Некалькі разоў мне патэлефанавалі з выдавецтва, адзін раз я ім туды паз- ваніў. Выбраўся з пасьцелі. У вочы кінуліся газеты - учарашнія і сёньняшнія. На першай старонцы “Правды” за 19-е сьнежня - сустрэча М.С. Гарбачова з амерыканскім прафесарам Б. Лаўнам і савецкім акадэмікам Я. I. Чазавым. Яны ўзначальваюць міжнародны рух “Урачы сьвету за прадухіленьне ядзернай вайны”. Гэтай арганізацыі прысуджаная Нобелеўская прэмія міру за 1985 год. Прэмію прымалі якраз гэтыя два дзеячы - як сустаршыні “руху”.
Я не бяруся даваць ацэнку ролі названага руху на захадзе, ва ўсім сьвеце. Затое “ведаю” яе ў СССР - гэта zero! Мая Марыя, кандыдат медыцынскіх навук, і ня чула пра такі рух. Ня чуў і цэлы яе Шстытут, дзе працуюць сотні медыкаў, у тым ліку дактароў, кандыдатаў, прафесараў, дацэнтаў.
Няўжо на Захадзе яшчэ не пераканаліся, што ў Савецкім Саюзе, як праві- ла, пад шыльдаю любой аўтарытэтнай арганізацыі можа быць проста самая звычайная фікцыя. Тут умеюць іх ствараць! Прызначаць кіраўніка, нават цэлы камітэт; загадаюць ім правесьці пэўную колькасьць сходаў, сагнаўшы на іх праз райкамы партыі “працоўных” любога кантынгенту, уручаць ім тэксты “прамо- ваў”, арганізуюць вялікую прэсу, радыё, тэлебачаньне. Iнфармацыя пра гэта з разьлікам, пасьлядоўна і настойліва пускаецца за мяжу. А там. прымаецца за рэальнасьць.
I вось вынік! Такая антыдэмакратычная практыка інсьпірацыі ў СССР ан- тываенных і іншых актуальных у сьвеце рухаў цяпер ухвалена найвялікшай, самай аўтарытэтнай міжнароднай прэміяй. I ў свабодным сьвеце за гэта нават няма каго прама абвінаваціць. Хіба нармальныя, маральна не сапсутыя людзі ў стане хоць падумаць, што так нехта недзе здольны арганізоўваць такія псеў- дасьпектаклі? Дзеля гэтага, як мінімум, трэба быць такім самым фігляром.
Адыёзная, здаецца, і фігура самога савецкага “сустаршыні” Чазава. Ці гэта ня той Чазаў, што падпісаў у свой час ганебнае абвінавачаньне супраць акадэміка Андрэя Сахарава, сфабрыкаванае ў кадэбэ? Няўжо ў сапраўднага вучонага- кардыёлага ёсьць яшчэ і другі твар - твар палітычнага жанглёра, марыянеткі органаў улады? Ды якой яшчэ ўлады? Той, для якой, апроч сваіх партыйных мэтаў, няма нічога сьвятога. Той, якая, прымушаючы медыкаў у часе вайны забіваць людзей, так груба зганьбіла клятву Гіпакрата, на якую спаслаўся Гар- бачоў у размове з Б. Лоўнам і Я. Чазавым.
Вось як тасаўская інфармацыя ў сувязі з гэтай бяседай перадае словы М.С.Гарбачова пра названы міжнародны рух:
“Сёньня яму сапраўды належыць аўтарытэтнае месца ў сусьветным анты- ваенным руху. Медыкі раскрываюць суровую праўду, якую павінны ведаць людзі, каб не дапусьціць непапраўнага. У гэтым сэнсе Гіпакратава клятва, якая абавязвае ўрачоў ахоўваць сваіх пацыентаў ад усяго, што можа пагражаць іх жыцьцю, сапраўды набыла ў ядзерны век новае вымярэньне”.
Працягваю руку і бяру новенькую кнігу беларускай пісьменьніцы Сьвятланы Алексіевіч “У вайны не жаночы твар.” Зараз мы ў ёй знойдзем пацьвярджэньне словаў кіраўніка савецкай дзяржавы.
Вось гэтыя старонкі пра мараль савецкіх медыкаў, якія расстрэльвалі сваіх пацыентаў нібыта за панікёрства. I тады, і цяпер такая мараль медыкаў ухва- лялася і ўхваляецца. Санінструктар роты Вольга Амельчанка сама расказвае аўтару пра свой “подзьвіг”: “Раніцай пастроілі ўвесь батальён, вывелі гэтых баязьліўцаў, паставілі сьпераду. Зачыталі, што расстрэл ім. I трэба сем чалавек, каб прывесьці прыгавор у выкананьне. Тры чалавекі выйшлі, астатнія стаяць. Я ўзяла аўтамат і выйшла.”
На падставе гэтых “інтэрв’ю” змайстравалі кінасерыял аж з сямі карцінаў. У адной з іх здымалася і гэтая амаральная пачвара, цяпер ужо пачвара і фізічная. А як зьнялася? У вайсковым мундзіры! Хоць пасьля вайны ў арміі яна ўжо і не служыла, а па-вайсковаму любіць і цяпер апранацца. Гэта засьведчыла аўтар кнігі, сустрэўшы яе ў Маскве на “зьлёце” ветэранаў 65-ай арміі: “Усе былі ў вясеньніх сукенках, сьветлых касынках, а яна - у вайсковай форме”. У кіна- фільме нават паказалі, як ад яе аўтаматнай чаргі ўпалі дзьве ахвяры “асобага аддзела” і савецкай медыцыны.
Я пісаў ужо пра гэта адразу пасьля таго, як паглядзеў гэты страшэнны серыял. Я ледзь не самлеў тады, убачыўшы гэты “гуманізм новага тыпу”, як называюць такое камуністы.
“Правды” і астатніх газетаў мне ўжо хапіла. Вунь якія кашмарныя асацыяцыі выклікалі яны ў мяне.
Цяпер каля паловы дзявятай гадзіны вечара. Уключыў тэлевізар - “беларус- кую” праграму. Паводле абвесткі ў газеце там павінна быць перадача з Віцебску
- “Дзьвіна”. I тут няўдача: ідзе шматсерыйны фільм пра Леніна, той самы, што і па маскоўскай праграме. Правільна! Нашто нейкім там беларусам мець сваю праграму? Няхай глядзяць тое, што глядзіць Масква, хутчэй забудуць пра сваю самабытнасьць!
1 студзеня 1986 году. Год тыгра сустракаю ў бальніцы. Знаходжуся тут з 25 сьнежня. Перад гэтым ужо некалькі дзён ляжаў дома. За гэты час зрабіў пару нязначных запісаў.
Самае важнае значэньне апошніх дзён мела для мяне згуртаваньне маёй сям’і вакол добрых калядных традыцыяў. Мне вельмі прыемна, што і Галя і Ірынка ўспрынялі ад мяне гэтыя традыцыі. Мама далучылася да іх завіханьняў, дапамагала ўсё зрабіць як найлепш. Упрыгожыў мерапрыемства рытуал “праламленьня аплатка”. Кожны меў магчымасьць выбраць сабе выяву паводле свайго густу: аплатак быў багата і з густам аформлены мастацкім цісьненьнем.
І вось цяпер сям’я мне наладзіла працяг гэтых традыцыяў. Учора пад вечар прыйшлі да мяне ўсе мае найбліжэйшыя ў поўным складзе, нарадныя, ажыўленыя. Наладзілі мне ў палаце елку – некалькі галінак у слоіку з вадою, увешаных арыгінальнымі цацкамі, з сапраўднай сьвечкаю. Доўга былі са мною, прыўнёсшы ў мой гэты часовы быт аптымізм, весялосьць, адарылі мяне і ў гэты вечар мілымі падарункамі, пахваліліся сваімі сувенірамі, абноўкамі.
Пры ўсім гэтым прысутнічаў Міша Ч. (Міхаіл Чуднікаў, сваяк Марыі Дубянецкай – рэд.) – ён апярэдзіў нават маіх мілых птушак. Разьвітваючыся, яны наказалі мне абавязкова ў 24 гадзіны запаліць сьвечку. Я з прыемнасьцю выканаў іх наказ.
У палаце, апроч мяне, яшчэ трое хворых: Фёдар Апанасавіч Бачыла – славуты партызан, цяпер фотакарэспандэнт “Чырвонай змены”; Міхал Васільевіч Дражын – некалі журналіст-“раёншчык”, пасьля партыйны работнік аднаго з Менскіх райкамаў, цяпер – прафсаюзны дзеяч абласнога маштабу; Уладзімір Апанасавіч Рымша – да апошняга часу узначальваў адно з вядучых упраўленьняў у Міністэрстве сувязі БССР, цяпер “малады” пенсіянер. Усе трое цікавыя людзі, больш-менш раскаваныя, на падзеі, што займаюць голавы “савецкіх людзей”, глядзяць рэалістычна. Толькі Бачыла час ад часу ўпадае ў апалагетыку ладу, Вялікай Айчыннай вайны (відаць, каб стварыць магчымасьць пахваліцца сваімі подзьвігамі, што ён і робіць у кожную вольную хвіліну).
Мая елка ўсіх іх мабілізавала, падбадзёрыла. Поўнач мы і сустрэлі вакол яе, з запаленаю сьвечкаю. Усе захапляліся маёй сям’ёю.
15 студзеня 1986 году. Дачытаў кнігі А. Кудраўца “Сачыненне на вольную тэму” і “Апавяданьні”. Добры раман і сімпатычныя ўсе апавяданьні. Перад гэтым прачытаў ужо тут аповесьць В.Распуціна “Пажар” (“Наш современник”, 1985, №7), літаратуразнаўчую працу Я.Івашкевіча “Людзі і кніжкі” (на польскай мове).
16 студзеня 1986 году. Каля дзесяці гадоў назад у мяне была выпадковая сустрэча з прафесарам Калядой. Тады я лячыў у оталарынголага горла, як раптам зайшоў з суседняга кабінету Васіль Іванавіч Каляда. Ён закончыў там кансультацыю хворых і выйшаў да ракавіны-ўмывальніка. Зірнуўшы ў наш бок, зьвяртаецца невядома да каго з нас – да ўрача ці да хворага: “Можна і мне паглядзець?”. Урач ажыўлена прагаварыла: “Ой, што вы Васіль Іванавіч! Я буду вельмі вам удзячна! Хоць гэта вам і ня планавы хворы…” Прафесар таксама весела сказаў, зьбіраючыся сесьці перада мною: “Я не люблю ні слова план, ні таго, што за ім стаіць… асабліва ў медыцыне”.
Памятаю, я тады адзначыў сабе, што такога чалавека нельга не любіць ці хаця б проста паважаць. Кожнаму такому сьпецыялісту паліклініка рыхтуе пэўную колькасьць хворых на кансультацыю. І яны рэдка калі самі шукаюць сабе “звышпланавых” пацыентаў. А гэты – калі ласка.
В. І. уважліва абсьледаваў усе мае органы, якія пералічаны на шыльдзе, што на дзьвярах гэтага кабінету, – “вуха, горла, нос” – і сказаў, што праз дзень-другі голас мой вернецца, парушэньняў ніякіх тут у мяне няма.
– А дзе вы думаеце адпачываць сёлета? – спытаў прафесар, незабыўшы, што за акном гуляе час летніх адпускоў.
– Зьбіраюся з сям’ёю ў Малдавію, – адказаў я коратка.
– Цудоўна, цудоўна! – малдаўскія каньякі і віны паспрыяюць канчатковаму выздараўленьню, – весела заключыў добры прафесар.
– Васіль Іванавіч! Што вы робіце, – заенчыла мой урач.
– А! Вы запісваеце мае парады? – убачыўшы перад урачом разгорнутую маю “гісторыю”, сказаў прафесар. – Дык я зусім сур’ёзна сказаў, запішыце, калі ласка, і гэтую параду.
Дома жонка-ўрач не паверыла ў маю байку пра добрага прафесара і яго чароўныя лекі.
Сёньня я другі раз сустрэўся з прафесарам Калядой. Гэту кансультацыю прызначыла мне ўрач Тацяна Віктараўна: некалькі дзён у мяне трымаецца хрыплы голас, хоць галасавыя зьвязкі яна знайшла ў парадку.
Прафесар прыняў мяне ў сваім кабінеце – на чацьвёртым паверсе Рэспубліканскай бальніцы (у старым корпусе). Я застаў яго за вывучэньнем маёй “гісторыі”. Ён паказаў мне на крэсла, і сам сеў каля мяне. Кароткае апытаньне. Уважлівае абсьледаваньне.
– Зьвязкі – нармальныя, беленькія, – кажа прафесар. – Зараз паглядзім глыбей…
Пасьля было прапальпіравана горла звонку, абсьледаваны вушы, нос. І гэта ўсё адпавядае норме. У выніку прызначана некалькі сеансаў лячэньня ва ўрача, дадзены неабходныя парады.
Усё гэта заняло некалькі хвілінаў. Тым ня менш мой візіт цягнуўся дзьве гадзіны. Прафесар у маёй “справе” вычытаў маю пасаду. Яна, відаць, выклікала ў яго мноства асацыяцыяў, павярнула яго думкі ў часы маладосьці. Да таго ж, як высьветлілася, у яго і цяпер ёсьць сувязі з выдавецкім сьветам.
Васіль Іванавіч “здаў” нядаўна ў выдавецтва “Беларусь” першую частку (кнігу) трохтомнай працы па… гісторыі Менску. Я быў нямала зьдзіўлены такім нечаканым хобі шырока вядомага дзеяча медыцыны. Аднак за гэтыя дзьве гадзіны я пераканаўся, што ён усім сваім сьвядомым жыцьцём рыхтаваўся да стварэньня такой кнігі.
У прафтэхвучылішчы ён палюбіў урокі маляваньня, заахвоціўся да графікі. Гэта дзякуючы выдатнаму педагогу, які змог выхаваць некалькі выдатных мастакоў ва ўмовах няпрофільнай навучальнай установы. Сярод яго выхаванцаў… вядомы архітэктар Заборскі.
Гэтаму педагогу Наркомасьвет даручыў аформіць яго павільён на Усебеларускай выстаўцы. Натуральна, адбіраюцца і памочнікі – Заборскі, Каляда і інш.
Яшчэ задоўга перад вайною В. Каляда зьбірае графічныя матэрыялы, якія датычыліся гісторыі Менска. Пасьля вайны калекцыя пачала папаўняцца жудаснымі ілюстрацыямі разбуранага гораду. Трапляліся фотаздымкі адных і тых самых аб’ектаў, зробленыя перад рэвалюцыяй, перад вайною і пасьля яе: на двух першых былі дамы, на апошнім – каркасы знаёмых дамоў, альбо кучы друзу, руіны. Аўтары часам здымалі цені, што падаюць на вуліцу ад цікавых аб’ектаў. Выпадкова знайшліся здымкі тых аб’ектаў з іншымі ценямі – ценямі руінаў. Вельмі цікава супастаўляць здымкі, зробленыя з адной кропкі толькі ў розны гістарычны час.
Да вайны, расказвае Васіль Іванавіч, Менск лічыўся пагранічным горадам. Таму фатографам не дазвалялася нічога ў горадзе здымаць. Дазвалялася гэта рабіць выключна фотажурналістам і кінааператарам. Мелася на ўвазе, што іх здымкі будуць выходзіць у сьвет толькі праз рукі цэнзара.
Пасьля вайны, працягвае прафесар, у мяне быў участак каля Чэрвеньскага рынку. Неяк я зайшоў па выкліку ў адну кватэру, аказаў дапамогу жанчыне і, зьбіраючыся адыходзіць, убачыў яе дзіця. Малы сядзеў на падлозе і шматаваў нажніцамі нейкае вялікафарматнае, багата ілюстраванае выданьне. Яно было прысьвечанае Менску і прымеркавана да зьезду Саветаў БССР, выдадзенае недзе ў 1929-м ці 1930-м годзе.
Гэтае выданьне В. І. Каляда ўжо ня выпусьціў са сваіх рук. Яно яшчэ больш распаліла ў ім “менскаманства”.
На сваім экслібрысе ён таксама выгравіраваў атрыбуты любімага гораду, сярод іх – старажытны дзьвюхвежавы замак (рэстаўрацыя). А з якім замілаваньнем расказвае ён пра свой горад, з якім болем успамінае загінуўшыя помнікі, называе тых “дзеячаў”, якія вінаватыя ў гібелі нашых шэдэўраў у савецкі час. “І дагэтуль яшчэ не перавяліся гэтыя варвары”, – кажа прафесар.
Цікава, што такі вялікі патрыёт і знаўца Расіі, як Уладзімер Салаухін, жадаючы бліжэй пазнаёміцца з Менскам, у адзін са сваіх прыездаў сюды, наведаў кватэру прафесара Каляды, слухаў яго расказ, аглядаў яго калекцыю. “Нашу боль па страчаных помніках гісторыі і нашай культуры, кажа вучоны-патрыёт, Салаухін успрыняў з абурэньнем як свой боль, з абурэньнем, як гэта толькі ён умее, ганьбаваў менскіх кіраўнікоў. Перапала і творчай інтэлігенцыі, асабліва архітэктарам. Гэтыя апошнія – вядома, ня ўсе, а кан’юктуршчыкі, – пляскалі ў ладкі з прычыны кожнай чарговай праграмы вынішчэньня гісторыі беларускага народу, нярэдка самі падсоўвалі свае разбуральныя прапановы.
Я даведаўся яшчэ, што Васіль Іванавіч Каляда пачынаў як чыгуначнік. Набыў афіцыйна гэтую прафесію, некалькі гадоў езьдзіў у якасьці памочніка машыніста паравозу, нават некаторы час быў машыністам, пасьля перавялі яго ва ўпраўленьне – патрэбен быў чалавек, які ўмее чытаць і ствараць чарцяжы.
Дзіўны чалавек. Яшчэ можна дадаць, што ён сват вядомага генерала Трацьцяка.
У 17 гадзінаў з хвілінамі выклікалі ў ардынатарскую на ўрачэбна-працоўную камісію. Запрасілі сесьці ў чырвонае глыбокае, як міска, крэсла. Я вымушаны быў пераступаць яго, каб не сядзець задам да аднаго, верагодна, з членаў камісіі. У кабінеце, апроч мяне, чацьвёра – 2 жанчыны і 2 мужчыны. Мне вядома толькі Алена Канстанцінаўна Кузьняцова – намесьніца галоўнага ўрача другой паліклінікі, старшыня ўрачэбнай кантрольнай камісіі. Другая, невядомая мне жанчына сказала: “Мы вас, Міхаіл Фёдаравіч, запрасілі на УПК. Я – старшыня камісіі, Тамара Аляксандраўна, а гэта, паказвае на мужчынаў – члены камісіі, аднак не назвала іх. Мы вывучылі вашую “гісторыю” і вельмі заклапочаныя вашым станам і лёсам”.
Папрасіла мяне прылегчы на канапу, паслухала, прапальпіравала. Пасьля яе месца заняў член камісіі неўрапатолаг, што я вызначыў па малаточку ў яго руках. У агульнай нялёгкай бяседзе мяне пераконвалі кінуць на год працу (!) “А пасьля мы можам зноў дапусьціць вас да работы. Цяпер вам мы вымушаныя вызначыць другую, непрацоўную групу. А там, магчыма, і здымем яе, альбо трэцюю дамо”.
Але ж тады, крыху пазьней, я ўжо дасягаю пенсійнага ўзросту і так. І ня возьмуць мяне ўжо на выдавецкую працу. Магчыма і групу гэтую даюць па камандзе зьверху. Цяпер я ўпэўнены, што ў іх быў разьлік нейтралізаваць мяне вось такім жорсткім метадам – трымаць увесь час пад стрэсамі, давесьці да стэнакардыі, да інфаркту, да інсульту – да магілы. А цяпер, выдаючы мне “белы білет”, яны літасьціва кажуць: “згаджайцеся, Міхаіл Фёдаравіч, лепей жа быць жывым чым мёртвым: пойдзеце на працу, мы не гарантуем вам жыцьця з вашай складанай працаю”…