароны перад цяжкой рэальнасьцю.
II
У нармальных мiрных умовах дзяцiнства, пакуль чалавек не стане на собскiя ногi, навет падбiраючыся, а то й пераскочыўшы жыцьцёвую дваццатку, ён рэдка мае змогу з аб'ектыўнасьцю заглянуць жыцьцёвай рэчаiснасьцi ў вочы. Абапiрае свае мяркаваньнi й крокi на слаба абгрунтаваных, а то й фальшывых поглядах, бачачы твар жыцьця праз сваю, асаблiвую адно для яго, прызму. Адсюль такiя шматлiкiя ў юнацкiм веку памылкi, рашчараваньнi цi iншыя няшчасьцi.
Сымон Спарыш мала меў часу, каб дасьпяваць у нармальных спакойных абставiнах ды паўтараць тыя памылкi, што рабiлi раней i будуць прадаўжаць рабiць пазьней юнакi ранейшых i будучых пакаленьняў.
Сусьветны катаклiзм кiнуў яго ў лiку iншых сяброў на скрыжаваньнi пякельных дарог, туды, дзе разьюшаная сiла й гвалт. Там ня мелi вагi анi пачуцьцё, нi розум. Сiла была правам, а права - сiлаю. Магутны цыклён-гiгант душыў i цёр на мязгу ўсё падатнае й слабое, арганiчна хворае, фiзычна нятрывалае й крохкае. Трывала й буйнела адно моцнае й непахiснае.
Як малая, цьвёрда зьлепленая снежная куля, кiнутая па зьмякчаным адлiгаю снегу з высокай горнай вяршынi, буйнее, таўсьцее й набiрае разгону й сiлы па дарозе ды крышыць пасьля й нiшчыць усё жывое й мёртвае, гэтак раздзьмуханая сiла ваеннага гвалту й зьнiшчэньня, здавалася, што далей, то больш набiрала моцы й iмпэту. Дэструкцыйнасьць ваеннае сiлы ня можа быць рацыянальнай, поўнасьцю накiраванай цi кантраляванай. У меру павялiчэньня ейнае разьюшанае гвалтоўнасьцi першапачатковыя дзейнiкi, што выклiкалi яе з пэўнымi вызначанымi мэтамi, трацяць над ёю навет частковы кантроль. Гэтаксама, як у групе падвыпiтых дзецюкоў паб'юцца двое, пасьля-ж на дапамогу цi проста, каб узяць нейкi ўдзел, прыйдуць усе непаклiканыя, й зробiцца неразбярыха такая, што пад канец няведама, каго вiнавацiць, - таксама i ў вялiкiх войнах. Пасьля пэўнае мяжы сiла гвалту выклiкае дзейнасьць пабочных элемэнтаў, дзеля розыгрышу асноўнае стаўкi непатрэбных. Гэтак бандыты рабуюць i забiваюць, выкарыстоўваючы ваеннае бязладзьдзе там, дзе няма пiльнага вока ўлады; садысты страляюць i жыўцом паляць людзей не дзеля таго, што гэта неабходна, а таму, каб насыцiць сваю зьвярыную прагавiтасьць сьмерцi й зьнiшчэньня iншых. Нарэшце навет найбольш нэйтральныя, што, як кажуць, "Богу духа вiноўныя", дзеля свае абароны змушаны прыняць удзел у агульнай разьнi й забойствах. Хто-ж пасьля гэтага здолее разабрацца - дзе, хто i ў чым вiнаваты? У Беларусi падчас Другой сусьветнай вайны бальшыня сялянскiх вёсак, пераважна зь лясных раёнаў краiны, пайшла з дымам. Жыхары - або там-жа жыўцом паленыя, або страляныя - не жадалi браць удзел у чужой для iх вайне двух тытанаў. Хiба-ж iхняя вiна палягала ў тым, што ня сумелi ў час абаранiцца...
Маладому Сымону ў галаве не мясьцiлася, што цывiлiзаваны чалавек можа перайсьцi ўсе межы дзiкасьцi й быць рухавiком такога ўсеагульнага гвалту купацца ў крывi, засьцiлаць касьцьмi нявiнных мiльёнаў прасторы сьвету й пры гэтым яшчэ сьпяваць гiмны й оды вялiкiм i малым катам. Гэта звярыная крайнасьць людзкой натуры да глыбiнi скаланула й зрушыла нясьмелыя яшчэ погляды юнака, паставiла перад iм цэлы сьцяг пытаньняў, на якiя нельга было знайсьцi гатовых адказаў.
"Чалавека, што забiвае, называюць зьверам, - думаў юнак, - але-ж зьвер, калi ён забiвае, то ня без патрэбы. Найчасьцей спажывае здабычу, пасьля адпачывае й не мае патрэбы зьнiшчаць iншых дзеля самога толькi зьнiшчэньня. Iнакш кажучы, зьвер робiць толькi бiялагiчную функцыю, забiвае для ўтрыманьня пры жыцьцi свайго арганiзма, робiць тое, да чаго паклiканы ў прыродзе, рэдка цi навет нiколi ня выходзiць за рамы бiялагiчных нормаў iснаваньня. Зусiм iншае з чалавекам. Ён паклiканы не для забойства, а для сужыцьця зь iншымi ў любовi. Бог стварыў яго, даў розум, каб дасканалiўся й наследаваў Творцу. Да забойства пхае яго прагавiтасьць, ненасычанасьць. Раз распачаўшы гвалт над iншымi, ня ведае межаў. Калi, такiм чынам, параўноўваць чалавека са зьверам, то параўнаньне выпала-б на карысьць апошняга. Больш таго: калi-б зьвер меў розум i ведаў, што ягоным iменем празываюць чалавека-забойцу, то, пэўна-ж, моцна пакрыўдзiўся-б. Было-б гэта для яго цi не найбольшай зьнявагай".
Пасьля такiх крайнасьцяў у сваiх роздумах i выснавах Сымон мяркаваў, што чалавеку добраму, якi трымаецца Божых прыказаньняў, няма на зямлi месца. Ён заўсёды будзе крыўджаны й эксплуатаваны, таптаны й бiты iншымi. "Сярод ваўкоў вый па-воўчаму", - прыходзiла на думку старая народная мудрасьць. Перад уяўленьнем прабягаў шлях беларускага народу за апошнiх пару стагодзьдзяў шлях нядолi, крыўдаў i зьдзекаў з боку чужынцаў.
Цi беларус выйграў што-небудзь таму, што ня бiў i ня гвалцiў, што служыў чужым панам? Чым менш супрацiўляўся, тым больш зносiў крыўдаў. Сьвет, аснованы на сiле, лiчыцца адно зь сiлаю. Нiхто нiколi ня ўважыць слабога, няважна, колькi-б ён малiўся цi прасiўся, колькi-б нi даводзiў аб сваiх правох, аб дабрынi, чысьцiнi душы й сэрца.