Тады яна схапiла яго за ногi i пачала тармасiць у абедзве рукi.
Алёша кратаўся - увесь... Яна страпянулася была i схавала пад нажутку рукi, а Алёша ўсё тросся на калёсах: iх падкiдала на каменнi.
Алёшаў конь раптам пабег. Сам. Пабегла i яна ля воза, ухапiўшыся за ляжэйку. Займала дыхаць, здавалася - павалiшся ў пясок пад калёсы...
Цiў... Цiў... - цiўкала высака над галавой, пасля змоўкла. Стала цiха i ў канцы вёскi, дзе гарэў торф, i ззаду ля маста, i ў ячменi на Кур'янаўшчыне. Бег конь, бегла i яна ля калёс, учапiўшыся за ляжэйку.
Тут было з горкi, i конь бег, колькi яму хацелася, пасля таркануўся на месцы, аж хамут палез яму на галаву, i пайшоў, чапляючы нагу за нагу: Алёшаў воз быў цяжкi, цяжэйшы, чым у яе, Насты.
Яна азiрнулася i ўбачыла, што Буланчык ступае, як i ступаў, паклаўшы галаву на Алёшавы мяхi.
"Бег ззаду..." - падзiвiлася яна.
Наперадзе ў пыле былi вiдаць калёсы старога Янука.
- Яну-у-ук!.. - закрычала яна на ўсё поле. Тады падумала, што забылася: крычы не крычы, Янук не пачуе: глухi. Але Янук раптам спынiўся i павярнуўся на возе: мусiць, сам хацеў паглядзець, што робiцца ззаду...
Дагнаўшы Януковы калёсы, Алёшаў конь спынiўся, стаяў i дрыжаў. Пасля падструнiўся i застагнаў...
Наста баялася цяпер глядзець на мяхi, дзе ляжаў Алёша. Падбегшы да Янука, яна схапiла яго за рукi i заплакала.
Янук замычаў, адсоўваючыся далей ад яе на возе.
- Забiла... Забiла... Алёшу забiла!.. - закрычала тады яна, аглядаючыся назад.
Янук зiрнуў на воз, дзе ляжаў Алёша, i памалу, як баючыся, ссунуўся з мяхоў. Паказаў Насце: сцiхнi ты!.. Сцягнуў са сваёй доўгай, як слiва, галавы чорную кепку, пажмакаў у руках i паклаў на мех, дзе сядзеў сам. Тады памалу падыбаў да Алёшавага воза. За iм пайшла i Наста.
Калi, падышоўшы да Алёшавага воза, Янук спынiўся, стала цiха, i было чуваць, як ля дарогi ў ячменi шастае конiк.
Наста апусцiла рукi i не дыхала ззаду за плячыма ў старога Янука. Шырокая белая зрэбная кашуля на яго худых плячах была ўся мокрая, пацямнела. Янук стаяў ля калёс i не кратаўся. Пасля зыбнуўся на нагах, падняў руку i пачаў выцiраць з твару пот, як жагнаўся.
Яна тады падышла да самых калёс, стала побач...
Калi цяпер падняла вочы, убачыла, што Алёша ляжыць нiц на мяхах, а пад галавой у яго ахапак зайцавага гароху, укошанага недзе, мусiць, на мяжы ў аселiцы... Гарох яшчэ не высах, цвiце сiненькiм агеньчыкам... Ёй тады сцiснула горла...
Янук зноў затупаў ля воза, пасля павярнуўся i ўтаропiўся на яе. Вочы яго, блакiтныя, што ў дзiцяцi, глыбока запалi, сталi вiльготныя i глядзелi балюча-балюча... Ён паднёс руку да грудзей i схаваў даланёй чорныя гузiкi ў кашулi. Здавалася, што яго раптам моцна ўкалолi. Хацеў нешта сказаць i не мог - дрыжала толькi нiжняя вусна, - тады нагнуўся над калясьмi:
- Ёска... Тваю маць...
Ён пагладзiў Алёшу сваёй доўгай рукой па галаве - рука яго зусiм не слухала, - тады замычаў. Наста нiколi не чула, каб Янук так мычаў: як жывёла, якой нешта балiць. Янук пачаў кратаць Алёшу за плечы. Пасля ўзяў пад грудзi, хочучы, мусiць, падняць на рукi...
- Ёска... Ёска... Тваю маць...
Алёша выслiзнуў у яго з рук i ўпаў на мяхi...
- Гэ-э-эй!.. Чаго астаўбунiлiся? - клiкаў знiзу ад логу Боганчык. Паганяйце... Здурнелi, цi што? Чаго спёрлiся?..
Наста ўбачыла, што Боганчык звярнуў свайго жарабка з дарогi. Крычыць, не злазячы з воза. Далёка ўжо наперадзе, ля самага логу. Вiдаць, паганяў свайго шкадаванага, не глядзеў, калi пачалi страляць.
- Ёска... Ёска... - мычаў ля калёс Янук...
- Iван!.. Сюды!.. Мужчыны!.. Хлапца забiла... - Наста адвярнулася ад калёс i памахала пярэднiм рукой. Пасля адышлася на дарогу, наперад каню, i стала махаць хусткай, зняўшы з шыi i сцiснуўшы яе ў кулаку. Калi раптам на ўвесь голас замычаў ззаду ля воза Янук, яна адвярнулася, i яе ўсю аж страсанула... На калёсах, падкорчыўшы пад сябе ногi, сядзеў Алёша i цёр кулакамi вочы... Яго стрыжаная галава блiшчала ад поту i была чырвоная, што рак.
- Спаў... Задаўлю!..
Наста падбегла да воза i схапiла сухi лазовы дубец, якiм Алёша паганяў каня. Дубец быў зламаны, адвалiўся ля самай рукi: яго, мусiць, зламаў, хаваючы пад сябе, Алёша.
- Шчаня!.. Каб збiў, збiў на порхаўку. Гэта ж падумаць, - яна махала хусткай, змятаючы з мяхоў пыл.
Алёша, мусiць, успомнiўшы, дзе ён, схапiўся дзвюма рукамi за лейцы. Конь яго застагнаў i таргануў хамут: яму цяжка было скрануць з месца воз.
...За Алёшавымi калясьмi пайшоў, асцярожна ступаючы па каменнi, стары Янук. Атрасаў з падала кашулi пясок i паказваў дзясны - усмiхаўся.
Буланчык сам не крануўся за падводай, i Наста вярнулася да свайго воза.
- Гэта ж падумаць-падумаць... Так заснуць... Сэрца хацела парвацца... яна падняла лейцы з дарогi. Буланчык наравiўся, i яго трэба было паганяць. Гэта ж падумаць... - яна тузала за лейцы, спаганяючы злосць, тады пачула, што дрыжаць ногi. Спынiла каня i палезла на мяхi.
"Шчаня... - падумала яна зноў пра Алёшу. - Нацягаўся i спаў як забiты: закалыхала на грэблi. Не звёў вачэй i ён усю ноч са старымi разам. Малыя цяпер што старыя..."
Наста пачула, што i сама як спiць: галава цяжкая, хоць ты яе падпiрай, i ўваччу некуды едзе ўнiз i поле з ячменем i дарога... Яна тады выпрасталася на мяхах i ўхапiлася рукамi за ляжэйку.
- Наста! Настуля!.. - клiкаў Боганчык з логу. Было вiдаць, як ён адышоўся ад воза. - Паганяй... Таню паранiла...
Наста саскочыла з калёс.
Наперадзе на дарозе стаялi ўсе падводы.
3
Таня ўжо аж на грэблi апомнiлася, што не зачынiла ў хаце дзвярэй. I ў хаце i ў сеначках. У сеначках яны бразнулi аб сцяну - i прыстылi: кожны раз завальвалiся за вушак; а ў хаце як раз'ехалiся, калi Таня пiхнула iх, бегучы з двара, так недзе i стаяць. Чорныя, старыя, на дзве палавiны. Адна палавiна адчыняецца аж да новай лавы ля стала, якую зрабiлi партызаны, - зiмой летась доўга стаялi, iх было многа, i iм не хапала месца сядзець, - другая, калi яе адхiнуць, закрывае ў парозе суднiк з мiскамi. Дзверы ў хаце цяжкiя, Таня iх стала адчыняць сама ўжо, як падрасла.
Мацi недзе ляжыць у запечку на ложку пад кажухом. Пад галавой у яе дзве падушкi, каб было вышэй. Яе трасе, а дзверы насцеж. I з вулiцы ўсё недзе вiдаць...
"Так забыцца... Як малая ўсё роўна. Хоць бы мацi накрычала... Дык ляжыць i плача..."
Таня пачынае злаваць i тады тузае за лейцы кабылу. Але ўспамiнае пасля, як у мацi дрыжаць плечы, калi яна плача, i ёй шкода яе - аж сцiскаецца нешта ў грудзях. Мацi яшчэ ўчора ранiцай была зусiм нядужая i не хацела ехаць з вёскi ў Карчаваткi, гнала яе, Таню, адну. Разбудзiла доднiцай - толькi яшчэ вiднелася. Падышла да парога: там было свяжэй, расхiнула дзверы i стаяла, прывалiўшыся да вушака.
- Уставай, дачка, не лянiся... - гаварыла яна, нямогучы. - Карову праганi. Янук трубiць. Не магу на нагах стаяць анi. Галава вядзе. Кроў з рота пайшла. Мне ўжо лягчэй, не бойся... Уставай, дачка, чапурыся. I слухай, што Панкi робяць. Пойдзеш з усiмi, я адна дома астануся... Дыхаць не дае нiяк. Колькi сталi ў плячах...
На дварэ было ўжо вiдна. Прагнаўшы скацiну, ля варот яшчэ стаялi людзi, гледзячы ўслед старому Януку. Янук, iдучы сярод вулiцы па пяску, дзе курэўся пыл, трубiў у доўгую трубу з бяросты - гаманiў на ўсю вёску.
З начы за лесам ля Камена было цiха, i людзi натапырылiся з самай ранiцы: нiхто не хацеў iсцi ў хату. У кожнага на двары нехта быў: папраўляў вароты, скрыпеў асверам. Недзе рэзалi дровы, у Панка, мусiць, - пiла звiнела на ўсю вёску. Людзi мiж сабой не гаварылi, i было неяк надта цiха. У некага рана пахла з комiна дымам. Гарэлi смалякi, i дым добра быў чуваць на дварэ.
Цi не пажар дзе? - людзi падымалi галовы i пазiралi на вулiцу.
Толькi Янук трубiў, не сцiхаючы, ля лесу - сёння ён пагнаў кароў за Карчаваткi на пасеку. Адтуль, дзе схавалася скацiна, iшлi ў вёску партызаны - былi ўжо блiзка ля Боганчыкавай хаты, заняўшы ўсю вулiцу.