Аднак вярнемся да “ўспамінаў” I. Шамякіна.
Бацькаў брат Трышка. Уступіў у камсамол і пайшоў сьпяваць у царкоўны хор. “З камсамолу яго з трэскам выключылі”.
Маці мела рэдкае імя - Сынкляція. Была з багатай сям’і. Яе бацька некалькі разоў выбіраўся старастам сяла. А ў сяле ж 700 двароў ды яшчэ пасёлкі розныя. Гэтае стараства дзеду, вядома, тады не даравалі б, але “ўлічылі”, што сын яго Андрэй “аддаў жыцьцё за рэвалюцыю”.
Цікавы яшчэ дзядзька Павел - Сяўра. Яго гналі з усякіх пасадаў - з малых і пабольш. Ен, стаўшы старшынёю калгасу ў 30-я гады, хацеў шчыра арганізаваць аплату працы калгасьнікаў. “Але дайшло да райкому, і яго тут жа бясшумна прыбралі: паслалі некуды ў пажарную: давай пражакцёрствуй на пажарах!”
Мог бы такі аўтар крыху больш напісаць пра калектывізацыю. Ен жа мусіў яе, праклятую Богам і людзьмі, добра памятаць. Ен піша “між іншым”, так сабе. Паслухаем: “Дарэчы, пра калектывізацыю. Я ня так блізка ведаў вёску, яе людзей, каб мяне гэта закранала (! - М. Д.). Помню хіба адно. Калі пачалося раскулачваньне, бацька паведамляў маці як бы спалоханым шэптам, што забралі Сядога ці Дубадзела”.
Вось і ўся Шамякінская калектывізацыя, усё раскулачваньне - гэтая найвя- лікшая трагедыя ўсяго сялянства сьвету за ўсю гіторыю яго існаваньня!
У Шамякіных неяк склалася даволі пікантная сітуацыя. Пётр Шамякін быў лесьніком, часта пераязджаў з месца на месца. I вось у 1944 годзе, не дачакаўшыся пакуль лясьніцтва яму паставіць хату, ён пачаў будаваць сабе яе сам: прыляпіў яе на краі пасёлку Чэхаў, “упісаўшыся” ў вуліцу”. А пасёлак няправільна лічыцца і дагэтуль рускім, Навазыбкаўскага раёну. Але хата стаяла на беларускай зямлі, у Добрушскім лясьніцтве. Затое хлеў стаяў на тэрыторыі дзьвюх рэспублік. Да рускага сельсавету два кіламетры. Туды бацькі насілі падаткі і страхоўку. Але неяк у беларускай Карме дакапаліся да гэтай крамолы і прымусілі трымаць усе “дзяржаўныя” зносіны толькі з імі - за 15 кіламетраў. А трэба ж мець на ўвазе, што тады транспарту не было.
Мне цікавым выдалася апавяданьне пра кітайца, якіх у маіх родных мясьцінах не было і няма. Дык вось у вёсцы Маркавічы быў кітаец - ардэнаносец яшчэ з часоў грамадзянскай вайны. Гэты кітаец, цікава, так і не паступіў у калгас, “хоць яго разы два арыштоўвалі”. I вось кітайцу не прадалі ў мясцовай краме лапату. “Лапаты былі дэфіцытам, прадавалі іх па сьпісе, лепшым людзям ці на нарыхтоўку яек”. Так аўтар без найменшай іроніі апраўдвае тыя (без)“парадкі” і нават ня ставіць у двухкосьсе такія тэрміны, як “лепшыя людзі” і інш. Мы ведаем, што падчас гэтыя “лепшыя” - гэта былі тыя падонкі, што раскулачвалі, забівалі, гналі ў Сібіры ў Бутыркі, у Лубянкі, у канцлагеры, катавалі якраз нашых лепшых людзей і пазбавілі нас насеньня нашай эліты.
Гэты кітаец-“ардэнаносец” уклініўся ў апавяданьне пра другога “ардэнанос- ца”, партызана часоў грамадзянскай вайны. Гэты, Скоблікаў яго прозьвішча
- увекавечым і тут - працаваў лесьніком у Воленцы. Адзначаўся тым, што “біў парубшчыкаў”. На яго “пісалі скаргі”. Падпісалі ў лясьніцтве загад аб зваль- неньні, “а высяліць яго з лесьнічоўкі ня мелі сілы”.
I вось тады бацьку Шамякіна паставілі часова крамшчыкам у Пыхані. “Была картачная сістэма”. Малы !ван памагаў бацьку - увечары разьбіраў адрэзаныя картачкі на хлеб - асобна, крупы - асобна і г. д. Мяса і кілбасы, заўважае аўтар, ніколі не было”.
Малапісьменны бацька за 4 месяцы “пратаргаваўся”. I “мусіў купіць цёлку, каб пакрыць нястачу”. Пайшоў зноў у лесьнікі.
Даволі цікавыя разважаньні I. Шамякіна пра свайго бацьку, пра дзеда, пра такіх сялянаў, што былі “па-свойму таленавітымі. Але не ў вядзеньні сваёй гаспадаркі!.. З такіх людзей ніколі не вырасталі багацеі, кулакі, нават пры самых спрыяльных умовах. Гэта катэгорыя тых сялянаў, якія да рэвалюцыі (ды і пасьля) папаўнялі армію пралетарыяту.
I далей I. Шамякін цудоўна прасьвятляе марксісцкі тэзіс пра “перадавы рабочы клас”, што вылупіўся з тых нягеглых. Ен кажа “На шахтах, заводах, дзе ня трэба было асабліва варушыць мазгамі, дзе за цябе думаюць майстры, інжынеры, з іх атрымоўваліся нядрэнныя рабочыя, нярэдка - вельмі добрыя рабочыя”. Аўтар зусім правільна і тлумачыць гэтую сваю думку: “Вядзенне ўласнай гаспадаркі патрабуе асаблівага арганізацыйнага таленту”. Гэтай катэгорыі аўтар не прысвоіў парадкавы нумар. Але ж паводле яго логікі паставім яе першым нумарам (тыя “няўдачнікі” сяляне і “добрыя рабочыя” - другі).
“Праўда, - кажа I. Шамякін, - была і трэцяя катэгорыя сялян, якіх... назы- валі гультаямі. Такія ў сяле не багацелі і ў горад рэдка падаваліся”. Парадоксам нашага часу зьяўляецца тое, кажа I. Шамякін, што з вёскі, з калгасаў, хлынулі ў горад менавіта дзьве першыя катэгорыі сялянаў: дзелавыя, ініцыятыўныя, та- ленавітыя і такія, як Міна (!ванаў дзед па бацьку - М. Д.), - шчырыя рабацягі, “цягучыя”. Першая катэгорыя, канчае гэты свой цікавы расклад I. Шамякін, калі і не выязджае, то выбіваецца ў начальнікі, у кіраўнікі, установаў розных хапае і на сяле, напладзілі больш, чым трэба. У сферы сельскагаспадарчай вытворчасьці застаюцца, як правіла, трэція. Да сваіх традыцыйных заняткаў - сузіраць і філа- софстваваць наконт кожнай зьявы - дадалі трэці “прыемны” занятак - браць чарку. Раней не было за што, а цяпер на “чарніла” кожны можа зарабіць...”
“Сям’я наша жыла на мяжы беднасці, - кажа Шамякін... - На першых курсах тэхнікума... я нярэдка галадаў. Прыязджаў дадому - і ў маці не знаходзілася шматка сала, ні масла, каб даць мне з сабой”.
Стыпендыя ў Iвана была 60 рублёў, бацькаў аклад - 120. Але ён ня ўмеў карыстацца неабсяжнымі землямі.
Настаўнік Шкаруба таемна ў лесе прачытаў дзецям верш С. Ясеніна. Мабыць, у гэты самы час цэлы курс Менскага педінстытуту быў арыштаваны за чытаньне Ясеніна. Многіх расстралялі. Вярнулася мала, у тым ліку і Уладзімір Клішэвіч.
Даносы ў школе. Iван выпадкова драпнуў цыркулем сшытак і прарваў во- кладку якраз на воку Сталіна. Данесьлі. Ледзь апраўдаўся. Вывучаў дырэктар Букініч усю радаслоўную яго.
Вельмі кідаецца ў вочы Шамякінскае вернападданства. Нават ён піша такую лухту: “Жылі бедна, але калгасам былі задаволены”. Гэта ў Карме. “Наш сусед бязногі Мікіта, інвалід вайны, не ўступіў у калгас, і бабуля мая асуджала яго”. Усе Шамякіны - “савецкія людзі”!!!
На дыпломную практыку Шамякіна паслалі ў сакавіку 1940 году на цэ- ментавы завод у Росі пад Ваўкавыскам. “Адбіралі тут у Заходнюю строга, у гарком камсамолу запрашалі. I недарэмна. Дыпломамі сваімі мы займаліся менш за ўсё... На заводзе мы зьяўляліся вельмі рэдка. Але агітацыйную работу вялі актыўна... Нас выклікалі ў райком партыі, давалі заданьні, асабліва, калі пачалася кампанія па выбарах у Вярхоўны Савет... Ад гэтага мы адчулі сваю значнасьць. Адразу пасталелі”.
Пра гэта Шамякін напісаў у “Непаўторнай вясне”. Абяцае яшчэ вярнуцца да гэтай тэмы.
Перад вайною. I ў калгасе сяляне, і ў саўгасе сяляне. Але тыя, што ў саўгасе, называюцца рабочым класам. А яму ж у саветаў заўсёды больш увагі. Шамякін піша, што нават у саўгасе “карціны паказвалі часьцей, у той час найбольшая ўвага была рабочаму класу”.
I. Шамякін у маленстве марыў пра ваенную школу.
Адным з яго дзіцячых каханьняў была аднакласьніца Маруся, якая нара- біла Iвану сораму, паказаўшы хлопцам яго запіску з прызначэньнем месца і часу спатканьня. “Замест Марусі з-пад моста выскачылі “чэрці” з намазанымі мордамі, у зімовых шапках, вывернутых кажухах”. Бедны Iван вымушаны быў скокнуць “у ваду ў сваіх лепшых штанах”, а пасьля ісьці “ні з чым” дамоў аж
14 кіламетраў. 14 сюды і 14 назад!
“Маруся ў вайну выйшла замуж за лясьнічага, што служыў у немцаў. Яго асудзілі, саслалі.” Пасьля вайны Iвану давялося разам працаваць у Пракопаў- скай школе. “Была яна злой, сварлівай, сквапнай бабай, дрэннай настаўніцай...
Мяне ненавідзела, але баялася: я быў сакратаром партарганізацыі, а на ёй пляма
- муж нямецкі памагаты”.
Аўтар сьцьвярджае, што ён “менш, чым хто з майго кола франтавікоў, вы- карыстаў у творчасьці асабіста перажытае на вайне. Адна аповесьць “Агонь і снег”. Усё іншае... - падказана трагедыяй народа, гераізмам партызанаў і пад- польшчыкаў. Подзвіг беларусаў - тэма невычэрпная”.
Лічу справядлівым назіраньне аўтара, што “розьніца паміж калгасамі і саўгасамі толькі ўяўная, тэарэтычная... Але ў практыцы кіраваньня, асабліва ў першым звяне, раённым, паміж калгасамі і саўгасамі мяжа даволі ўмоўная”.
Хваліць аўтар гэтак званую Харчовую праграму. “Але ўсе... мерапрыемствы, рэарганізацыі не спрыяюць працэсу, што нарастае з хуткасцю снежнай лавіны
- самазнішчэньня традыцыйнай вёскі з тыпова сялянскай псіхалогіяй і з бытам, які мала ў чым да нядаўняга часу мяняўся на працягу стагоддзяў... У гэтым плане нельга не прызнаць сілу нашых ідэалагічных сродкаў; здорава мы паста- раліся, каб развянчаць традыцыйную любоў селяніна да зямлі, і гэтак жа добра папрацавалі, каб прывучыць моладзь да новага жыцця - без гною, свінней, з гарачай вадой і прадуктовым магазінам на першым паверсе”.
Аўтар піша, як узбройвалі да вайны нават прафсаюзнага работніка ніжэйшага рангу: старшыня рабачкаму ў саўгасе хадзіў з рэвальверам.
“У саўгас прыехаў Старшыня ЦВК БССР Чарвякоў. Саўгас спецыялізаваўся на вырошчваньні трусоў. Вырашалася мясная праблема. Дарэчы, праз год, калі Чарвякова не стала, трусіная ферма была закрыта як шкодніцкае пачынанне...
Кіраўнікі саўгаса хацелі прагнаць малых - Чарвякоў дазволіў, каб мы хадзілі следам. Пасля я быў ашаломлены: хлопцы, не вучні, рабочыя, укралі з машыны картуз”.
Прыехаў неяк Шамякін у гэтую сваю дэпутатскую акругу, у Пракопаўку, да яго, вядома з рознымі пытаньнямі, скаргамі. Гэта “раздражняла сакратара райкому партыі Г. С. Шведаву. Найбольш абуральныя былі скаргі-просбы наконт цэглы “...бо побач, у Будзішчы, за тры кіламетры - раённны цагельны завод.”
“Мемуары” Шамякінскія ўсяляк даказваюць, ці заклікаюць гэта зрабіць, які ён страшэнна савецкі. I ён. I ўся яго сям’я. I сем’і яго сваякоў. Часам адчуваў горыч “паражэння”. Ен рыхтаваўся ў камсамол. “Я праяўляў асаблівую актыў- насць, па сутнасці, стаў нявыбраным сакратаром, бо і настаўнікі і вучні прарочылі мне гэтую ганаровую пасаду, калі арганізацыя будзе створана”.
I вось у Церахоўцы, у райкоме камсамолу ўсіх прынялі ў члены камсамолу, а !вана... толькі ў кандыдаты. “Боль крыўды помню дагэтуль. Назад не вяртаўся разам з усімі, ішоў адзін, як воўк, і глытаў слёзы.” А не прынялі яго ў камсамол тады, таму што яго бацька... служачы. Бацька таксама быў пакрыўджаны. Ен крычаў: “Які служачы - ляснік? Ен - горш за шахцёра. Лесаруб. Пажарнік.”
Але такія былі тады савецкія законы і правілы. Яны і цяпер дзікія. Праўда, памянялася на лепшае ў тых, відавочных формах жыцьця, затое яшчэ мацней- шымі сталі ў іншых, напрыклад, у цэнзурных.
Пра Макаёнка: “...нічога не адбывалася, што магло б прадоўжыць яго літара- турнае жыццё, яго думкі. Сумна ад таго, што людзі, якія кляліся яму ў дружбе, так хутка забываюць свае клятвы. Горка”.
“.Я зусім ня маю запісваць падзеі кожнага дня, тым больш літаратурныя. Бледныя яны, гэтыя падзеі.”
А вось гэтых два абзацы - ладны кавалак - мне хочацца цалкам выпісаць.
“У Церусе квартаравала італьянская часць. Салдат прыйшоў у двор да Кротавых і хацеў рэквізаваць адзінага парсючка. I тут адбылося незвычайнае: пяцідзесяцігадовы Філат (бацька Марыі Філатаўны, жонкі I. Ш. - М. Д.), маленькі, худзенькі чалавек счапіўся біцца з адкормленым акупантам. Вольга і Маша ўбачылі гэтую жахлівую для іх сцэну, калі на крык італьянца ў двор убеглі іншыя салдаты. Дочкі абамлелі: канец бацьку, застрэляць. Але італьянцы
- вясёлы народ! - абкружылі задзір, што качаліся ў пяску, у курыным памёце, і пляскалі ў далоні, крычалі “бравісіма!” то свайму сябру, то селяніну - у за- лежнасці ад таго, хто каго падмінаў пад сябе.
Парсючка бацька ўратаваў. У той раз. А праз колькі дзён італьянцы ўсё роўна ўкралі яго. Вясёлыя і гуманныя, яны ў той жа час былі адмысловымі злодзеямі. Немцы пахабна, адкрыта рабавалі, італьянцы ўпотай кралі, для іх гэта было нешта накшталт спартыўнай гульні. I свае, і суседзі адзінадушныя ў вывадзе: счапіўся б гэтак наш чалавек з немцам - не было б яму літасці, верная смерць чакала, можа, нават пакутлівая”.
Прававерны Шамякін, што атаясамлівае сябе з рэжымам, піша: “Буржуазныя ідэолагі вывучылі і ведаюць слабасці чалавечай псіхалогіі. Спажывецкі бум, які пракаціўся, што цунамі, у апошнія два дзесяцігоддзі, нямала разбурыў з таго, што было закладзена, збудавана намі ў душах людзей у першыя дзесяцігоддзі рэвалюцыі. Гэта, бадай, адна з самых значных дыверсіяў супраць камуністыч- ных прынцыпаў, самая прадуманая і самая непрыкметная, хітрая. Тут ніводнага дыверсанта не зловіш за руку. Нібыта ўсё робіцца само сабою. Проста мы не выявілі гэтай хвалі на стадыі яе зараджэння і нічога не маглі паставіць на яе шляху, калі непрыкметная, як і цунамі, яна набірала сілу. А цяпер мы расчыш- чаем друз ад тых разбурэнняў, якія яна зрабіла”.
А вось цікавая выснова: “Дзеці паміралі там, дзе панавала спрадвечнае ся- лянскае дзікунства, дзе нічога не рабілася, каб пераадолець яго. I калі жанчы- на-маці адносілася да іх па прынцыпу: “Цэлы будуць ці “Бог даў - Бог узяў”. Калі ў хаце не было выпрацавана стагоддзямі ладу, таго ладу, пра які хораша напісаў В. Бялоў, калі добра не мылася, не прыбіралася і дзеці елі з адной міскі з кошкамі, адным словам, як кажуць цяпер, адсутнічала здаровая сялянская санітарыя, - у такую хату часта заглядвала кашчавая.”
Яшчэ Шамякін прасавецкі: “Завяршылася калектывізацыя. З-за супраціўлення кулацтва і з-за немалых перагібаў у правядзенні гэтай сацыяльна-эканамічнай рэвалюцыі на сяле, галоўным чынам з-за рэзкага зніжэння колькасці жывёлы, стварыліся значныя цяжкасці з харчаваннем. У краіне была ўведзена картачная сістэма.”