- Падводы адны... - сказаў ён цiха. - Аж дзе ўжо конi... - i стаў бiць сабе па калене кепкай, выбiваў ад пяску. Сказаў пасля са злосцю, каб не падумалi, што ён, Боганчык, хоча апраўдацца: - А мая галава мне... Ды да любой прыстаў, не так яшчэ затрасецца, каб на карку астацца. Як мiленькая...
Тады ён згледзеў, як Наста стала спопаразку, павярнуўшыся да яго, iшла наперадзе, i падняла вочы, вялiкiя, шэрыя, што спелы лубiн.
- Нешта ты, Iван, дорага ацанiў сваю галаву перад усiмi... - сказала без злосцi, як бы яму, Боганчыку, нiчога благога не думала. - Другiя, вунь, не вярнулiся, не прыбеглi адразу дамоў... Там, можа, - паказала яна рукой уперад на дарогу, - свае галовы паклалi, не прыняслi ў вёску пакантужаныя... - Яна памаўчала, выцерла са шчок пот i аддыхалася: - Нешта я нiколi не вiдзiла, каб цябе твая кантузiя трасла, як ты ў вёсцы ачуўся, вярнуўшыся... I нiхто не скажа, не вiдзiў... I ад партызанаў выкруцiўся... Кантузiяй... Бараду адпусцiў. Пайшоў на хiтрыкi... Ты ж маладзей за мяне. Штаны б злупiць...
- Злупi з яго, Настуля, злупi... - засмяяўся цяпер Панок i закашляўся. Панку цяжка было дыхаць у пыле, у яго аж хрыпела ў грудзях. - А так ён распышэў... У аднаго яго галава... А ў дзяцей нашых - не галовы?.. - Панок зноў закашляўся i сцiх. Iшоў ззаду за ўсiмi, дыхаючы, як рыба на пяску, ажно хаўкаў.
Боганчык яго не слухаў: Панок яшчэ... Трухля... Кашляе, харкае - дохля нiяк не возьме... Ён падумаў, што Наста гаворыць тое, пра што гавораць у вёсцы. Наста не баiцца, скажа ў вочы. Уся вёска тады пра яго языкамi меле, што ён такi-гэтакi... А што iм усiм да таго, якi ён? Канту-узiя... С...кi ў iх ва ўсiх пакантужаны... Калi ў чалавека галава цэлая на плячах, калi ён яе на карку дамоў прынёс, дык усiм не ўгадзiў, зарохкалi, што свiннi. Трэба было прынясцi галаву пад пахай, тады б усе супакоiлiся...
Боганчык пачуў, як яго зноў усяго трасе. "Згараць да аднаго ў агнi, падумаў ён пра вёску, - а свайго не кiнуць... Не-е..."
- А ты, Наста... - Боганчык ужо не мог змоўчаць, чаго пражэшся? Законная такая... Не помнiш, як банку прынясла ад патронаў? Вёску маглi праз цябе спячы... Праз тваю разумную галаву. Ну, хай я ўцёк тады... Збег! А ты што знаеш? Га?! - ён не ўтрываў, закрычаў са злосцi. Пачуў, што душыць кашуля, не дае дыхаць. Хапянуў рукой за каўнер - гузiкi былi моцна ўшыты, не адскочыў нiводзiн, тады пачаў iх адшпiляць усiмi пальцамi. Чуў, што пальцы паслiзлi, сашмыкваюцца i дрыжаць.
Ззаду, за грэбляй ля маста, затахкаў кулямёт, рэдка i глуха: здалёку.
Усе былi адвярнулiся назад, i Махорка загарадзiў цяпер яму, Боганчыку, дарогу.
- Ты Насты не чапай, брат... - сказаў цiха, працадзiўшы праз зубы. Знайшоў на кiм злосць спаганяць. Багамазiць на ўсё поле... Голас падняў... Ды яно, каб зацiш... Чорт бы якi з табой... - ён не дагаварыў i махнуў рукой, той, на якой не было двух пальцаў.
Яны спяшылi сцежкай, адно за адным, даганялi коней, каб павярнуць iх з Кур'янаўшчыны на Людвiноўскую дарогу.
Коней яны дагналi ў вiлах, дзе дарогi сыходзiлiся ў адну: з балота ад саду i з Кур'янаўшчыны ад Крыжа.
Боганчык, сеўшы на калёсы на мяхi, глядзеў цяпер на свежы пясок ля акопаў, якiя парылi кутузаўцы ў самых вiлах. Пясок быў накiданы ад могiлак, адкуль iшлi немцы, ляжаў нават не зацярушаны, не схаваны ад вока. Вiдаць, не стрэлiлi адгэтуль нi разу; капалi, бо была каманда капаць; пасля далi другую каманду, i акопы рылi ў другiм месцы, можа, ужо ля самай Дзвiнасы...
Ён бачыў, што нiхто не сеў ехаць, усе iшлi ззаду ля Януковай падводы, i чуў, як яны гаварылi мiж сабой, бы яго, Боганчыка, i не было на калёсах.
- ...Дык што будзем рабiць, мужчыны?
- Ага... Наста. I ты кажаш, каб астацца ў Людвiнове?
- Праўда. У Людвiнове цiха...
- А раптам немцы?
Ляскаталi калёсы, i Боганчык павярнуў галаву, але ззаду пачалi гаварыць цiшэй.
- А Iван?.. - гэта папыталася Наста ў Махоркi.
- Жарабка не кiне... Я яго знаю... - Махорка гаварыў цiха, нiчога не было чуваць.
- Ды ён кашулi сваёй баiцца.
- Кiнь, Наста... - Махорка загаварыў мацней, зноў як сумысля. - Ён-то настойны i крычыць без сцiханага пра сваю галаву... Але ж... Ды i совiсь...
- ...збег...
Боганчык не пачуў, што яшчэ сказала Наста.
- Мала, Наста, што... - забубнiў Махорка. - Дамоў прыбег... А з дому куды?
- Можа, Мiрон, ён тады i кантужаны, калi так? У партызаны ж не ўзялi?
- У партызаны сiлай не бяруць. А ўцячы - уцёк... З дотаў. З Дзвiнасы. Зямля дыша. Людзi вiдзiлi, як яшчэ шклункi на плячах валок. Нагроб недзе рыззя... На ўловы хадзiў, а ты думала - на фронт? Людзi, Наста, вiдзяць, не ўтоiш. Носiць жа чужыя латы. Адкуль? У Ваўкаўнi, калi нямецкая "рама" над вёскай лётала, у зямлi поркаўся. Схоў рабiў, каб багацце схiнуць... А яшчэ... мабiлiзавалi... Напiнаецца. Хацеў бы, каб яго i не мабiлiзавалi. Хай iдзе немец...
- О-хо-хо... Што там у вёсцы? Знябудуцца, пакуль вернемся... Што гэта будзе?.. Мiрон? Ты ж, можа, ведаеш? На свеце быў...
- Нiчога, Наста, не будзе...
Боганчык ужо не чуў, пра што гаварылi: конi пайшлi з гары, логам, i людзi, пераймаючы падводы, чаплялiся за ляжэйкi. Было чуваць толькi, як мычэў на возе Янук, паказваючы пугаўём на лес, на Людвiнова. Ля яго воза махаў рукамi Махорка: спраўляўся ў Янука, як лучыць за руччом на Кур'янаўскi расцяроб.
Праехаўшы добры кавалак, яны спусцiлiся да ручча, знайшлi расцяроб i, звярнуўшы на яго, паехалi даўнейшай дарогай, каб не ехаць полем - не быць на вiдку.
У расцяробе стаяў цень. Пахла балотам сырая ў лагчыне зямля - прэла пад мохам i ягаднiкам: яе не даставала сонца. Расцяробам ездзiлi толькi летам, калi касiлi лог ля ручча, аж пад самым Людвiновам.
Пад калясьмi шасцела старое белае асiнавае лiсце, лiпла на мокрыя ад зямлi колы. Расцяроб быў шырокi, на парку коней, i Боганчык сядзеў з краю на мяхах, выпрастаўшы ногi: яны балелi i, здавалася, ацяклi. Адлучыўшыся ад усiх, ён зноў глядзеў здалёку, як махае галавой, напiнаючыся да самай зямлi, маленькi Махоркаў Сiбiрак. Здавалася, расцягнецца на дарозе, захрапе, i яго ўжо не падымеш...
"Пiльнаваў бы лепш сваю падлу, чымся людзей языком мыць... - падумаў ён пра Махорку. - Узяў бы ды сам на перадавую... Дык не... Без пальцаў... Усе яны такiя... Адны бязрукiя, другiя кашляюць. Iм павестак не прыняслi. Не далi формы, не заперлi ў доты... А то ўжо Боганчык збег, Боганчык уцёк... А ў фiнскую хто ў снезе сябе памарозiў?.. Яны, можа? Iм i тады павестачак не прыслалi. Як у бога за пазухай... А якая рознiца, ёсць у цябе пальцы цi не? Там у галаву страляюць... Ваюй за ўсякую сволач. Кладзiся пад танкi... А яны табе тады яшчэ жыцця не дадуць. Я з вамi разам не кашляў i пальцы ў малатарню не соваў... Героi... Наракаць толькi".
Пад калёсамi трэскалася сучча; колы мясiлi мухаморы, што лезлi з пяску i з травы, белыя, як порхаўкi. I Боганчык падумаў: усё роўна падушаць усiх у вёсцы, як порхавак. Не сёння, то заўтра. Немцы - немцамi... Спасу, мусiць, не будзе. I так - нешта нейкае: не зачапiлi адразу, сагнаўшы... Нарыхтоўку ўзялi. Хаця, завязеш, прыедзеш - яны i цябе з усiмi да Махоркi ў хату i сярнiчку пад страху ў салому... А Наста хоча яшчэ ўсiм ратунак знайсцi... Добра, што хоць самi вырвалiся...
Боганчык чуў, як па нагах, па старых дзiравых ботах, шастае трава: вырасла на самай дарозе ў пояс, выветрала сухатой аж да зямлi i цяпер будзе гарэць, як сярнiчка, падаткнi толькi агню. Ён падумаў, што ўсё будзе такiм летам гарэць, як сярнiчка: трава, лес, салома на стрэхах... Салома сухая, сушэй за траву на дарозе.
Уехалi ў Людвiноўскi лес - пайшлi адны старыя елкi: гэта перад самай вёскай.
Боганчык падумаў, што ў Людвiнове можна пераседзець усё на свеце. Каму яно трэба... Хутары на пасецы сярод лесу, хат дванаццаць, цi што - ён не помнiць. Будавалiся людзi тут нядаўна, перад самай вайной. Людвiнова далёка ад вёсак i ад шашы.
У лесе цень засцiлаў дарогу. Пасвяжэла за плячыма, стаў часта храпцi конь, хацеў пiць: чуў, што вiльготна пад нагамi.
У Людвiнове можна будзе адсапнуцца, напаiць каня, бо такой гарачынёй збяёдаеш жывёлу...
Расцяроб пайшоў прамы, як пад шнур, i ўсе падводы былi вiдаць на дарозе. Ззаду паганялi, каб не адстаць ад яго, Боганчыка. Праз расцяроб ужо свiцiлася поле; Людвiнова было блiзка.
Боганчык саскочыў з воза, каб ля лесу звярнуць жарабка адразу на загуменне - да студнi, што ў канцы вёскi: не ехаць жа iм полем праз усе хутары... Закруцiлiся былi за канец дугi ля гужа лейцы, i ён, iдучы збоку ў каня, адкручваў iх аднымi канцамi пальцаў - не даставаў цераз аглабню. Пачуўшы свабоду, жарабок замахаў галавой, гонячы з грудзей сляпнёў, зафорскаў i, нагiнаючыся да зямлi, стаў скубцi ў выбоiнах сухую смычку: быў галодны. Боганчык успомнiў, што жарабок не кормлены з начы. Вярнуўшыся ранiцай з Карчаватак, ён кiнуў яго пад асверам на двары нераспрэжанага. Не адпяў нават, забыўся. Адтуль яго i забраў, не даўшы дома пiць: нiдзе не знайшоў вядра - нi ў хаце, нi ў сенцах, нi ў варыўнi - зняслi ўласаўцы. У рацэ ля маста жарабок i не нагнуўся да вады: з ракi рэдка пiў.
Праз лес ужо было вiдаць белае на сонцы поле. Боганчык пачуў, як пахне жыта; пасля ўлавiў, пацягнуўшы носам, смурод, як дзе гарэла сухая салома: з жыта ў расцяроб падзьмуў вецер. Тады ў тым баку, дзе было Людвiнова, нехта закрычаў нема, што меў сiлы, i затрашчалi стрэлы: кораценька, суха, як хто знянацку павёў па драбiне ў калёсах пугаўём. Ззаду па лесе пайшлi водгаласкi...
Жарабок натапырыў вушы i замахаў галавой - рассыпалася па шыi грыва, забразджалi цуглi, б'ючы па хамуце па клешчах, - пасля таргануўся, як укушаны, i рвануў дарогай на поле.
Боганчык, падаўшыся наперад, злавiў яго за лейцы, паспеў. Лейцы рэзалi рукi, былi шорсткiя i гарачыя, што з печы. Ён бег, б'ючы каленам аб заднюю вось; цягнуў за лейцы, накручваючы iх на руку, i чуў: нiчога не зможа зрабiць. Пасля падумаў, што трэба забегчы каню наперад...
Учапiўшыся за ляжэйку, ён прабег i схапiўся за аглабню ля падпiнка. Лейцы вышмыкнулiся з рук, i цяпер, трымаючыся за падпiнак, ён хацеў злавiць каня за аброць.
Калi зноў пачалi трашчаць уперадзе стрэлы, глуха, што ў бочку, Боганчык быў ужо з калясьмi на полi ў жыце. Нагнуўшыся ўперад i ўзлёгшы на аглабню, ён схапiў каня за аброць i пацягнуў што меў сiлы ўбок, каб звярнуць з дарогi. Жарабок спатыкнуўся, i Боганчык пачуў, як падкасiлiся ногi - па iх, мусiць, дало аглабнёй - i ён паляцеў галавой у зямлю, у жыта. Убачыў, ужо лежачы, што лучыў на крушню камення. Падцялежыўшыся, нахiнулiся да крушнi i калёсы, i ссунулiся на ляжэйку верхнiя мяхi. Жарабок як абвалiўся, падкорчыўшы пярэднiя ногi, так i ляжаў. Хроп, б'ючы галавой аб каменне: адграбаў ад сябе заднiмi нагамi зямлю i стагнаў: не давалi ўстаць падцялежаныя калёсы з мяхамi.
З-пад сябе Боганчык угледзеў, што на поле выехаў Махорка - самога Махоркi не было вiдаць, матаў галавой толькi гняды Сiбiрак, за Сiбiраком мiгнулася сiвая Панкова галава...