“Вацлаў Мацкевіч. Смаўжы адкрываюць Амерыку. Фельетоны. Памфлеты. Менск 1976”.
“Ванкарэм Нікіфаровіч. Усяму сьвету – свой дар. Пераклады твораў беларускай савецкай літаратуры за мяжой. 1973”. У гэтым выданьні кідаецца ў вочы разьдзел “Ва ўмовах класавай барацьбы”. Мяне ня толькі шакіруе сам загаловак гэты, яго гучаньне, яго сэнс, але і наогул зьмест усяго разьдзелу. Тут замест таго, каб падзякаваць замежным прапагандыстам – перакладчыкам, укладальнікам, выдаўцам, вучоным і інш. – беларускай літаратуры, кадэбэ вуснамі аўтара і сваёй газеткі абвінавачваюць іх. Яны, быццам бы робяць гэта “вельмі тэндэнцыйна, несумленна, скажаючы сэнс і ідэйную накіраванасьць многіх выдатных твораў, даючы ім адвольнае тлумачэньне”.
Каб чытач паверыў, яму гэты тэзіс канкрэтызавалі наступным чынам: “Так складаліся і некаторыя анталогіі (Лондан, Брусель), у якіх зробленая спроба пазнаёміць чытачоў з творамі беларускай літаратуры”. Усыпалі тут італьянскаму філолагу Дж. Месіні за яго манаграфію “Беларуская літаратура” (1952г.), нейкай Ш.Шмітц “за рэцэнзію на аповесьць “Сотнікаў” у газеце “Вельт дэс бухес”, выдаўцам, якія выпусьцілі гэты твор пад “не пазбаўленай тэндэнцыйнасьці” назваю “Пятля”.
Аднак няправільна будзе думаць, што такія выданьні сапраўды вызваленыя ад цэнзуры. Яны вельмі пільна і ўважліва чытаюцца, пераправяраюцца, “аргументуюцца” “кампетэнтнымі” асобамі. Вось толькі таўро цэнзара ня ставіцца – саромеюцца замежжа.
Наогул выраз “вызвалены ад цэнзуры” – зусім ня правільны. Ва ўмовах партыйнай дыктатуры ўсё падлягае кантролю. Тыя віды літаратуры, якія “вызвалены” ад “папярэдняга кантролю”, абавязкова пройдуць “наступны кантроль”(па-руску: “последующий контроль”, а той, галоўны – “предварительный контроль”). Пасьля гэтага апошняга нярэдка выданьні экстрэнна зьбіраюцца з кніжных базаў, магазінаў, кіёскаў і… зьнішчаюцца альбо вяртаюцца ў друкарні і там па магчымасьці выпраўляюцца.
“АТ” – не ўсесаюзнае, а толькі “Менскае” цэнзарскае таўро. Кожнае рэгіянальнае падразьдзяленьне Галоўліта мае свае літары. Сярод кніг, што цяпер перада мною, бачу шмат гэтых рэгіёнаў. Кіеў – “БФ”, Днепрапятроўск – “БТ”.
15 жніўня 1985 году. Я ўжо другі дзень на працы. Праглядаю пошту. Анатоль Кузьмічоў просіць заключыць з ім дагавор на выданьне ў 1987 годзе яго рамана “Янот” (33 арк.) – пра антыфашысцкую барацьбу ў Венгрыі і вызваленьне яе Чырвонай Арміяй у 1945 годзе, а таксама выплаціць яму 25% ганарару як аванс.
Аўтар паведамляе, што “кніга атрымала станоўчую рэцэнзію”. У ёй “у адпаведнасьці з рэкамендацыямі КДБ пры СМ БССР аўтарам зроблена неабходная праўка тэксту”.
Цяпер, паведамляе А. Кузьмічоў, рукапіс знаходзіцца на сьпецрэцэнзаваньні.
Я ў сваёй рэзалюцыі зьвярнуўся да сьпецыялістаў выдавецтва з просьбаю вырашыць пытаньне станоўча.
17 жніўня 1985 году. У чацьвер, пазаўчора, Леанід Левановіч зьвярнуў маю увагу на артыкул Анатоля Крываносава “Деловой” или “Нравственный”? Размышления писателя о герое “производственной” прозы”, надрукаваны ў апошняй “Литературной газете” – за 14 жніўня. Сёньня я пацікавіўся рэкамендаваным мне артыкулам. Нармальныя “размышления”. Часам “нестандартныя”, часам нават “вострыя”.
А вось за гэтую думку, выказаную аўтарам з такой усесаюзнай трыбуны, шчырае дзякуй яму:
“А кто из нас не наслышался по редакциям журналов и издательств звучащего безапеляционным приговором для серьезной рукописи словечка “остро”? Существует уже выработанный издательской практикой самый страшный бич не только “производственной” прозы, но и всей нашей литературы, – некий порог дозволенности, смысл которого сводится к формуле “пройдет – не пройдет”, в действительности же ставшей очень удобной формой перестраховки – явления многоликого. Бывает, что и маститого писателя оно заставляет почувствовать холодок гражданской робости.
Один довольно известный писатель оптимистически признавался: вот еще одну-две книги напишу – завоюю признание, тогда уж возьмусь за свою главную книгу. “Признание” он действительно завоевал, но на чем? На точно выверенной на “проходимость” полуправде, а “главной” книги так и не написал…” (падкрэсьлена мною. – М. Д).
Думка ня новая. Яе ўзрост – узрост савецкага рэжыму. І ні таму, хто яе выказаў, ні таму, хто “прапусьціў” нічога амаль не пагражае. Адэпты і цэрберы рэжыму яе могуць нават уключаць у свае даклады, каб пагуляць крыху ў лібералізм. Але пагроза ўзьнікне перад тым, хто перастане весьці хаўрус з “паўпраўдаю”, а пачне пісаць і “прабіваць” у друк на самой справе нешта праўдзівае. Найстрашнейшы вораг рэжыму – праўда. Таму і праўдапісцы не ў пашане ў рэжыму.
Стварылася такая сітуацыя, што найвялікшай грамадзянскай мужнасьцю пісьменьніка цяпер было б спыніць зусім пастаўку ў друк паўпраўды. Менавіта спыніць пастаўляць, а не спыніць пісаць. Пісьменьнік, пакуль ён жывы, пісаць не перастане.
Некаторы час рэжымаўцы не заўважылі б такой інтэлектуальнай забастоўкі, бо выходзіла б класіка, выходзілі б перакладныя творы, выходзілі б нейкія перавыданьні, на якія аўтарскі дазвол не патрэбен, бо і аўтары памерлі. Але ж рана ці позна ўлада нешта скеміла б. Пачаліся б нарады, сходы, угаворы, пагрозы. Пісьменьнікаў цягалі б і ў адны органы (партыйныя) і ў другія (кадэбэ). Вось тады нарадзілася б нешта накшталт польскай “Салідарнасьці”. (Дарэчы, у гэтыя дні споўнілася 5 гадоў ад пачатку забастовак у Польшчы, якія прывялі да легальнага ўзьнікненьня слыннай і мужнай масавай арганізацыі ў камуністычным сьвеце – “Салідарнасьці”, якую хутка абвясьцілі па-за законам. Гонар ёй і хвала.) Улады “прынялі б” пісьменьніцкі ультыматум і некаторы час друкавалі б праўдзівыя творы. Але ж толькі некаторы час. А пасьля было б тое, што і з пагадненьнем “Валэнса-Ярузельскі”.
За гэты “час вольніцы” было б надрукавана ўсё раней забароненае старых пісьменьнікаў і значная частка з напісанага ўжо цяпер “для шуфлядаў”. Хоць гэты час быў бы нядоўгі, але ён пакінуў бы уў літаратуры, у духоўным жыцьці народу глыбачэзны сьлед, сьлед ачышчальнай і жыцьцясьцьвярджальнай навальніцы.
Аднак, ведаючы “растаноўку сілаў” у Саюзе пісьменьнікаў і самыя гэтыя “сілы”, можна сказаць сьмела, што больш-менш значная група “ультыматыстаў” ня ўзьнікне – пабаяцца той другой, узброенай сілы, што ўжо ня раз дэманстравала сваё ўменьне зьнішчаць усякіх пратэстантаў.
Але зусім крыўднае і непрыемнае насоўваецца падазрэньне, што нават, калі б маўклівы і ў выніку пераможны пратэст адбыўся, калі б наступіла тая выпакутаваная вольніца, шуфляды аказаліся б… пустыя! Не было б чаго друкаваць! Ніхто не стварыў “галоўнай” сваёй кнігі! Гэта значыць, што кожны піша толькі дзеля хлеба надзённага, правіць сябе так, як яму загадаюць, сам глушыць сваю песьню і не стварае вольнай, бесцэнзурнай песьні…
…Пішу гэтыя радкі на дачы. Вельмі даўно ня быў тут, няёмка перад суседзямі. Каму скажаш, што ня любіш сюды езьдзіць? А цяпер, калі яшчэ не магу актыўна працаваць як дачнік наогул невялікая радасьць паказвацца тут.
Мала каго яшчэ сустрэў. А зрэшты і нямала! Былі ж бліжэйшыя суседзі Кастусь Тарасаў і Валянцін Тарас, Валянцін Лукша і Васіль Жуковіч, ды Фёдар Куляшоў. Гэты яшчэ хворы, пасьля інсульту дар мовы да яго не вярнуўся: некалькі разоў пачынаў з нейкага слова нейкую думку, але так ні разу не ўдалося яму выказацца. Пасьля з цяжкасьцю, з вялікай натугаю ён вымавіў:”Ня ўмею пакуль размаўляць, хоць фізічна добра адчуваю сябе”.
В. Лукша езьдзіў з сям’ёю на ўласнай машыне ў лес… па грыбы. Прывёз такіх грыбоў, што больш дасьведчаныя суседзі загадалі выкінуць іх – ядавітыя. Валянцін кажа: “А мы думалі, што абабкі”. Пахваліўся перада мною, што ўчора пазваніў яму Шышыгін. Сказаў быць гатовым да 10-хвіліннага выступленьня на нейкай нарадзе ў Маскве пасьля ММКВ-85 па пытаньнях “Міжкнігі”, а таксама даць дзьве старонкі тэксту ў даклад Пастухову. Расьце Лукша. А гэтым часам людзі ад яго ўцякаюць. Лепшыя!.. Вось, як, скажам, гэты сімпатычны Вася Жуковіч, што спыніўся каля нас, ідучы некуды з тэрмасам па ваду.
Цёплы кантакт атрымаўся ў нас з другім Валянцінам – Тарасам. У яго цяпер гасьцюе родная сястра з Познані, любай мне яшчэ з маленства.
Доўга мы праседзелі з Кастусём Тарасавым. “Выйшлі” таксама і на забароненую мне “службовую” тэму. Высока ацаніўшы веды, літаратурны густ і такт новага загадчыка рэдакцыі прозы Міколы Кусянкова, Кастусь тым ня менш зьдзівіўся, як ён трапіў на гэтую пасаду.
Так, для добрага густу трэба мець яшчэ і сьмеласьць. Тады гэты густ можна будзе і ўкараніць недзе. А сказаць: “Яно то ня блага, але ня будзем дражніць Дзяльца і іншых…”, усё роўна, што ахаяць добрае.
І ў выніку з чарговае Кастусёвае кнігі Мікола Кусянкоў “параіў” “зьняць” адну аповесьць. Трэба будзе мне самому пачытаць яе, а заадно і бліжэй прыглядзецца да Кусянкоўскае методы. Мне шкада кожнага Кастусёвага слова. І ў той жа час хацелася б усталяваць нармальныя творчыя адносіны са сваім загадчыкам рэдакцыі. Пакуль я чуў, яго крытыкуюць ці баяцца адны толькі нямоглыя “пісьменьнікі”. Гэта што датычыцца часопісу “Полымя”. Ну, а адносна выдавецтва, пакажа час…
Позна вечарам, мабыць, недзе пасьля адзінаццаці гадзінаў, перакінуўся словам і з былым загадчыкам рэдакцыі прозы – Васілём Хомчанкам. Мы размаўлялі “каля маёй хаты” яшчэ з адным сімпатычным Васілём – Зуёнкам, як да нас з кійком у руцэ ледзь не падбег стары Васіль. Гэта ў такім рытме – подбегам – ён робіць сваю вячэрнюю прагулку. Пажартавалі наконт кія і палкі і разышліся ў тры дарогі.
На прыкладзе Васіля Хомчанкі мне пашчасьціла быць сьведкам рэдкай зьявы ў характары, калі пад старасьць ён не касьцянее ў сваіх поглядах, а сьвядома мяняе іх. Прытым зьмена адбываецца горшага на лепшае, дрэннага на добрае, рэакцыйнага на прагрэсіўнае. У апошнія свае гады ў выдавецтве ён адкрыта адштурхоўваў усякую кан’юнктуршчыну, бездапаможную ў мастацкіх адносінах палітычную балбатню, а з другога боку, аддаваў перавагу творам сьмелым, “антыцэнзурным”. Некаторы час я з прыемнасьцю думаў, што гэта метамарфоза адбылася пад маім узьдзеяньнем. Пасьля дзядзька Васіль расказаў мне неяк па сакрэту гісторыю свайго жыцьця, і я канчаткова зразумеў прычыну. Ён вымушаны быў доўгі час паступаць супраць сваёй волі і свайго сумленьня. Адчуўшы мой дух, ён лёгка стаў самім сабою. Што ж, для мяне вялікае шчасьце бачыць свой добратворны ўплыў на “перавыхаваньне” чалавека, як кажуць марксісты.
18 жніўня 1985 году. На “дачы” я адчуваў сябе кепска. Гарачыня 30°С. Няма куды дзецца ад яе. Вакол дому пакуль яшчэ ніякія дрэўцы ня вырасьлі, каб можна было схавацца ў іх ценю. У доме таксама сьпёка. Ён жа не мураваны, а драўляны. А дрэва ёсьць дрэва, ды яшчэ сухое. Добрыя сонечныя промні дастануць і праз яго.
Вяртацца ў Менск у гарадскім транспарце немагчыма мне. Там ня толькі сесьці, стаць ня будзе дзе. Ёсьць дамоўленасьць з Кастусём Кірэенкам паехаць на яго машыне. Недзе каля 19-ці гадзінаў прыйшоў яго сын Саша і сказаў, што яны гатовыя да ад’езду. Праз некалькі хвілінаў я пайшоў на дарогу. За рулём сядзеў дзядзька Кастусь. На заднім сядзеньні – абодва яго сыны. Я прыемна быў зьдзіўлены іх вельмі сардэчнымі і чулымі ўзаемаадносінамі. І гэта якраз больш адчувалася з боку старога. Увесь час так і чулася ад яго: “Мішанька!.. Сашанька!.. Мішанька!..”.
У машыне хлопцы ціхенька размаўлялі, або зусім маўчалі, ветліва адказвалі на нашыя пытаньні. Я даўно не сустракаў такіх grzecznych дарослых хлопцаў. “Стаміліся вельмі мае хлопчыкі”, – сказаў Кастусь Ціханавіч. Па тым, як ён гэта вымавіў, нельга было разабрацца ці гэта сказана было мне, ці гэта было накіравана да іх пытаньне, што не патрабуе адказу, пытаньне-канстатацыя. А, можа, проста так думалася бацьку, а словы самі зьляцелі з вуснаў?
У Менску, у невядомым мне мікрараёне, машына нашая ўехала ў нейкі двор, спынілася. “Вось, Мішанька, ты і прыехаў”, – сказаў бацька. І адзін з хлопцаў пачаў выбірацца з машыны, працягнуў нам руку на разьвітаньне. Расчуленаму бацьку гэтага падалося мала: “Дай я цябе пацалую, Мішанька”, – сказаў, нібы папрасіў ён. Мне надзвычай было прыемна і чуць поўныя замілаваньня гэтыя бацькоўскія словы і бачыць, вусатага сына, што зусім, мабыць, як у далёкім сваім маленстве, нагінаецца цераз сядзеньне, каб задаволіць бацькаву просьбу, а можа, і сваё падсьвядомае, прыкрытае даросласьцю жаданьне.
“Харошы хлопец, ой які харошы хлопец…”, – ледзь не прастагнаў Кастусь Ціханавіч, калі той пакінуў ужо машыну і прыглушана размаўляў з братам. Можа, не нагаварыліся за дарогу, а можа, разьвітваюцца так? – падумалася мне.
Цяпер мы ехалі ўтрох. Час ад часу вадзіцель пытаў Сашу, як адрэагаваць на той ці іншы знак. “Правілы дарожнага руху я ўжо забыў, – сказаў да мяне Кастусь Ціханавіч, – дык вось у сваіх хлопцаў удакладняю, яны ў мяне на зубок іх ведаюць. А як водзяць, ого-о!”
Ня дзіва і маладому блытацца ў гэтых правілах: надта часта яны мяняюцца.
Неўзабаве я быў дома. З цеплынёю падумаў пра сям’ю Кірэенкаў. Можна пазайздросьціць іх адносінам адзін да аднаго. Вельмі прыгожая сям’я. Але ж пры ўсім пры гэтым, як мог сфарміравацца сам Кастусь у такога ў вышэйшай ступені “прынцыповага”, сапраўды партыйнага рэдактара? Умее, значыць, у сям’і быць мяккім, чулым, а на працы – бескампрамісна казённым. Не бяз посьпеху для сваёй кар’еры. Інакш не прабіўся б ні ў дэпутаты Вярхоўнага Савету, ні ў дэлегаты на Генеральскую асамблею ААН, ні ў асабістыя сябры галоўнага ідэолага рэспублікі.
І ўсё-такі нельга з паднятым забралам кідацца на Кірэенку-рэдактара. Бываюць і ў гэтага артадокса ўчынкі несумяшчальныя з ягонай звышпартыйнасьцю. Вось, напрыклад, у гісторыі з Быкаўскай аповесьцю “Знак бяды” ён аказаўся грамадзянінам, патрыётам. Ён надрукаваў у сваім часопісе гэты сьмелы твор без усякай праўкі. І гэта была найлепшая публікацыя. У “Дружбе народаў” аповесьць пакалечылі, у “Маладой гвардыі” – таксама. Нашу кнігу цэнзар падагнаў пад тыя маскоўскія публікацыі. Цяпер усім сваім замежным партнёрам я раю не маё выданьне браць для перакладу, а “Палымянскае”(!).
Сітуацыя з нашымі нацыянальнымі кадрамі вельмі складаная і нават заблытаная. Наўрад ці можна паказаць хоць аднаго безумоўнага “чыстакроўку”-нацыянала ці чыстакроўнага бальшавіка. І ў тых, і ў тых трапляюцца ўчынкі спрэчныя з іх характарам. І будзе зусім правільным, калі мы навучымся дараваць патрыётам іх выпадковы бальшавізм (яны самі яго адпакутуюць) і дзякаваць бальшавікам за іх сьвядомыя ці выпадковыя паслугі нацыянальнай справе.
Талерантнасьць, талерантнасьць і яшчэ раз талератнасьць! Гэта якраз тое, што ў першую чаргу адрозьнівае дэмакратаў ад прыхільнікаў таталітарызму.
22 жніўня 1985 году. Учора Р. А. Ткачук1 па тэлефоне кажа мне:
– Тут у мяне ляжыць на подпіс адносіна вам, каб павялічыць кнігу Бажко на 4 аркушы.
– Якая неабходнасьць у гэтым, Рэм Андрэевіч? – пытаю я. – Пачытайце анатацыю ў тэмплане на гэтую кнігу і вы ўбачыце, што 15-ці аркушаў зусім дастаткова на той абяцаны твор (Размова пра кнігу: Алесь Бажко. Жывыя прывіды. Аповесьць. Мн.: Маст. літ., 1986. – 15 арк. (Тэмплан, пазіцыя №4).
– Ну, гэта ж контрпрапагандысцкі матэрыял, – стаіць на сваім Рэм. – Там ён выкрывае розных здраднікаў, цемрашалаў. Атрымаў па заслугах і Папа рымскі.
– У плане ўлічаная аўтарская заяўка. Пад яе былі закладзеныя ўсе паказчыкі, усе выдаткі. А 4 аркушы – гэта не паўаркуша. Вось перада мною ляжыць выбранае Янкі Казекі. Таксама выдалі на 4 з гакам аркушы больш, чым планавалася. А чым пакрыць гэтыя звышаркушы. Яны выціснуць 10-15 кніг у канцы году. Што мы тады скажам аўтарам тых нявыдадзеных кніг?
Нешта нам перашкодзіла закончыць размову. А сёньня Ткачук падаслаў да мяне чалавека з гэтым самым пытаньнем. Я і яму выказаў сваю пазіцыю, ведаючы ўжо, што Бажкову просьбу падтрымалі і рэдакцыя прозы ў асобе рэдактара кнігі Алеся Рыбака і галоўная рэдакцыя ў асобе Серафіма Андраюка.
Вядома, жывое было б выдавецтва, каб выпусьціла Бажка і ў большым аб’ёме. Але ж, каб гэта быў хоць сапраўды мастацкі твор! А то злосная брудная лаянка ў адрас быццам бы ворагаў Радзімы. А я не лічу Караля Вайтылу – папу Яна-Паўла ІІ ворагам маёй Радзімы. Гэта вялікі чалавек, вялікі сярод вялікіх. І дай Божа яму здароўя і доўгіх год жыцьця на карысьць усяго чалавецтва, у тым ліку і маёй Радзімы! Бажко захацеў ня 30, а крыху больш атрымаць сярэбранікаў за свой бруднапіс. Ня ў тую касу зьвярнуўся!
У той жа час учора і сёньня я станоўча вырашыў матэрыяльныя пытаньні трох пісьменьнікаў – П. Лісіцына, К. Тарасава і Веры Вярбы. Двое першых дастаткова нацярпеліся ад цэнзуры і розных камітэтаў за свае апошнія кнігі. І гэтым яны мне сімпатычныя. Вера Вярба, як кажуць, “асоб стацьця”. Папрасіла, бедалага, аванс пад сваю кнігу, якая яшчэ ў чарнільніцы: нідзе цяпер не працуе, зводзіць канцы з канцамі.
Сказаў Серафіму пра сваё рашэньне Бажковай “справы”. Ён упэўнены, што мяне прымусяць праз Цэка зрабіць так, як хоча Бажко, бо Бажко ім патрэбен, і яны яго заўсёды падтрымліваюць і падтрымаюць.