У Дальве было вiдаць белае пачэсанае бярвенне - ляжала ў некага на гародзе ў спаленым канцы вёскi: яго навазiлi адразу пасля пажару.
Янук пайшоў бы ў вёску, каб не згледзеў, як у лагчыне ля Сушкава падняўся пыл. Калi Янук павярнуўся i глянуў на дарогу, немцы ўжо iшлi дзядзiнцам - па траве. Пярэднiя ехалi на веласiпедах; сядзелi на iх што на плоце, ажаргаўшы жэрдзе; заднiя iшлi пехатой - кучкамi.
Янук доўга стаяў на двары, тады ўзяў падышоў да самых варотцаў i апёрся грудзьмi на частакол. Немцы на яго не глядзелi - нiводзiн не павярнуў галавы. Iшлi запыленыя, як з млыну; Янук згледзеў, што ў тых, якiя ехалi, ажаргаўшы высокiя чорныя веласiпеды, за плячыма былi вiнтоўкi, пазатыканыя белымi, скручанымi ў трубачку анучкамi.
Янук бачыў немцаў першы раз: у Дальве яны яшчэ нi разу не былi, хоць гаварылi, што яны ўжо занялi Краснае. Яму здалося, што ўсюды стала яшчэ горш цiха i ён зусiм нiчога не чуе. Ён стаяў i глядзеў, як яны труць нагамi траву на дзядзiнцы, iдучы, i кураць. Кураць усе да аднаго, нават тыя, што едуць на веласiпедах. Дастаюць папяросы з маленькiх белых блiскучых пачкаў, кiдаючы парожнiя пачкi пад ногi, прыкурваюць, дымяць, усё роўна што пара iдзе ў iх з рота на марозе ў кожнага; здаецца, глытаюць i дым i пыл з-пад ног, пасля плююць у пясок i шпурляюць далёка ад сябе запалкi - аж на двор да школы.
Запахла з дарогi пылам - стаптанай нагамi сухой травой i дымам ад папярос. Дым пахнуў густа i мякка, i ад яго аж круцiла ў носе...
Янук тады адшчапiў кручок у варотцах i выйшаў на дзядзiнец. Стаяў спачатку ў канаторжнiку ля самага частаколу, прыцiснуўшыся, i глядзеў, як да варот паварочваюцца галовы ў пiлотках - немцы пачалi глядзець на яго. Яму здалося, што яны пайшлi блiжэй, ля самага частаколу, i тады баяўся, каб не стапталi ногi.
Ён убачыў цяпер, што немцы ўсе ў жоўтых дзягах: i падпяразаны шырокiмi жоўтымi дзягамi, i плечы ў iх пераматаны, што ў коней, жоўтымi набераткамi, i вiнтоўкi ў iх кароткiя i жоўтыя... Самi толькi сiвыя ад пылу i ўсе дробныя i маладыя, маладзей за мужчын у вёсцы. Яны ўсё iшлi i iшлi без аддухi, пасля зноў ехалi на веласiпедах i курылi, кiдаючы акуркi яму аж пад ногi.
Янук тады выйшаў на сцежку процi варот. Згледзеў адразу, што немцы абыходзяць яго. Ён тады стаў стукаць пальцам сабе ў грудзi, пасля выцягнуў руку:
- Т-тваю маць...
Немцы абыходзiлi яго, азiраючыся i скалячы зубы: нешта гаварылi...
- Тваю м-маць... - запыкаў ён зноў вуснамi, здалося, аж сам пачуў, i паказваў пальцам на папяросы.
Немцы сталi яшчэ больш выскаляцца - што сабакi - i стукалi яго рукамi па плячы...
- Т-тваю маць... - пыкаў i пыкаў ён вуснамi.
Пасля ён убачыў, як да варот пад'ехалi два немцы на веласiпедах. Першы, маладзенькi i чорненькi, увесь у блiскучых гузiках спераду на грудзях, саскочыў з веласiпеда i скоранька паставiў яго ля частаколу - Янук падумаў адразу, што немец будзе нечага заходзiцца ў школу. Другi немец, такi ж малады, у галiфэ i блiскучых ботах - гузiкаў на грудзях у яго было менш, толькi саставiў нагу на зямлю: апёрся, трымаючыся рукамi за руль, што за рогi.
Пасля першы, што саскочыў з веласiпеда, падбег да яго, Янука, i паказаў рукой на галаву - у немца краталiся скiвiцы, вiдаць, загаварыў. Тады зноў паказаў на галаву - адной i другой рукой.
Янук падумаў, што немец хоча, каб ён здзеў з галавы шлём, - у яго быў надзеты шлём з задзёртымi i зашпiленымi збоку на гузiкi вушамi, з пупам наверсе i з цвёрдым брылём. Новы яшчэ шлём, Пiлiп прынёс яго летась зiмой з фiнскай вайны.
Янук хацеў здзець шлём - немцы не любяць, калi з iмi стаiш у шапцы, нават задзёр рукi, як пачуў, што шлём у яго раптам схапiлi з галавы рванулi, тузануўшы за валасы. Пасля немец, сцiснуўшы ў жменi шлём, што мыш тырчаў толькi адзiн пуп: уперад, - панёс яго да варотцаў, усё роўна як нёс куды на двор. Падышоўшы да варотцаў, ён паклаў яго зверху на частаколiну пупам, выхапiў аднекуль, Янук не згледзеў адкуль, белы шырокi кiнжал i секануў з-за вуха. Пуп адскочыў далёка на двор на траву, у канаторжнiк, што галава ў курчацi з калодкi ў трэскi на дрывотнi... Шлём упаў з варотцаў у дзядзеўнiк ля Януковай босай нагi. Зверху, з растапыранай дзiркi, выехала белая вата.
Галава ў Янука сашмыкнулася з рук: ссунулiся, мусiць, з калень локцi, самлеўшы, i ён кiўнуўся на возе, як спрасоння. Калi ён выпрастаўся, убачыў, што былi ўжо за мастом у лагчыне i што наперадзе пагналi коней - адна Танiна рабая кабыла стаiць на месцы ў самым пяску. Пасля ён убачыў, як бег нечага назад, кiнуўшы каня, Махорка, i падумаў, што ён, Янук, ехаў, гледзячы ўвесь час у зямлю, i не ведае цяпер, што робiцца наперадзе. Махорка нешта крычаў, але не яму, бо не глядзеў на яго, - махаў усё рукамi некаму ззаду: мусiць, Насце. Махоркаў конь стаяў уперадзе пасярод дарогi, пад гарой - гроб пад сябе ўсiмi чатырма нагамi пясок, што коўзаўся непадкаваны на лёдзе.
Тады Янук пачуў, як недзе далёка, што пад зямлёй, загрукаў гром - гром Янук чуў кожны раз - i ўбачыў уперадзе ў лагчыне поўны соснiк немцаў - аж кiшыць: бягуць ад маста некуды ў балота, мiнаючы абоз. Янук хацеў быў саскочыць з калёс напярэймы Махорку, але пачуў, што не слухае зусiм спiна ў самым крыжы i абвялi рукi - матаюцца, што цэп ля цапiльна. Стала цяжка дыхаць, гнула ў крук, што пад сырой вязкай сена на балоце; зрабiлася цёпла ў паяснiцы, пасля яе сцяло як жалезным абручом... Запякло ў крыжы, нiбы ён, Янук, лёг дома на голай печы на спiну.
Калi Махорка мiнуў яго, Януковы, калёсы, Янук убачыў, як наперадзе коцiцца з-пад гары, што бурда, ад сваiх калёс Iван Боганчык, кiнуўшы жарабка. Коцiцца ўнiз дарогай пад самыя ногi Танiнай кабыле, увесь у пяску, сiвы, не пазнаць. Вiдаць толькi яго чорная валасатая галава i чорная барада - не ўкачаў у пясок, падымаў ад зямлi.
Янук павярнуў галаву, каб убачыць, дзе цяпер Махорка, - Махоркi ён не згледзеў; пасля зiрнуў зноў уперад на дарогу - Боганчыка нiдзе не было. Не было вiдаць i яго жарабка з возам - коўзаўся толькi па пяску на дарозе на адным месцы Махоркаў конь i стаяла рабая Танiна кабыла, не сышла з месца. Янук убачыў яшчэ, што яго конь падышоў да самых Танiных калёс i варочае ў бакi галавой. На калёсах уперадзе не было вiдаць Танi: яе, мусiць, схапiла далоў Наста - мiгнулася была ўваччу, падбягаючы да воза... Тады ён падумаў, што ззаду ля маста страляюць, бо там грукае, як гром, i адтуль бягуць соснiкам немцы; падумаў яшчэ, што страляюць i немцы з балота па дарозе, бо хмылiцца конь, гледзячы туды i хаваючы вушы пад грыву.
Янук зноў павярнуў галаву, каб убачыць, дзе Махорка, - той падбяжыць, паможа злезцi з мяхоў, бо могуць забiць немцы, калi страляюць сюды з балота...
Запахла аднекуль дымам - сухiмi сасновымi лапкамi. Закруцiлася, аж зазвiнела ў галаве, што зiмой на печы ад чаду; пад грудзi падвярнула блага. Ён зусiм не чуў ног...
Калi ён яшчэ раз аглянуўся да маста, згледзеў недалёка ад дарогi ў лагчыне ў траве Алёшу - мiгнуўся ў вачах...
- Ёска... Ёска... Тваю маць... - замычаў ён, выцягнуўшы ўперад шыю...
Яму здалося раптам, што ён пачуў сябе, як i тады, даўней, калi яшчэ не спаў на сырой зямлi на прызбе... Ён глянуў быў на свае рукi... Яны, мусiць, аднялiся, раз не служаць. Калi тое было, як ён заснуў на прызбе, а рукi аднялiся аж цяпер. Яны былi што чужыя - цяжкiя, доўгiя, i ляжалi, здавалася, не на возе, а недзе далёка на зямлi.
Яму было здалося, што ён яшчэ раз убачыў Алёшу ў лагчыне. Падумаў тады, што Колечка яго недзе далёка, на Палiку. На Палiку i сын Пiлiп з яго, Януковай, нявесткай...
Пасля яму моцна стукнула ў галаву. Здалося, секанулi кiнжалам зверху па цеменi - адсеклi пуп у шлёме...
Стала холадна-холадна ўсяму...
Яму здалося яшчэ, што ён iдзе дамоў у Дальву з Карчаватак ззаду за санямi: вазiлi цэлы дзень з балота сена, усёй вёскай.
Падводы расцягнулiся наперадзе па сушкоўскiм баку - скрыпяць толькi па снезе гружоныя санi. Ён усё чуе, нiбыта i не засынаў на халоднай прызбе, i пазнае, як скрыпяць развалы - ценка i лёгка: яны кароткiя, на iх i пад парубень надта добра не ўскiнеш, няма дзе акруцiцца; кладучы воз, стаiш, як на пнi... Лагожы, здаецца, дзяруць снег; цяжкiя, з шырокiмi новымi палазамi, акутымi яшчэ ўвосень у калгаснай кузнi тоўстай iржавай шынай, яны, звальваючыся з тору ў цалiк, лезуць да зямлi i аж равуць па цвёрдай убiтай дарозе, сунучы перад сабой камкi снегу... Трашчаць, як рассохшыся, кары з казой; трашчаць бабы, туга надзетыя на капылы, калi нахiнаецца набок воз; трашчаць намарзнi, сцiснутыя з двух бакоў - знiзу i зверху - вязамi; трашчаць аглобнi з намёрзлымi пяньковымi акрутнямi, калi ўпiраюцца ў палазы i выгiнаюцца на павароце; трашчаць вяроўкi пад вазамi - доўга былi распушчаны, на ўсе драбiны; трашчаць, намёрзшы, з сырамцу гужы ў хамуце: туга былi сцягнуты дугi; трашчыць у старым, у абхват, альшэўнiку ля ракi мароз, лопаецца ўвачавiдкi кара; трашчыць, здаецца, уся зямля, намёрзлая аж на тым свеце...
За вазамi не вiдаць коней; iдзе толькi ад iх пара, густая i белая, што дым ад саломы, i сцелецца па зямлi - па снезе. Пара iдзе i з ракi, у тым месцы, дзе крынiца; iдзе i ля берагоў з-пад лёду. Рака прамёрзла ў дно з самай восенi, калi бралi нагалец маразы, i цяпер ад сонца на ёй цьмяна блiшчыць здалёку лёд, шэры i халодны, што камень.
Вялiкае, у два разы большае, як летам, чырвонае, што кроў на снезе, сонца доўга стаiць ля самай зямлi - над лесам за Дальвай, пасля расплываецца, заходзячы, у сiнiм i рэдкiм, як раскалочаным, тулягу.
Усё адразу схапiлася iнеем: сталi халодныя вейкi, не даюць мiргаць вачыма; каўнер у кажусе зрабiўся сiвы, усё роўна што з белай аўчыны; пабялела сена на дарозе, што панацярушвалася з вазоў, - ляжала паблэчанае i прыбiтае да зямлi конскiмi, падкаванымi на гакi капытамi. Iней лёг i зверху на снег - падлятае з зямлi з-пад ног; ад яго збялеў стары голы альшэўнiк за ракой, зрабiўся роўны i гонкi, хоць глядзi. Далёка за мастом вiдаць уся вёска, белая, што выфарбаваная. Дым iдзе з комiнаў высока, аж у самае неба; каб глянуць на яго, трэба задзiраць уверх галаву. I дым белы, што снег.
Крышацца пад нагамi сырыя лазовыя дубцы - не даткнiся; хрумсцяць панастывалыя друзалкi лёду, высечаныя на дарозе падковамi. Яны адлятаюць далёка з-пад ног, пакiдаючы доўгi след на снезе.
Зайшло за Дальвай сонца, пакiнуўшы на небе ядраныя чырвоныя палосы. Палосы сiнеюць, тухнучы на вачах; ля лесу i на Выганчыку за ракой устае туман, густы, сiнi. З сушкоўскага боку, з-за ракi, не стала вiдаць вёскi. Над Выганчыкам замахалi крыллем вароны; чорныя, дробныя, усё роўна як рассыпаныя па небе, яны ляцелi з-пад Кур'янаўшчыны, цiха, як удавiўшыся.
Скрыпяць санi, аж разлягаюцца... Цямнеецца. Уперадзе за падводамi далёка вiдаць белая дарога... У небе над сушкоўскiм бокам - над лесам замiтусiлася рэдкае Сiтца.
Нанач цiснуў мароз, браўся на ўсю зiму - на ўвесь век...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Янук яшчэ чуў, як валiўся з воза: стукнуўся галавой...
16
Таню ля маста зноў пачало трасцi... Зрабiлася холадна ўсёй, як ноччу, калi яны станавiлiся ў лесе, выехаўшы з ракi ля Завiшына. Сонца паднялося, а яе трасе...
Яна падумала, што ноччу яе так не трасло. Ноччу, мусiць, яна спала: нiчога не помнiць. Помнiць толькi, як да воза падбягалi немцы, выскачыўшы з лесу, як забралi былi i павялi мужчын... Ля калёс тады асталася адна Наста стаяла, паклаўшы руку ёй на лоб.
Таня ўспомнiла, што гэта было ўжо доднiцай.
Калацiла, аж падкiдала на возе. Змярцвела зусiм балючая нага, торгала нiжэй калена, як хто соваў тупым ражном; стала цяжкая, не кранеш, бытта ляжала, прыцiснутая чым зверху. Пякло што гарачым прыскам якраз у тым месцы, дзе нага была акручана лейцамi.
Холад браў нават спадыспаду за плечы; не сцiснуць было зубоў; траслiся рукi, падскокваючы на мяхах, - рабiлiся мяккiя, што плёткi, не схопiшся за ляжэйкi. Пасля ў плячах, адкуль iшла дрыжыка, рабiлася раптам горача, як ад печы; гарачыня хапала адразу ўсю, даючы ў шчокi; пачыналi гарэць рукi, i зноў смылела зверху балючая нага. Калi Таня дыхала, чула, што ў роце суха i робiцца шорсткi язык - не павядзеш. Хацелася пiць.
- Ва-ады... - прасiла яна, але не чула сябе: мусiць, горла сцiснула сiпка.
Пасля яе зноў кiдала ў стужу i пачынала трасцi.
Рабiлася ўсюды шэра, як цямнелася, толькi далёка вiдаць было сонца жоўтая круглая пляма - дрыжала, расцягвалася, падскоквала высака ўгару... Здавалася тады, што ў хаце ля стала гарыць у светачы смаляны агарак. Да стала - да светача - падышла ад печы мацi з доўгай лучынiнай у руцэ выцягнула з-за комiна. Узяла ў зубы канцом, расшчапiла, тады выняла, круцячы ў пальцах, агарак са светача i ўшчамiла яго ў доўгую - на ўсю хату лучынiну. Новая лучынiна гарэла цьмяна i цiха, угараючыся ад агарка. Яна яшчэ не высахла, упарылася толькi за комiнам, куды мацi паклала яе ранiцай сушыць, нашчапаўшы з сырых намазгляватых брускоў.