Пра такія правы, як свабода слова, друку ніхто пакуль яго не пытае. А спытаюць, думаю, інфарктам міякарда не адкажа, а адкажа адным прыгожым, “абкатаным” ужо словам: “абсурд”. Ха-ха-ха-ха-ха!..
3 кастрычніка 1985 году. Чацьвер. Усёй “цяжкай артылерыі”, усіх “блакадных” сродкаў хапіла толькі на ўчарашнюю ноч. А сёньня – усё вярнулася “на кругі свае”. Прачнуўся да пяці гадзінаў раніцы, – вядома ж, ад сардэчнага болю, пацягнуўся за “нітрагліцэрынкай”, праз хвілінаў 20-30 – зноў, неўзабаве – зноў.
Сёньня ў “легколах” абмяркоўвалася пытаньне аб пераводзе мяне ў рэанімацыю. Пра гэта мне сказала лечурач. Ведаючы цяперашні кантынгент хворых у рэанімацыі, я сказаў, што ня бачу ў гэтым патрэбы. Алена Сяргееўна зусім не настойвала на сваім, і нават, як я адчуў, ёй мая падстава прыйшлася да густу. Між тым і мае аднапалатнікі, і Марыя кажуць, што я дапускаю памылку: цяпер я, можна сказаць, прадастаўлены сам сабе, а там, у рэанімацыі, кожны хворы кожную хвіліну пад меднаглядам.
Хіба там у мяне будуць такія ажыўленыя кантакты з сябрамі? Ня пусьцяць нават жонку. А тут – я “ў сьвеце”.
Вось учора: Жонка, Галька з цудоўнымі белымі кветкамі, Мікола, Віктар (Супрунчук – рэд.) – праінфармараваў пра Прэзідыум СП, на якім яго прынялі ў члены гэтай пісьменьніцкай арганізацыі. (Прынялі таксама, апрача Паўлікавай, яшчэ і Савелія Паўлава!) Стась – пакінуў сваіх масквічоў і прыбег да мяне. Зусім вечарам прыйшоў Эдзік (Скобелеў – рэд.) – перад сваім ад’ездам на нейкі пісьменьніцкі форум у Ленінград, дзе ён павінен нават выступіць.
Коля зрабіў агляд “законавы”. Галя расказала, як там у іхнім інстытуце крытыкуюць свайго шэфа1 (цяпер ён недзе ў ФРГ) за празьмерна вялікую і зацікаўленую ягоную апеку Сьвятланы Алексіевіч.
Сёньня было на аднаго-двух менш наведвальнікаў.
Значыць, я тут жыву ў эпіцэнтры ўсіх падзеяў, якія мяне абыходзяць…
4 кастрычніка 1985 году. Пятніца. У выдавецтве сёньня павінен быць справаздачна-выбарны партыйны сход. Рыхтуюць яго аж занадта сур’ёзна – не ў выдавецтве, а там, зьверху. Як заведзена, справаздачны даклад рыхтуе сакратар з дапамогаю членаў партыйных і іншых актывістаў. Пасьля ён разглядаецца і зацьвярджаецца на сьпецыяльным пасяджэньні партбюро (сакратар чытае, члены бюро робяць заўвагі, прымаецца афіцыйная пастанова).
А тут даклад І. Канановіча запатрабаваў “для азнаямленьня” Дзялец! Ну, што сказаць на такую “архідэмакратычную” практыку? На такую “прастору” для свабоднага выказваньня думкі?
Доктар гістарычных навук Іван Ігнатавіч Крамко (сектар гісторыі беларускай мовы Інстытута мовы АН БССР) на зьдзіўленьне неамбітны вучоны. Ён яшчэ ў 1968 годзе знайшоў у Вільні цікавейшы і надзвычай важны для навукі і культуры дакумент і дагэтуль ня хоча зьвязваць сваё сьціплае імя з гэтым эпахальным помнікам. Знаходка мае дачыненьне да Колінай тэмы. І вось дырэктар Інстытута прафесар Жураўскі, пераканаўшыся ў Колевай апантанасьці адносна паляшуцка-яцьвяжскай праблемы, бескарысьліва навёў Колю на старую Крамкоўскую знаходку.
Археолаг быў бязьмежна шакаваны, разгубіўся ад Колевых “наіўных” пытаньняў і прапановаў. Быў прызначаны тэрмін, калі “знаходка” можа быць знойдзена ў бяздонных доктарскіх шуфлядах.
І Коля сёньня з вялікім Іван-Крамкоўскім шкадаваньнем атрымаў першыя старонкі таго “фаліянту”. Астатнія атрымае, можа, заўтра.
Коля ня мае права дакумент публікаваць, да зьяўленьня ў друку афіцыйнага паведамленьня, “што гэта такое, каму належыць, дзякуючы каму выцягнутая на паверхню”. (Клятву Коля ня толькі такую даў, але яшчэ ў знак падзякі старэйшаму калегу зьбіраецца даць нейкую адну ці нават дзьве старых рэлігійных кнігі.)
Цяпер перада мною дзьве старонкі Сапраўды Выдатнага Дакумента, хоць ён і ў выглядзе фотакопіі.
Бедны Мікола! Ён увесь гэты час надта ўзбуджаны. Ён жа і не чакаў такіх магутных пацьверджаньняў сваёй праўды!
Сёньня ж ён мяне “зьдзівіў” і яшчэ адным дакументам: на поўных дзьвюх старонках машынапісу – ягоны ліст да славутага яцьвяга Пятра Клімука. З вялікім хваляваньнем і з ня меншымі “перахлёстамі” ён расказвае яму пра апошнія падзеі на гэтым сваім сапраўдным фроньце, запрашае Пятра Ільіча прыняць удзел у тэлеперадачы, альбо нагаварыць што-небудзь для яе на плёнку, альбо, на худы канец, напісаць нешта ў яе адрас.
Прачытаў бы “Пытрук” гэты ліст і падумаў бы, што ўжо сапраўды заўтра-пасьлязаўтра будуць створаныя друкаваныя органы, паадчыняюць школы, а то, можа, і цэлы універсітэт на яго роднай мове, а магчыма, і будзе абвешчаная нейкая дзяржаўная аўтаномія палешукоў.
Аўтар ліста спытаў у мяне, ці ўсё я прымаю ў ім. Я сумленна адказаў, што прымаю ня болей, чым 30 адсоткаў, але ж наогул лічу гэты ліст непатрэбным. Сказаў, чаму. Коля пагадзіўся адразу, нават скамечыў лісткі. Ад апошняга намеру – выкінуць у кош – я адгаварыў яго, сказаў, няхай “на ўсякі выпадак” ляжыць у далёкай шуфлядзе.
Мікола не пакрыўдзіўся. Я імкнуўся быць вельмі тактоўным у сваіх разважаньнях-парадах. Мы разьвіталіся цёпла, душэўна, – як заўсёды.
Па абедзе, як правіла, заўсёды ў адзін і той самы час – а 17-ай гадзіне прыйшоў Коля. (Ён ужо размножыў фотаапаратам тыя дзьве старонкі Яцьвяжскага лемантара. Астатняга тэксту яшчэ ня мае. Па дарозе да мяне, у раёне кінатэатру “Піянер”, ён сустрэў Рыгора Барадуліна, і паказаў яму гэтыя адбіткі. Гэта была першая іх сустрэча пасьля таго слыннага абмеркаваньня Колевых вершаў на секцыі паэзіі. Як значна маладзейшы, Коля папрасіў (паводле яго словаў) прабачэньня ў Рыгора за тадышнюю няёмкасьць. Рыгор “на разьвітаньне” буркнуў (у Колевай інтэрпрэтацыі “сказаў”): “Яшчэ ня час друкаваць гэта…”
Я адчуваю, што ў Колі не зусім гладкія адносіны з Навіцкім, з Крывіцкім (навуковым кіраўніком), з Гілевічам. А, можа, і яшчэ з кім-небудзь? Гэта непатрэбнае напружаньне ў яго дзейнасьці.)
Зусім ужо вечарам, як на нашыя шпітальныя меркі, да мяне раптам зьявіўся мой колішні і добры, шчыры, сапраўдны сябар – Рыгор Панфіленка. Гэта была вялікая нечаканасьць, бо мы ня бачыліся гадоў дваццаць, і нішто не прадказвала нашай сустрэчы.
Я ўстаў насустрач, і мы пацалаваліся. Ён толькі і вымавіў: “Пазнаў…”
А пасьля пайшлі дзівосныя і невясёлывя зьвесткі: у 1981 годзе Грыша страціў жонку. Яна памерла, пакінуўшы яму васемнаццацігадовага сына і дзьвюх меншых дочак. Сын скончыў сёлета Менскі РТІ і разьмеркаваны на працу ў Менск. Старэйшая дачка ў Маскве, меншая скончыла нейкую сярэднюю сьпецыяльную навучальную ўстанову мастацка-прыкладнога профілю і цяпер працуе ў Менскім метрабудзе.
Сам Грыша, шмат гадоў маладзейшы за мяне, ужо… на пенсіі. Гэта зусім дзіўна. Яму ж няма і пяцідзесяці! Кажа, што “па стане здароўя”, быццам бы па прычыне “псіхалагічнага захворваньня”. Ніхто, кажа, не прапаноўваў мне пакідаць працу. “Я сам пайшоў і сказаў, што працаваць ужо не змагу”. Далі яму сьпярша 150 рублёў пенсіі, пасьля па чырвонцу двойчы памяншалі.
5 кастрычніка 1985 году. Субота. Усюды звычайны рабочы дзень. Марыі сёньня ня будзе: пасьля працы іх пагоняць у нейкі басейн “здаваць нормы па плаваньні на значок “ГПА”. Значыцца, ня будзе і дзяцей: яны таксама на сваіх участках інтэнсіўна будуць працаваць.
Перад абедам мяне наведалі Валянцін Блакіт, Сяргей Законьнікаў. Законьнікаў удзельнічаў учора ў тым самым справаздачна-выбарчым партсходзе. Расказаў крыху пра яго – больш пра сваё выступленьне. Падкрэсьліў, што ў прысутнасьці там М. Дзяльца ён “даў рэзкую ацэнку тыражнай палітыкі Камітэта і абодвух упраўленьняў кніжнага гандлю.”
Яшчэ пасьля сьнеданьня пазваніў Серафіму ў выдавецтва. Гэта было перад Сяргеевым візітам, якога я, дарэчы, не чакаў. Таму мне хацелася сёе-тое даведацца пра ўчарашні сход. Але ж Серафім такі гаварун, што ня надта можа абагаціць нечым свайго субяседніка. Размова наша зьвялася ў асноўным да майго расказу пра сваю хваробу. Я завяршыў гэты расказ абяцаньнем “днямі быць у выдавецтве”.
6 кастрычніка 1985 году. Нядзеля. ...Учора з вечару ў мяне наступіла нейкае незразумелае пагаршэньне здароўя. Вымушаны быў выклікаць медсястру, а яна - дзяжурнага ўрача, зрабілі на дзьве гадзіны раней апошнія ўколы. А ноччу ўсё гэта паўтарылася.
Я, мабыць, перагрэўся ўчора: цэлы дзень у палаце было 28 °С. Я так сябе кепска адчуваў з-за гэтай гарачыні. Можна было б знаходзіцца ў палаце з адчыненым акном. Але мае “супалатнікі” баяцца прамых павеваў ветру, непасрэдных кантактаў з “аголеным” паветрам. Адчыняем дзьверы палаты на калідор, але гэта падманлівы паратунак. Я не хацеў бы ўвесь час дыхаць калідорам! Недзе ў сьвеце, кажуць, ёсьць нейкія кандыцыянеры...
Гэта быў сапраўды крытычны мой час. I, як часта бывае, у такіх выпадках лёгка пазнаецца сапраўдная цана людзей. Мой выпадак (дай, Божа, каб гэта быў толькі выпадак) да- памог мне адкрыць у гэтых сьценах вялікай душы чалавека, выдатнага ўрача. Ім аказалася Валянціна УладзіміраўнаУрбановіч. У мяне, як кажуць, у два ручаі цяклі сьлёзы, калі яна сядзела ў мяне ўгалавах і трымала ў сваёй далоні маю руку.
Увесь дзень адчуваў нейкі дыскамфорт, але прыходзілі хлопцы, і я забываў пра гэта.
Першым адведаў мяне Валодзя Паўлаў. Ен ўсё яшчэ не адышоў, бедалага, ад прымененых поўнай мераю да яго “перавагаў” разьвітога сацыялізму і савецкай дэмакратыі (заўтра якраз Дзень савецкай канстытуцыі). Думае нават “схаваць” свой юбілей.
Пасьля Валодзі, таксама перад абедам, прышоў Вася Жуковіч. Мілы Вася! Яго ніхто і нішто ня выправіць. Ен так далёка заходзіць са сваім чалавекалюбствам. Пананосіў мне столькі ўсяго! Але ж мне нічога такога нельга есьці. Праўда, сёе- тое і можна, але тады “казённы” харч не прымаць. А навошта мне такі “стыль” практыкаваць. Дык што мне рабіць з Васілёвымі смажанымі гарачымі яшчэ нават грыбамі? з яго салатам? запечанымі яблыкамі? пячэньнем?
Відаць, што Вася, што Вера. Дарэчы, сёньня ў яе сьвята - Дзень настаўні- ка. Трэба павіншаваць яе. Васіль кажа, што былыя яе вучні, якіх яна вяла да 3-га класа, ужо з раніцы наведалі яе з кветкамі на кватэры, павіншавалі. Гэта цяпер ужо дзевяцікласьнікі, дарослыя дзяўчаты і хлопцы. I так кожны год яе віншуюць!
Але і гэта яшчэ ня ўсё. Вася, даведаўшыся, што сёньня мы тут сядзім без газетаў, пабег “купіць”. Ен выскачыў з палаты. А мы ўспомнілі, што ў нядзелю кіёскі зачыненыя. Праз некалькі хвілінаў ён прыбег. Нам цікава з чым? I тут ён зьдзівіў нас усіх. Прынёс ледзь ня ўсе цэнтральныя саюзныя і рэспубліканскія газеты! Прытым у двух экземплярах (?!). Я падумаў: мабыць, другі экземпляр узяў, каб павялічыць выручку кіёску, пра работу якога ў нядзелю яшчэ ніхто ня ведае. Мая здагадка аказалася недзе зусім побач з праўдаю, бо Вася заўважыў: “А кіяскёрка ўжо так дзякавала, такая была шчасьлівая”.
7 кастрычніка 1985 году. Панядзелак. Дзень савецкай канстытуцыі. Усеагульны выхадны. Ен адчуваецца і ў нас тут: няма ніякай мітусьні, бо на ўсё аддзялень- не (без рэанімацыі, там ня ведаю) засталіся адзін дзяжурны ўрач, адна сястра, адна раздатчыца, адна няня-прыбіральшчыца і адна разносчыца-посудамыйка. Усе астатнія, апрача дзьвюх, абслугоўваюць і рэанімацыю.
Мне кінуўся зьверху прынесенай учора Васілём газеты “Воздушный транспорт” (?!) чырвоны, на ўсю паласу лозунг-анонс: “7 Октября - День Конституции СССР”. Ніжэй, справа, на чвэрць паласы - аляпаваты-аляпаваты чырвона-чорны плакат у чырвонай рознай інтэнсіўнасьці (!) і рознай шырыні (!) рамцы.
У самым нізе плаката бадзёра-бадзёра крочаць пад “рассыпанай” канстыту- цыяй дваццаць два чалавекі. “Чалавекаў” дзьве шарэнгі. I мужчыны, і жанчыны - усе роўныя-роўныя. Я сьпецыяльна паклаў на іх голавы аловак-лінейку і нікому з іх не прышчаміў ніводнай валасінкі, ні долечкі каскі, шлема ці фуражкі. Гэта, мабыць, дастатковы “аргумент” на карысьць роўнасьці калгасьніцы (яна тут у хустцы), механізатара (ужо ён са снапом пшаніцы!), рабочых (відаць, усякія тут “задуманы”), з касманаўтам, салдатам і нават міліцыянерам, што ўсіх іх вось прама цяпер, калі захоча, можа аформіць за сьвяточную, хоць і патрыятычную, нецьвярозасьць.
Над раўнюткім-раўнюткім строем чалавечкаў - брудна-чырвоныя сьцягі. Іх багата. Напэўна, мастак задумаў пятнаццаць - па колькасьці саюзных рэспублік. Праўда, вось паліграфія (друкарня газеты “Гудок”, Масква) з-за сваёй тэхнічнай адсталасьці скацілася ў багну бяскласавасьці і інтэрнацыянальнай апалітычна- сьці: як ні лічы, а пятнаццаці сьцягаў не атрымліваецца - то чатырнаццаць, а то і зусім трынаццаць, чортавы тузін.
Уздоўж усёй сьцягавай брудна-чырвонай лініі - брудна-белы лозунг: “XXVII зьезду КПСС - достойную встречу” (на патрэбны паводле правапісу клічнік не хапіла месца). А па-над сьцягамі - брудна-чорныя абрысы Крамля з брудна- чорнымі зорамі на брудна-чорных вежах, з брудна-чорным сьцягам над брудна- чорным купалам Крамлёўскага палацу. Рассыпаныя на дзьве трэціх плакатнай плошчы брудныя старонкі Канстытуцыі прыціснутыя зьверху арыгінальным прэсам - брудным чырвоныя гербам СССР.
Разгортваю ўнутраны разварот газеты. Тут ужо суцэльная гразь, суцэльны бруд. Разварот называецца “Два мира - два образа жизни”. 3 левага боку па вертыкалі - пяць брудна-чорных здымкаў “шчасьлівых савецкіх людзей”. 3 правага - столькі ж здымкаў яшчэ горшай (і значна горшай!) якасьці пра “ня- шчасных” працоўных капіталістычнага сьвету. Прачытаўшы зьмешчаны тут тэкст, можна падумаць, што там сапраўды Архіпелаг ГУЛАГ, няшчасьце і сьмерць.
Запішам для памяці самых адказных людзей за нумар, прысьвечаны савецкай дэмакратыі - галоўны рэдактар Ю.В.Панамарэнка. Цэнзар: БО 1189.
А можа, “Правда” - галоўны носьбіт савецкай дэмакратыі сёньня выйшла без умяшаньня цэнзуры? Гляджу на звыклае месца. Есьць: Б01782. Каб заблы- таць справу тут побач, пасьля кропкі, паставілі яшчэ адну пяцізначную лічбу: 5О1О2. Зусім можа быць, што нумар чыталі два цэнзары. А тое “Б” прыставілі толькі першаму.
А як у газеце “Советская торговля” наконт цэнзуры? Есьць: БО491О. А вось нешта падобнае на той, другі, нумар у “Правде”. Пасьля цэнзара тут стаіць: “Инд. 5О12О”. Есьць пару беларускіх сьвяточных газетаў. “Знамя юности”. Лі- тары цэнзарскія нам ужо вядомыя: АТО3518. А вось той самы загадкавы нумар аформлены як “Индекс 63851”.
Сьвяточны “Фізкультурнік Беларусі” - ня горшы за людзей. I яго чытаў цэнзар - АТ О352О. I мае ён таксама той “Индекс О3О53”. Небясьпечнае пада- бенства з цэнзарскім нумарам. Эх, некаму можа ўляцець!
У апошні момант я высьветліў цікавую рэч, пагартаўшы газеты двух-трох апошніх дзён, што стосікам ляжаць на маім белым пісьмовым стале. Я цяпер працую за “жалезным столікам”, які прыстаўляеца да ложка ў рэанімацыі. За ім можна сядзець нармальна, а можна яго “рабочую” паверхню павярнуць на свой ложак. Газеты ЦК КПСС (і “органы”, і “газеты”): “Правда”, “Социалистическая индустрия”, а значыць, упэўнены я, што і “Сельская жизнь”, а таксама “Известия” усе пасьля шыфру і нумару цэнзара пасьля “замыкаючай” кропкі ставяць свой пяцізначны індэкс без слова “Индекс” перад ім. Астатнія цэнт- ральныя і рэспубліканскія газеты ўсе слова “Индэкс” ці “Инд.”ставяць перад адпаведнаю лічбаю.
8 кастрычніка 1985 году. Постканстытуцыйны аўторак. У стане здароўя - ніякіх зьменаў на лепшае, нават наадварот. Затое надзвычайна прыемная мне падзея ўсё-такі адбылася ў гэтыя дні.