- Дык я-ж бачу.
- Ты ўжо занадта вялiкiм знахарам сябе лiчыш.
Сымон ня лiчыў патрэбным спрачацца, бо й што за разьлiк быў - даводзiць чалавеку аб тым, што ягоныя веды раўнялiся нулю, калi той сам ня ўмеў бачыць для ўсiх iншых вiдавочных рэчаў. Сымон ня ведаў, якое вялiкае рашчараваньне чакае яго i як моцна памыляўся ня толькi ён, але й усе на курсе, калi мяркавалi пра ягоныя собскiя ацэнкi.
Выпускныя школьныя цырымонii былi вызначаны на трэцяга сакавiка. Ужо пару дзён перад тым пачалi ўсе чыста гарачкава да гэтага рыхтавацца. Вайсковыя краўцы рыхтавалi мундзiры, абшываючы наплечнiкi й канцы рукавоў шырокiмi, на адзiн сантыметр, сярэбранымi паскамi. У канцылярыi школы пiсар-яфрэйтар прыгожым калiграфiчным почыркам выпiсваў школьныя пасьведкi. Ён добра ведаў ацэнкi ўсiх вучняў i ня скупiўся зь iнфармацыяй. Калi Сымону нехта сказаў, што ён атрымаў паводле пасьпяховасьцi апошняе месца з дваццацi трох чалавек восьмага курсу, то хлопец прыняў гэта за дрэнны жарт i голасна зарагатаў.
- Дык iдзi й сам запытайся, цяпер маёра ў канцылярыi няма, i пiсар табе скажа.
- Адстань, ня дуры галавы, - стараўся адчапiцца ад парады Сымон.
Але калi другi й трэцi з сяброў прыйшлi да Сымона й паўтарылi тую самую вестку, хлапец наважыўся сам праверыць i пабег у канцылярыю. Нiкога там не было, акрамя пiсара, якi канчаў выпiсваць пасведкi. На Сымонава запытаньне ён паказаў аркуш паперы, сьпiсаны прозьвiшчамi.
- Вось глядзi. Гэта ўсё я сьцягнуў зь лiсты афiцыяльных вынiкаў, якую маёр недзе трымае пад ключом. Тут паводле ацэнкаў ад першага да апошняга стаяць усе вучнi восьмага курсу.
Кiнуўшы вокам на падсунуты аркуш, Сымон спасьцярог сваё прозьвiшча на самым апошнiм месцы. Зацiкавiўшыся Янкоўскiм, вока ягонае адшукала шляхцюка на адзiнаццатым месцы. Хлапец пачуў на целе нейкую млявасьць i гарачыню, i кроў хлынула ў твар.
- Сукiн сын! Покершчык! - прамовiў празь сьцiснутыя зубы Спарыш i, пакiнуўшы пiсара з разяўленым ротам, моцна стукнуў канцылярскiмi дзьвярыма. Увесь барак ужо ведаў аб канчатковых вынiках навукi, й ацэнкi Сымона былi прадметам агульнага зацiкаўленьня.
- Пане Спарыш, - падышоў Радзiвiл, - усе вельмi зьдзiўленыя вашай няўдачай. Ня ведаюць проста, чым гэта вытлумачыць. Я вельмi спачуваю вам...
- Спачуваеце, пане Юры? Веру вам! - наўмысьля голасна, каб усе чулi, зачырванеўшыся са злосьцi, пачаў Сымон. - Але-ж я не калека, каб мне былi патрэбныя вашы спачуваньнi. Надта-ж вы велiкадушныя. Вы гаворыце - маёй "няўдачай". А я вас проста спытаю, цi думалi вы, цi хто-небудзь iншы, зь якой прычыны я атрымаў такую клясыфiкацыю? I цi гэта простая "няўдача", як кажаце, цi тут штось крыецца глыбейшае?
Сымон зрокам абвiнавальнiка-пракурора акiнуў усiх прысутных. Адказалi не адразу.
- Прычына нейкая ёсьць, але хто яго ведае... - пераступаючы з нагi на нагу, цягнуў нясьмела Юры.
- Маёр гэткiм чынам яйцы хацеў яму ўставiць! - крыкнуў насьмешлiва Шчуроўскi.
- А я вам скажу чаму, - не зважаў на апошнюю рэплiку Сымон. - Я вам скажу, чаму я атрымаў апошняе месца. Таму што я беларус! Чуеце? Таму што я беларус, мне покершчык Палiшэўскi вечна абяцаў яйцы ўстаўляць i апошняе месца даў. Што-ж вы цяпер на гэта?
- Слухай, браце, - падышоў Дэмарчык, - то яшчэ невядома...
- Ат! Кiнь ты гаварыць! Няма тут нiякай тайнiцы. Ты сам ведаеш, што карцёжнiк мне цэлы час наўмысьля праходу не даваў, чапляўся без найменшае, здавалася-б, прычыны. А фактычна прычына была самая галоўная ў маёй нацыянальнасьцi. Таму й даў апошняе месца, а Бог ведае яшчэ, што напiсаў.
- Ты гэтага ня можаш з пэўнасьцю сказаць...
- А ты можаш? Што-ж, я сьляпы цi сягоньня нарадзiўся? Чаму вы, палякi, усе такiя эгаiсты й ня хочаце прызнаць навет вiдавочных рэчаў, а ўсё стараецеся бачыць праз прызму свайго, мэтазгоднага з нацыянальнымi задачамi, уяўленьня? Тут-жа ўсё ясна, як два дадаць два - чатыры. Кожнаму з вас навет недзе ўнутры сорамна за маёра, за наўмыснае крыўджаньне чужога. Але-ж ваш эгаiзм не дазваляе на прызнаньне мае слушнасьцi.
Гэтыя жалюгодныя спробы перакананьня Сымона, што ён пакрыўджаны ня з прычыны свае нацыянальнасьцi, на тым i скончылiся. Выпускнiкi восьмага курсу, што думалi над гэтым пытаньнем, вiдаць, поўнасьцю згаджалiся зь беларусам, але ўсё-ж ня мелi адвагi голасна сваёй згоды выказаць.
Доўга Сымон мяркаваў, што рабiць. Лiчыў, як пасьля шмат пазней даведаўся, зусiм слушна, што маёр Палiшэўскi, дазволiўшы яму скончыць школу, наважыў загарадзiць далейшую кар'еру ў польскай армii з прычыны нацыянальнасьцi. Можа, ня было-б так крыўдна, калi-б хлапец быў меншым патрыётам свайго народу. Але ягоны патрыятызм сягаў аж да фанатызму. На восьмым курсе ён лiчыў сябе ледзь не амбасадарам беларускага народу. Абарона й чысьцiня беларускага iмя перавышала ў яго навет асабiсты гонар i амбiцыi, якiя ставiў заўсёды на першым месцы. Учынак Палiшэўскага лiчыў ня менш чым за вялiкую зьнявагу й аплявуху беларускаму народу, а ня толькi самому сабе.
Прыйшоўшы да такога выснаву, стараўся мяркаваць, што далей рабiць. Мог адмовiцца ад прыняцьця ступенi падхаронжага й гэтым самым выратаваць свой асабiсты й нацыянальны гонар.
"Так, гэта надзвычайная думка, - згадзiўся зь iдэяй Спарыш, - няхай бачаць, сукiны сыны. Я iм пакажу, як зьневажаць. Так i быць! Адмоўлюся!" Ужо ўстаў i хацеў бегчы шукаць Палiшэўскага, каб паведамiць аб сваiм намеры, але ў апошнюю хвiлiну стрымаўся. "А што-ж я гэтым здабуду? - прыйшло раптам у галаву. - Добра, цяпер усе пабачаць маю асабiстую вартасьць, можа, навет пацiснуць руку за такую адвагу ў абароне нацыянальнага й асабiстага гонару, але-ж калi гэта ўсё разьедзецца й трапiць у адзьдзелы, дзе нiхто амаль ня будзе ведаць аб школьных ацэнках i аб Палiшэўскiм, дык чым-жа я застануся? Iзноў радавым? Iзноў кожны апошнi капрал будзе мной загадваць ды апошнi Антак стане стукаць па плячы запанiбрата? Неяк яно тут ня тое ўсьмiхаецца. I чаму, дарэчы, калi Палiшэўскi можа крывiць душой ды вызначаць некаму апошняе месца толькi таму, што ён iншае нацыянальнасьцi, чаму тады я не магу крышку скрывiць? Можа, ён якраз таго й спадзяецца? Напэўна, што так. Знае-ж мяне, сабака, нядрэнна. Мусiць, таго й чакае. А калi так, то скула ў бок. Вось наўмысьля не адмоўлюся й прыму. А там-жа ўжо пакажацца, што рабiць. Пэўна-ж, век у гэтай праклятай армii, сярод фальшывых людзей, служыць не давядзецца".
I чым больш думаў, тым больш узмацнялася злосьць i пагарда да карцёжнiка-каманданта. Думкай гэтай нi зь кiм не падзялiўся, толькi, замкнуўшыся ў сабе, калупаўся, рыхтуючыся да заўтрашнiх урачыстасьцей.
II
Рух у бараку ўжо амаль спынiўся. Выглянцаваная подлога сьвяцiла як люстра. Быў вечар. Навучэнцы восьмага курсу канчалi глянцаваць чаравiкi, спражкi, што ззьялi золатам, пасы, пераглядалi, цi ў парадку й цi чысты iншы рыштунак. Кожны зь нецярплiвасьцю чакаў заўтрашняга дня. Янкоўскi зь вялiкай асалодай песьцiў зрокам прышытыя на мундзiры свежыя сярэбраныя стужкi i ўяўляў сябе, пэўна, адмiралам. Хшаноўскi тайком выцягнуў зь кiшэнi здымак "боскай Марыськi" й распрамянiўся ўсмешкай. Самазадаволена гудзелi ў куце покернiкi. Паводле ацэнак усе яны трапiлi на пярэднiя месцы. Зьвязны Розмарэк яшчэ раз пераканаўся, што закулiсныя хады больш паплатныя, чымся франтавыя. Дэмарчык з задаваленьнем гудзеў пад носам "Сагару", а ў галаве маячылася цёпленькая ангельская ўдоўка й выпрабавальная будучыня ў "Iнтэлiджэнс Сэрвiс" ды памножаныя iм могiлкi ворагаў. Барак цiха й раўнамерна гудзеў, быццам той вуль пчолаў пасьля працавiтага гарачага летняга дня. Зацяты й гусьценькi, паганяны хуткiм ветрам шкоцкi дождж ёмка хлiстаў знадворку шыбы бараку. Каля нагрэтай печкi цёрлiся кадэты.
- Зва-а-а-жай! - загрымеў голас з ваколiцы дзьвярэй. Маёр Палiшэўскi, засопшыся, быццам паравоз, разам з дажджлiвым ветрам уварваўся ў барак i на момант спынiўся каля парога. Дваццаць тры пары вачэй упiлiся ў камандзера. Даць вольна! - загадаў маёр.
Кругленькая брухатая фiгурка пасоўвалася праходам мiж пасьцелямi, а маленькiя вочкi найперш папаўзлi па выглянцаванай падлозе, пасьля па пасьцелях, а ўжо потым пераскаквалi з твару на твар вучняў. Маёр затрымаўся каля печкi, пацёр рукi i, нешта буркнуўшы пра капрызную пагоду, пачаў пра заўтрашнi дзень.
- Глядзiце, каб усё прэзентавалася першага класу. Гэта для вас вялiкi дзень, i ня мушу паўтараць, што кожны з вас мае быць на сто працэнтаў у парадку. Што да ацэнаў, то курс скончыў зусiм добра, аднак можна было шмат лепш. Асаблiва-ж, - уталопiўся ён з грымасай у Сымона. - Спарыш i Марцiнкоўскi надта слаба выйшлi. Я спадзяваўся, што вы, браце, пастараецеся лепш. Слаба, надта-ж слаба.
Сымон стаяў каля свае пасьцелi, крокаў пяць воддаль ад печкi й нi на момант ня спускаў вачэй з маёра. Пры ягоным успамiне аб ацэнах хлапец зачырванеўся, а ў вачох засьвяцiўся злы агонь.
Маёр накiраваўся ў куток, дзе ў кучцы стаялi покернiкi, i замянiўся з iмi паўголасам колькiмi словамi. Iншыя абступiлi афiцэра, й адбылася кароткая гутарка аб заўтрашнiх урачыстасьцях ды аб вялiкiм выпускным балi, што вечарам меў адбыцца спэцыяльна для школы ў абознай кавярнi. Маёр накiраваўся павольным крокам да выхаду й спынiўся каля Сымона.
- А ты, Спарыш, яйцаў не маеш! - Тон быў фальшыва-сяброўскi. - Такi здаровы й малады зь цябе хлапец, ды аж брыдка глядзець на твае рухi й павароты. Так, яйцаў табе бракуе. I вельмi-ж слаба ты выйшаў, я не спадзяваўся такога.
- Спадар маёр, - адазваўся беларус, - усё роўна што я атрымаў, з таго й задаволены. Зрэшты... - Тут Сымон раптоўна спынiўся. Смелая думка апанавала хвiлiннай нерашучасьцю.
- Што? Што ты хацеў сказаць? - падтрымаў маёр, пераходзячы на "ты".
- Мой собскi погляд, пане маёр. Для мяне найбольш iстотным ёсьць тое, што сам ведаю сваю вартасьць, а як мяне iншыя ацэняць, тое для мяне - другараднае.
Палiшэўскi пачырванеў як бурак. На твары зьявiлася брыдкая грымаса, затанцавалi злосныя вочкi й ледзь заўважна задрыжаў падбародак. Нешта манiўся сказаць, ды ўстрымаўся й выглядаў, быццам тое дзiця, што паламала каштоўную цацку, пад абвiнавальным зрокам маткi. "Мык-пык", - буркнуў нешта невыразнае пад носам i зноў-жа пры тым услужлiвым крыку "зважай" пакiнуў барак.
- Ну, браце, - падскочыў да Сымона, выцягваючы руку, Дэмарчык, - дазволь павiншаваць цябе за такую сьмеласьць i бадзёрасьць.
- А ведаеш, - усьмiхнуўшыся й пацiснуўшы выцягнутую руку, сказаў Сымон, што я сказаў нешта зусiм супрацьлеглае сваiм паглядам. У нас, беларусаў, ёсьць такая прыказка: няхай таго пярун спалiць, хто сам сябе хвалiць.
- Але-ж ты сябе не хвалiў.
- Нельга сказаць, каб хвалiў. Зрэшты, я-б гэтага й не сказаў, калi-б Палiшэўскi быў аб'ектыўны. Ён выказаў сваю подласьць i яшчэ мае нахабства кусаць мяне, быццам той злы сабачка. Ягоная ацэнка да мяне ня прылiпне. Увесь курс ведае, што мяне наўмысьля пакрыўдзiў, толькi мо не жадае бачыць, што прычынаю - мая нацыянальнасьць.
- Маладзец! - захапляўся Дэмарчык. - За гэта, што яму сказаў, то ты поўнасьцю маладзец, маеш маё вялiкае прызнаньне.
- Па-беларуску маладзец, а па-польску ведаеш як? - жартаваў Сымон.
- Галоўнае, што гумару ня трацiш. За гэта люблю цябе, браце.
Назаўтра, пры вялiкай шумiсе, на галоўным абозным пляцы ў прысутнасьцi камандзера цэнтру палкоўнiка Мiхальскага раздавалi выпускнiкам восьмага курсу пасьведкi аб сканчэньнi Школы Падхаронжых. Сымон атрымаў пасведчаньне апошнi. Вечарам у абознай кавярнi адбыўся баль, на якi акрамя колькiх "пэстак" прыбылi й дзяўчаты з Фразэрбурга.
Спарыш у гэты дзень атрымаў другi нумар "Беларускiх Навiнаў" i быў iмi больш абрадаваны, чымся атрыманьнем пасьведкi з ваеннае школы. Гэткаму спалучэньню выпадкаў надаваў навет сымбалiчнае значэньне: клiкала яго свая родная грамада на выгнаньнi, да якой, пэўна, неўзабаве далучыцца.
III
На самым паўночным чубку Шатляндыi, над морам, на беразе пласкагор'я, ляжыць малое мястэчка Тэрсо, а на ўсход ад яго, кiлямэтраў на пяцьдзесят воддаль - Вык. Адсюль вiдаць недалёкiя Аркнэйскiя абтокi. У часе вайны было там колькi вайсковых абозаў i лётнiшча - Скiтэн Арадром. Клiмат там надта нездаровы. Халодныя вятры амаль бесьперапынна дзьмуць з боку Грэнландыi, вольна гуляюць па неўраджайным узвышшы, дажджом i зольлю вечна дакучаючы мясцовым жыхарам.
Пасьля вайны памяшчалася там Шаснаццатая самастойная панцырная брыгада, у склад якой уваходзiлi чатырнаццаты, пяты й трэцi панцырныя палкi ды шаснаццаты полк драгунаў. У сакавiку 1946 года, калi новасьпечаныя падхаронжыя з Фразэрбурга, што належалi да Другога корпуса, прыехалi сюды на часовы побыт, каб чакаць на транспарт да сваiх адзiнак у Iталiю, шаснаццатая брыгада была ў працэсе поўнага раскладу. Хутчэй нагадвала банду людзей у вайсковай вопратцы, чымся войска. Дысцыплiны ўтрымаць было нельга. У гэты час варшаўскi камунiстычны ўрад пры дапамозе брытанскага ўраду лейбарыстаў стараўся ўплываць на жаўнераў, каб вярталiся на радзiму. Брытанскi мiнiстр замежных спраў Бэвiн iшоў Варшаве на руку й ад сябе заклiкаў палякаў, каб вярталiся.