У Карчаватках у Лазе толькi ў iх адных карова. Кароў усе пакiдалi ля падвод на бары, калi ззаду пачалi страляць. Адзiн ён прывёў карову сюды. У iх жа малое на руках... А ў Веркi зарвала малако. Пабыло i зарвала. Як у Даўгынаве "Жалязняк" браў другi раз гарнiзон - ад таго...
Ён не помнiў, як перайшла карова цераз кладкi i цераз крынiцу. У Карчаваткi ў балота нiколi не пускаўся нiводзiн пастух - здаўна.
Саганок стаяў ля агню, уехаўшы ў мох. Быў накрыты вялiкай патэльняй патэльню з саганком, мусiць, нясла цераз крынiцу ў хатулi за плячыма Верка.
"Няскора ўскiпiць малако на такiх дрывах..."
Тапор ляжаў ля стажар'я ў галавах, i Панок, нагнуўшыся, асцярожна падняў яго, каб не разбудзiць дзяцей. Стары, яго ўжо раз накладалi ў кузнi, з чорным у смале тапарышчам, - Панок сек перад самай блакадай жэрдзе ў соснiку, думаў ставiць ад рэчкi ў гародзе новы плот, - тапор быў цяжкi i адцягваў руку. Калi Панок, замахнуўшыся, секануў па елцы ля камля па сухiх суках, тапор зазвiнеў, i па лесе пайшлi адгалоскi. Панок тады ўзяў тапор ля самага абуха...
- Здурнелi Панкi... Што яны робяць... - загаманiў нехта за iмi ў Лазе. Мужчына. Голасу Панок не пазнаў. Ён не ведаў, дзе цяпер у Лазе хто быў... Лаза вялiкая, а многа хто пайшоў учора, калi пачалi ззаду страляць, адразу цераз усё балота на Баркi.
Ад стажар'я была вiдаць адна Сяргеiха з дзяцьмi - выбрала месца блiзка ля iх.
У Сяргеiхi спалi ўсе покатам, накрыўшыся пасцiлкамi. Калi Панок зiрнуў цяпер у той бок, дзе зноў зарыкала карова, угледзеў, што многа дзе кратаецца лаза, i пачуў, што людзi гавораць адзiн да аднаго шэптам: не ўсе ўчора пайшлi адразу на Баркi...
Нечага баяцца: дыму з вёскi нiхто не згледзiць, усюды туман. Агонь раскладзены пад самай елкай, дым iдзе ўгару па дрэве, хаваючыся ў лапках. Трэба толькi схадзiць прывясцi i навязаць блiжэй карову, а то будзе рыкаць увесь час, гледзячы на стажар'е, дзе Верка, i будуць наракаць людзi ўсёй вёскай...
- Верка... - сказаў ён, паказаўшы на кладкi...
- Схадзi сам... На зямлю выдаi... Няма ж у нас больш у што даiць... Не выдаiш, то яна будзе нудзiцца i нудзiцца... I тапор вазьмi... Там дзе i лапак насячэш. Мне цяжка адысцiся. Малы ўсё кратаецца. Хоць ты пабудзi вазьмi каторага, каб ганяў камароў... Ныюць i ныюць, галодныя, людзей пачуўшы. Iдзi здаi... На новае месца перавяжы... Абабiла пад нагамi ўсё за ноч... Гразь адна чорная...
Верка гаварыла моцна, на ўвесь голас, як дома; здавалася, яна нiчога не баiцца: нi таго, што з вёскi могуць згледзець дым, нi таго, што рыкае карова... Пасля Веркi ў Лазе пачалi гаманiць i людзi; уставалi. Бразнула блiзка ў некага вядро; кашлянулi...
Тады Панка зноў хапiў кашаль.
Нагнуўшыся да зямлi, да самай травы, ён убачыў, як з-пад ног папаўзла ў траву гадзюка - уцякала... Ён доўга глядзеў у той бок, дзе кратаўся круглец, тады зiрнуў пад сябе. Пачуў, што зайшло ў ногi: быў абуты ў лапцi, i ногi змоклi да калень.
У ногi холадна было ўсю ноч, намоклыя аборы рэзалi костачкi, i ён пераабуваўся аж два разы, перакручваючы анучы сушэйшым хвастом на пальцы... Мусiць, ён прастыў з начы, бо памiнутне б'е кашаль. Перш так не бiў.
Ля Лазы на голым месцы быў высокi круглец, за каленi, i, здавалася, аж гнуўся ад расы. Панок пачуў, як стала свежа ў галёнкi - нанава моклi штаны i лiплi да цела. Ля альшэўнiку, на сушэйшым, дзе тырчала нiзкае куп'ё, расла дробненькая балотная папараць i ценкае зялёнае трысцё. Пад iм на кароткiм белым моху ляжаў леташнi высiвераны сiвы хвошч i шапацеў пад нагамi.
Туман падняўся ўгару, з-за яго цяпер свяцiла вялiкае круглае сонца; зверху сыпалася дробная, што пыл, iмжа, як увосень.
У дробным альшэўнiку, дзе стаяла карова, цвiла трава-рабiнка - на высокiх дудках тырчалi жоўтыя квяты - i пахла на ўсё балота.
Карова за ноч здрабяжыла нагамi пад сабой усё на свеце - рэзалi недзе камары - i стаяла цяпер у гразi, што дома на двары ля хлева, калi яе дажджом рана прыганялi з поля.
Повад быў шорсткi i цвёрды, стаяў, як прут, - яго была ўтаптала нагамi ў гразь карова, - i высморгваўся з рук, калi карова матала галавой. Панок акруцiў яго каля рукi, зацiснуўшы канец у жменi. Повад быў са старога леташняга павiванага пастронка; карова, тузаючыся, надарвала яго - лопнула адна столка.
Калi затрашчала ўперадзе ў альшэўнiку, як ад перуна, i выслiзнуў з рук повад, Панок скочыў уперад i, злавiўшы яго за самы канец на зямлi ў траве, паляцеў локцямi ў ваду... Пачуў, што цягнецца па зямлi i нешта цвёрдае ўпёрлася спаднiзу ў жывот...
"Тапор... Быў падаткнуты пад дзягу..."
Яго адпусцiла, i ён пачуў, што ляжыць на зямлi.
Ён ускочыў адразу на каленi i ўбачыў, што карова павалiлася на пярэднiя ногi i падкорчыла пад сябе галаву: ля капыта ў яе акруцiўся пастронак.
Стаўшы на ногi, Панок перацягнуў пад дзягай з жывата за спiну тапор i выпусцiў з рукi пастронак. Карова не ўставала, ляжала, падагнуўшы пад сябе пярэднiя ногi...
Тады зноў бухнула за альшэўнiкам, сюды, блiжэй, пад самую Лазу, i засакатаў кулямёт на бары ля Крынiцы, дзе яны пакiдалi ўчора падводы...
Зарыкала, лежачы, карова, глуха - пад сябе ў гразь. Закрычалi ў Лазе бабы, i загаласiлi ў некага дзецi - не iхнiя, ён пазнаў бы, - беглi далей цераз балота.
Ён зiрнуў у той бок, дзе было iхняе стажар'е, i ўбачыў, як ядрана гарыць у кустах агонь - угарэлiся недзе яловыя сукi, i над елкай iдзе высока ўгару дым: стаiць слупам, схiлiўшыся на вёску...
- Карова!.. Валодзя!.. - закрычала яму здалёку Верка. - Я адна спраўлюся з дзяцьмi...
Верка тушыла агонь: раскiдала пад елкай галавешкi, мусiць, вылiўшы на агонь малако з саганка. Па Лазе цяпер папоўз густы сiвы дым, як пара; сагнуўся, парваўшыся пасярэдзiне, высокi белы слуп, што вiсеў угары над елкай...
- Карову лавi!.. - пачуў Панок, як зноў крыкнула яму Верка. Закiнуўшы за спiну хатуль, яна падняла са стажар'я перад сабой на руках малога. Да яе цiснулiся, ускочыўшы спрасоння, дзяўчаткi. Маленькая зусiм, не вiдаць з травы...
Пасля Верка крыкнула яму, каб ён кiдаў карову - "Чорт з ёй!.." - i даганяў iх. Усе бягуць на Баркi.
Ён убачыў, як Верка з дзяцьмi i з хатулём на плячах схавалася ў лазе...
За крынiцай у бары зайшоўся кулямёт, хлебястаў без сцiханага на ўсе Карчаваткi. Па лесе, па лазе i альшэўнiку, пайшлi адгалоскi, далёка, аж у кут, дзе ў рудым тумане бегла на балота ўслед за людзьмi сонца.
Пасля Панок пачуў, што страляюць i на Барках, i за Карчаваткамi на пасецы, i ззаду за Кладкамi - ля вёскi на загуменнi.
Бiла заднiмi нагамi па гразi карова, не могучы ўстаць, i яго пярыў кашаль...
Ударыла цяпер ужо далей, недзе на Барках, моцна, як громам... Ён падумаў, што рвуцца снарады, бо з вёскi згледзелi дым...
Панок адпусцiў повад - карова ўстала на ногi i, падвярнуўшы пад сябе галаву, пацягнула яго, Панка, у альшэўнiк - назад. Ён, упёршыся ў зямлю нагамi, не пусцiў яе, пасля забег наперад i, узяўшы за рогi, павярнуў на Кладкi. Схапiўшы пасля за павадок ля самых рагоў, ён павёў карову цераз зашыек Кладкамi, учапiўшыся за рогi i прыцiснуўшыся ёй да шыi. Карова матала галавой: яе нiколi так не бралi - за рогi i за шыю... На чыстым, дзе рос круглец, яна гразла за каленi, падкiдаючы нагамi гразь i кожны раз збiраючыся скакаць. На Кладках было цвярдзей пад нагамi - лучалася карэнне i карова, скокнуўшы, страсанулася, атрасаючы з сябе халодную гразь. Панок пачуў, як яму заляпiла вочы...
Калi цяпер на бары ля крынiцы зайшоўся кулямёт - высака ўгары засвiсталi кулi, заныўшы, як аваднi.
Немцы стралялi з бору ўдоўж па балоце - згледзелi людзей... Трэба бегчы за ўсiмi на Баркi, туды немцы не сунуцца цераз усё балота... Там жа наперадзе, на Барках, Верка адна з дзяцьмi. Карову можна навязаць тут, на Кладках, бо ненавязаная яна збяжыць. Толькi навязаная яна будзе рыкаць увесь час, гледзячы на Баркi, дзе людзi, i сюды прыйдуць немцы...
Угледзеўшы здалёку сiнi дымок над вогнiшчам пад елкай - тлеў, адкацiўшыся ад агню, мусiць, канец бярозавага гнiляка, Панок здумеўся: будзе галоднае дзiця. Прыйдзецца даваць сухар з анучкi, размачыўшы i пажвакаўшы ў роце, а яно, галоднае, стане крычаць на чым свет стаiць, як крычала ўчора звечара...
За Кладкамi пайшоў рэдзенькi ценкi бярэзнiк з дробным жоўтым лiсцем i кароценькi чырвоны вербалоз - сцялiўся па зямлi. Травы тут не было: яе глушыў мох. Белы, даўгi, ён высака падняўся ад зямлi, усё роўна як вiсеў на ценкiм, пераплеценым журавiннiку, зачапiўшыся галоўкамi, i ногi пад iм правальвалiся ў балота аж на той свет. Панок ступаў, лучаючы на купiны, i, калi ехалi ў зямлю ногi, апiраўся рукамi карове на шыю... Думаў, што карова iдзе смялей за яго, бо лепш чуе, дзе цвярдзей.
Шумела высака ўгары i глуха бiла за Баркамi на пасецы. Снарады ляцелi аднекуль здалёку, не з вёскi, мусiць...
За Кладкамi на бары стралялi кораценька i рэдка - з аўтаматаў. Перацiхала, тады бiлi з вiнтовак, ядрана, як усё роўна секлi тапарамi па дрэве.
Лесам, мусiць, пайшлi немцы... На Баркi яны не дойдуць па такiм балоце...
Калi Панок правалiўся раптам па самыя грудзi, убачыў адразу, што белага моху на балоце не было, скончыўся; наперадзе блiшчала ад сонца вада, пасыпаная дробным лiсцем. Наўкола зашыпела зялёная гразь - палезла з-пад вады з балота; з-пад яе выскоквалi вялiкiя сiнiя бурбалкi i лопалiся... Стала холадна ў ногi, аж закалола... Адна рука ў яго ляжала на нечым цвёрдым - ён агледзеўся, што на шыi ў каровы... Каровы не было вiдаць тырчала толькi з гразi задзёртая ўгару галава з мокрымi рагамi. На рагах ляжаў повад, увесь у зялёнай гразi.
Баючыся, каб не захлынуцца, Панок ухапiўся карове за шыю дзвюма рукамi; тады пачуў, што лучыў нагамi на нешта цвёрдае - стаiць, як на кладцы. Згледзеў уперадзе перад сабой сасонку з сухiм верхам i зялёнай лапкай, што расла ля самай зямлi. Убачыў ля сасонкi высокую чорную купiну. Ля яе быў паабдзiраны мох, i Панок па сiвым пяску пазнаў, што наперадзе суха... Ён, мусiць, увалiўся ў старую крынiцу...
Карова, задраўшы ўверх галаву, раптам зарыкала моцна i жаласна, як да цяляцi...
Панка тады аж падкiнула. Ступiўшы наперад, ён пачуў, што iдзе па цвёрдым, i гразь займае толькi да грудзей. Повад у яго быў у руках, i калi зноў, задраўшы галаву, зарыкала карова, ён замахнуўся i сцебануў ёй па галаве. Раз, другi... З-пад павадка ў вочы паляцела лiпкая, густая i халодная гразь. Убачыўшы, як, боўтаючы пад сабой у гразi нагамi, пайшла карова, ён зноў стаў бiць яе па галаве. Пасля, калi з гразi паказалася спiна, бiў па спiне - сцёбаў мокрым павадком.