Шваргочуць выбiрачкi; доўга яшчэ будуць падымаць, сагнуўшыся ў гранках, адна да адной галовы, трасуць кошыкi, узяўшы за ручкi - падсяваюць бульбу, каб не насiць лiшнi пясок у мяшкi, i яна грукае ў сухiх каранёвых кошыках. За выбiрачкамi ззаду сохне ўвачавiдкi чорная ралля: бялее зверху, нiбы яе хто пасыпаў дробна попелам праз пальцы. На падсохлай раллi вiдаць чырвоная бульба - асталася па бульбiне - i белае дробнае каменне, якога летам не было - павыворвалася спаднiзу; капаюцца куры, грэбаюць нагамi свежы пясок, дзяўбуць белае карэнне ад пырнiку, тады збягаюцца ў адно месца i кудахчуць на ўвесь гарод - не падзеляць чарвей.
Пасля зноў гамоняць i гамоняць выбiрачкi, адагнуўшыся i носячы поўныя кошыкi высыпаць у мяшкi. Белыя высокiя мяшкi стаяць на гранках ля плота, насыпаныя аж па завязку; яны не завязаныя, i з iх здалёку вiдаць чырвоная бульба, па кулаку. Мяшкi выбiрачкi не завязваюць, iх завяжа сам Панок, калi перапражэ каня ў калёсы. Завязваць мяшкi трэба мужчынскiя рукi; кожны мех, узяўшы за рагi, даводзiцца трасцi, каб зляглася бульба i было за што зверху акруцiць завязку, бо мяхi выбiрачкi насыпаюць поўныя, хоць адсыпай; не ўсе i мяшкi з завязкамi - лазь тады з рукамi па кiшэнях, шукай аборыну цi кавалак рубца ад падала старой кужэльнай кашулi...
Бульба тырчыць у мяшках вялiкiмi гузакамi, i мяшкi аж распаўзаюцца па швах: бульба вялiкая, з прыгоршчы, сiськаватая; пад вулiцу, дзе нiжэй, яна зусiм збуяла i ляжыць у гранках як карчы - на яе не ступiць нагой: спатыкаешся, што на каменнi.
Ля вулiцы на мяжы, ля самага акопа, учапiўся ў плот ворчык, залез мiж жардзя - нi ўзад нi ўперад, i Панок, паклаўшы плуг набок, на палiцу, стаў на каленi на мяжу ля плота. Хацеў быў клiкнуць Верку - яна была блiзка ад плота ў баразне, - каб яна адцягнула за лейцы назад каня - лезе, падла, наперад, траву ля плота знайшоў, што галодны, - як раптам пачуў: недзе далёка за хатай на балоце цiха i густа ляскоча, нiбы хто пагнаў грэбляй у Кур'янаўшчыну калёсы на жалезным ходзе.
Панок адагнуўся i прыслухаўся - гудзела. Ён тады глянуў у гарод на выбiрачак: у баразне стаяла Верка з бульбай у руках i глядзела на яго. Ён хацеў быў крыкнуць, чаго гэта яна стала i стаiць; махалi ў гранках рукамi, сагнуўшыся, выбiрачкi - нiчога не чулi, гамонячы. Ён падумаў тады, што, можа, яму здалося; пасля пачуў, як зноў за хатай дробненька i дзярката хлябешча, i ўскочыў на ногi. Згледзеў адразу, як, пастаўшы, паднялi галовы выбiрачкi, пасля ўбачыў, як за хатай, над самым Выганчыкам за ракой, ляцiць, скрывiўшыся, самалёт. Вялiкi, чорны, у два крылы, што ў дзве шырокiя дошкi, ён ляцеў якраз на ферму - на гарод. Калi ён быў ужо над самай аселiцай кратаў рагатым крыллем, - Панок убачыў яшчэ два самалёты, а за iмi воддаль i яшчэ тры. Яны ляцелi над самым соснiкам за Боганчыкавым хлевам i вышэй, як гэты, што над аселiцай, - ад iх аж трашчала ўвушшу.
- Заходзяць ад лесу!.. - крыкнуў ён адразу i ўбачыў, што стаяць пасярод гарода выбiрачкi, нiхто не кратаецца... Пазадзiралi толькi вышэй галовы: аж цяпер згледзелi самалёт, што ляцеў з-за рэчкi. Самалёт мiнуў ужо хату i ляцеў над самай вулiцай - ля хваста ў яго выразна быў вiдаць жоўты крыж.
Панок хацеў быў крыкнуць выбiрачкам у гарод, каб не надта задзiралi галовы, як яго схапiў раптам кашаль. Затупаў на мяжы па пяску конь, падняўшы пыл, таптаў лейцы з пастронкамi; пасля Панок пачуў, як на двары за тынам глуха трэснула, нiбы хто стукнуў векам па пустой кадзi ля студнi; тады захлопала на вулiцы ля паркана i па гародзе ля плота - па самай паспешцы. На паспешцы падняўся з зямлi ахапкам белы дым, усё роўна як там панаставiлi новых мяшкоў з бульбай праз усю гранку; захлiпала полымя - гарэла зямля i мёрзлы бульбеўнiк.
Даг-даг-даг... - застукала над галавой, ядрана i сiпата. Фюр-р-р... Фюр-р-р... - засвiсцела ценка i працiўна, i пачало покаць ва зямлю ля плота: пок, пок... Тузануў пастронкi конь, падкiнуў плуг, але каня не пусцiў ворчык.
- Ве-ерка!.. Дзецi ў хаце!.. - закрычаў Панок; пасля хацеў крыкнуць Насце, каб не стаялi бабы, клалiся ў барозны.
Калi ён глянуў на гарод, убачыў, што бегае ля Махоркавай пунi конь i там крычаць мужчыны, тады згледзеў, як пусцiлiся з гарода мяжой па паспешцы адна за адной выбiрачкi - лезуць у плот у спрагу i бягуць загуменнем за ферму ў лазу.
Даг-даг-даг... - стукала ўжо над Боганчыкавым хлевам. Самалёты, што ляцелi над соснiкам, павярнулi ад лесу i хлебясталi цяпер над самай вёскай; з доўгiмi i шырокiмi чорнымi крыллямi, яны, здавалася, зачэпяцца на двары за асвер.
- Верка! - крыкнуў зноў Панок i ўбачыў, што яна ўжо ў спразе - бяжыць на вулiцу. - Дзяцей вынось!
Пасля ён пабег сам у спрагу... Таркануўся быў на вулiцы на пяску, мусiць, хацеў, вярнуўшыся, падбегчы яшчэ да каня - конь тузаў ля плота пастронкi, - тады пiхнуў ад сябе вароты - Верка была iх зачынiла за сабой i ўскочыў на двор.
Даг-даг-даг... - хлебястала цяпер ужо недзе ў вёсцы. На загуменнi падняўся ўгару сiвы дым i калыхнулася полымя - белае днём, што сонца Гарэла Махоркава пуня - снапы. Пасля Панок убачыў, як дым падняўся пасярод вёскi.
Ля самага акна на двары ён пачуў, як запахла дымам i есца ў вочы. Схапiў кашаль, не даючы бегчы.
Зноў загудзела над самым дваром.
Дзверы былi расчынены, i ён, учапiўшыся за вушак, крыкнуў у сенцы:
- Дзяцей!.. Дзяцей вынось... Ве-е-ерка!..
Калi Панок пачуў, як глуха застукалi па калдобах цяжкiя з мяхамi разводы i яго валiць да ляжэйкi, здагадаўся: панёс конь.
Ён ухапiўся ў дзве рукi за лейцы, але яны вышмаргнулiся з пальцаў, абдзёршы да крывi скуру; тады, нагнуўшыся ўперад, ён акруцiў лейцы каля рук: каля адной i каля другой аж у два разы. Конь напiнаў лейцы, задзёршы галаву i выставiўшы ўперад шыю - усё роўна як падносiў пад нож, i Панок пачуў, што яго цягне лейцамi ў перадок: каню пад заднiя ногi...
- Тыр-р-р... Скацiну маць!.. - закрычаў ён i закашляўся.
Конь, вывернуўшы з пяску на ўбiтае, мiнуў адразу Боганчыкавы калёсы, зачапiўся быў колам за заднюю вось, мiнаючы Махорку, i цяпер пёр угалоп у лагчыну, куды сыпалiся немцы. Седзячы высака на мяхах, Панок бачыў, як немцы, бегучы, стралялi назад - да маста.
Жых... Жых... - зверху на спiну каню i на выцягнутыя рукi яму, Панку, сыпалiся сасновыя лапкi, дробныя, што пасечаныя тапаром, нiбы хто церабiў уверсе соснiк.
Ззаду ля маста стагнала ўсё на свеце; здавалася, недзе кiпiць вар у вялiкiм гаршку...
- Махо-орка!.. - клiкнуў быў Панок i аглянуўся назад, але нiкога не згледзеў: нi Махоркi, нi Боганчыка. Дарога была пустая, як хто вымеў. Конь браў рэдкiм соснiкам пад гару: трашчала пад коламi сучча, па вачах бiлi калючыя сасновыя лапкi, свiсталi над галавой кулi, як хто махаў ценкай пугай: пiць... пiць...
Тах-тах-тах... - хлебястала недзе зусiм блiзка ў соснiку ля маста.
Панок быў раптам пачуў, што сунецца з мяхоў некуды назад, як у яму. Ён яшчэ больш учапiўся за лейцы i глянуў пад сябе: пад iм быў пусты мяшок.
"Развязаўся..." - падумаў Панок, пасля згледзеў, што мяшок усё роўна як парэзаны касой - доўга, на дзве пядзi, ля самай завязкi. Завязка, было вiдаць, зацiснута на засмаржку.
"Куляй разанула..." - надумаў ён. Пасля падумаў, што куля зачапiла мех ля самага сцягна i што ён, Панок, не пачуў, як высыпалася ў дзiрку жыта...
Уперадзе на гары быў вiдаць расцяроб; доўгi, чысты i жоўты ад пяску, ён вёў соснiкам унiз, у iмшару.
Панок адвалiўся назад, у яму на возе, дзе ляжаў цяпер пад iм пусты мяшок, ухапiўся дзвюма рукамi за левую лейчыну, каб завярнуць каня ў расцяроб. Конь не слухаў: скакаў галопам, падкiдаючы высака ўгару дугу i сыплючы калючым пяском i сухiм мохам у вочы... Тады Панок упёрся нагамi ў драбiнку ў разводах - у перадок - i, цягнучы за лейцы, адвалiўся на калёсы аж на спiну.
Адзервянелi ногi, забалелi рукi ў лакцях, смылела, як пасыпаная прыскам, здзёртая лейцамi скура ля костачак...
Конь спачатку таркануўся на месцы, спатыкнуўшыся на пярэднiя ногi, тады, падцяты лейцамi, рвануў убок, да расцяробу...
Падцялежылiся разводы, крута, стоячы на адным месцы; вывiхнулiся з-пад панараду цялежкi, блiснуўшы белымi шынамi, затрашчалi, ломячыся, аглобнi...
Панок пачуў, як яго раптам падкiнула ўгару, ударыўшы ў бок ляжэйкай; пасля ён усё роўна як паляцеў у яму разам з мяхамi i разводамi. Калi ён угледзеў на зямлi перад сабой цялежкi - новую жоўтую дубовую вось i блiскучыя, вышараваныя аб пясок шыны на колах, - падумаў, што саскочыў падгэрац i сагнуўся недзе шворан, што конь, акруцiўшыся, зноў выбег на дарогу... Панок, падцягнуўшы пад сябе на пяску ногi, ускочыў з зямлi, каб не дацца каню; пацягне назад да маста, пад самыя стрэлы... Пачуў, як яго ўдарыла ззаду ў лапатку, моцна, што конь нагой... Разанула па шыi, як нажом, высака, ля самай галавы. За каўнер аднекуль цурчом пацякла гарачая вада, што вар... Падпёр над грудзi кашаль...
Цiў... цiў... - запiшчала над галавой. У каня пад нагамi ля цялежак падняўся пылок - у сухiм белым сiўцы i дробным верасе. Стралялi з балота... Немцы...
Заржаў конь, кораценька i глуха, як стогнучы, усё роўна што хацеў пiць i ўгледзеў вядро...
Пасля Панок пачуў, што яго моцна тузанула за рукi; закруцiлася ў галаве, павярнулiся дагары зямля i новыя цялежкi з дубовай жоўтай воссю i блiскучымi шынамi...
Ён чуў яшчэ, што сунецца i сунецца некуды па зямлi, мусiць, зноў расцяробам па iмшары, бо пахла аднекуль кiслым белым мохам i журавiнамi... Тады здалося, што ён увалiўся ў мох мiж куп'я... Мох высокi, роўна з соснiкам... Адпусцiў кашаль, i мякка-мякка ўсяму...
Мiгнулася ўваччу Верка з малымi на руках; бегла з хаты, выносячы дзяцей у аселiцу, у альшэўнiк да ракi. Над дваром, над самым асверам, махаў крыллем чорны, як збiты з дошак, самалёт з жоўтым крыжам ля хваста...
Панок быў пачуў яшчэ, як пасля запахла сухiм пяском - пылам, - i падумаў, што конь цягне яго дарогай - дамоў, у вёску...
15
Януку, калi ён, апёршыся галавой на рукi, глядзеў з калёс назад на дарогу, дзе iшлi немцы, здавалася, што ён дома - у Дальве ля школы. Прывалiўся, падышоўшы да варотцаў, да частаколу, а немцы iдуць i iдуць дарогай з лагчыны ад могiлак - з Сушкава...
У школу яны былi пераехалi адразу пасля пажару - усёй сям'ёй: ён, Янук, сын Пiлiп з яго, Януковай, нявесткай i малым Колечкам; пераехалi без нiчога, у чым стаялi.
Школа была за грэбляй, далекавата ад Дальвы, на гары ля могiлак пад Сушкавам. Драўляная - бярвенне, шырокае i чэсанае, што плашкi, парабiлася ўжо сiвое; накрытая чырвонай бляхай - бляха была вiдаць здалёку: блiшчала на сонцы; з вялiкiмi вокнамi - знiзу аж уверх на ўсю сцяну; на высокiм - па пояс - падмурку з шэрага абсечанага гладкага камення, школа даходзiла да самай дарогi, шырокай, убiтай калясьмi, парослай вечна сiвым ад пылу падарожнiкам i старым высокiм, па костачкi, дзядзеўнiкам.
Школу абгарадзiлi дробным i роўным, з-пад пiлы, частаколам, шырока заняўшы паўдзядзiнца на самай гары. У куце на двары, дзе рос палын, белы i высокi, па самыя пахi, стаяў хлеў, накрыты гонтай, - у iм складалi ў вёрсты на зiму дровы. За хлевам у палыне i канаторжнiку былi ямы, дзе сушкоўцы хавалi бульбу, - там жаўцеўся стары пясок, перакапаны рыдлёўкамi i стаптаны нагамi на попел.
Блiзка ад вулiцы процi першага ганка стаяла студня са стрэшкай, зробленай з новых, жоўтых, пагабляваных сасновых цалёвак. Сасновымi цалёўкамi быў абабiты i зруб, яго кожны раз аблiвалi расплёханай вадой спераду, дзе стаўлялi вядро, i ад таго цалёўкi былi цвёрдыя i выслiзганыя, як шкло.
Дзецi ў школу не хадзiлi, i двор парос густой белай дзяцельнiцай з дзядзеўнiкам, хоць касi; распусцiлiся ля самага ганка белыя раманы, шырокiя, з даланю; за студняй ля частаколу на мяжы набух цёмна-жоўтымi пупышкамi, як ад мёду, высокi i зялёны, малады дзiвасiл.
Голыя, без травы, на двары былi толькi дзве сцежкi; сiвыя ад пяску, убiтыя босымi нагамi, што сырая глiна на таку, яны блiшчалi цераз увесь двор ад школы да хлева, куды ўсю вясну бегалi дзецi, i да студнi, адкуль насiлi ваду.