Прыйшоў у сваю палату. Яна на другім паверсе. Мой сусед пенсіянер нараджэньня 1926 году – Яўгеній Сяргеевіч Пераверзеў, служыў, як кажа, у пракуратуры, якая яго і зрабіла так рана інвалідам. Перанёс некалькі інфарктаў, да таго ж яшчэ мае кілаграмаў 30 лішняе вагі. Аднак цікава: маім суседам па палаце 406 у бальніцы таксама быў пракурор у адстаўцы, не стары, гадоў 60, а не працуе ўжо каля 10 гадоў – меў інфаркты і г. д. Сустрэўся з урачом. Свайго ўражаньня пра яго не памяняў, нават наадварот.
У першы ж дзень сустрэў тут аднаго з суаўтараў майго інфаркту – Марыну Канстанцінаўну Высоцкую. Сустрэча была халоднаю. Яна нешта зьбіралася спытаць пра здароўе, паспачуваць, але я не ўцягнуўся ў яе войканьні. Яна тут без інфаркту (дый ня дай Бог ёй гэтага: яна яшчэ маладая, мае сям’ю і ў прынцыпе з ёю можна было б працаваць, каб на яе ня ціснулі цыркуляры і “адданае” справе начальства.
1 мая 1985 г. Па радыё ледзь-ледзь прабіваецца ў мой пакой “першамай”. У душу не пранікнуў. Тут сітуацыя ранейшая, дзякаваць Богу. Разам з інфарктам не прышчапілі “першамайства”.
З дому перадаюць, што ўсе гэтыя дні багата тэлефонных званкоў, у асноўным ад пісьменьнікаў, цікавяцца здароўем, некаторыя – дакладным адрасам: В. Быкаў, А. Адамовіч, Л. Салавей, М. Мушынскі (сьпецыяльна прышоў да Галі, каб перадаць прывітаньне: “Такіх людзей усе мы павінны аберагаць, клапаціцца пра іх. Гэта сапраўдны дзеяч культуры. Толькі з-за такіх і разьвіваецца культура”.) Таксама В. Каваленка, А. Сабалеўскі, Я. Сіпакоў і інш.
Учора дзень прайшоў без асаблівасьцяў... Ніякіх зігзагаў у лячэньні і паводзінах не было. Хіба што ад тэлеэкрану і газетаў, якіх я праглядзеў, на жаль, забагата, і адразу абурыўся неаб’ектыўнасьцю ў адносінах да саюзьнікаў па вайне (у асноўным жа ўсё запоўніла вайна).
3мая 1985 г.
Witaj majowa juіrzenko,
W naszej polskiej swiec krainie.
My uczcimy cie piosenka.
Ktora nigdy nie zaginie:
Witaj Mai, 3-ci Maj,
Dla Polakow blogi raj!
Вось, што я нават памятаю пра Трэцяе мая! “Пёсэнка! – заслугоўвае крытыкі з боку беларусаў. Але ж тая дата, тая падзея, якой яна прысьвечана, – ні ў якім разе: яна ж залатымі літарамі на векі вечныя ўпісаная на самую сьветлую старонку гісторыі Чалавецтва. Беларусы, як і палякі, глыбока шануюць тую Вялікую Падзею і шчыра смуткуюць, што ёй, на жаль, не наканавана было стаць julrzenka.
Божа мілы! Колькі і беларусы разам з палякамі страцілі ад гвалтоўнай сьмерці той julrzenkі! Калі мы нагонім страчанае?!
У сваім post-інфарктным стане я, аднак, настроены даволі ваяўніча. І я цешуся гэтаму: значыць не зламалі, значыць, гартуюся ў баях. А гэта ўжо баі! Жудасныя баі! Я вытрымаў іх, Радзіма-маці! Абяцаю табе не выпускаць ініцыятывы са сваіх рук, пакуль…
А, можа, мая “ваяўнічасьць” – гэта рэакцыя на тую ваяўнічасьць, якою запоўнены ўсе гэтыя дні эфір, друк?..
4 мая 1985 г. Учора ўсе насельнікі санаторыя былі прадастаўлены самі сабе, за невялікім выключэньнем: працавала сталоўка, як звычайна, можа, яшчэ якая драбяза. Затое вечарам – нейкі прапагандысцкі Даўжэнкаўскі фільм і танцы. Надвор’е кепскае, у лесапарк ня пойдзеш, дождж (туляйся з кутка ў куток у палаце). Крыху чытаў, знаёміўся з тэмпланам свайго выдавецтва на 1986 год. А гэта занятак, калі з толкам рабіць, – не на адзін дзень.
Сёньня...
Мабыць, я хацеў сказаць, што сёньня ў санаторыі звычайны “рабочы” дзень. Даводзіцца бегаць (калі можна так сказаць пра тэмп маёй паскоранай хады) на ўсе працэдуры і “аздараўляльныя” мерапрыемствы. Апрача таго, што ў мяне было, з сёньняшняга дня пачаў хадзіць на масаж, накіравалі на электракардыяграму, можа, і яшчэ што якое, але ня ў гэтым справа..
Тое “Сёньня…” я пакінуў нерасшыфраваным таму, што адначасова з яго нанясеньнем на паперу ў палату зайшлі: Васіль Быкаў, Ніл Гілевіч, Васіль Вільтоўскі. Апошні, жартуючы, уручыў мне ладны пук невядомай мне дагэтуль расьліны чарамшы:
– Гэта чарамша. Ёю і закусваць можна моцныя напіткі і спажываць у выглядзе салаты, можна з алеем, са сьмятанаю, а то і проста з сольлю. Пакаштуйце, калі ласка.
Я адкусіў вострую “дзюбку” ад прыгожага сваёй незамыславатасьцю ліста, вельмі падобнага на ландышавы, павольна пажаваў і выразна адчуў пах, вастрыню і смак часныку, праўдзівей, яго зялёнай наземнай часткі. Ня ведаючы, што я з гэтай “гароднінаю” буду рабіць, я прыняў яе з Васілёвых рук і паклаў, ня гледзячы, на падаконьнік. Паміж мною і гасьцямі з першай секунды іх зьяўленьня пачалася ажыўленая размова пра ўсе тыя справы, што прывялі мяне сюды.
Васіль Антонавіч хутка разьвітаўся і сказаў, што пойдзе паглядзіць на гаспадарку гэтай “гаспадаркі”. Мы ўтрох засталіся. Паміж намі была поўная згода ў ацэнцы сітуацыі.
Інфаркт міякарда, нанесены Дубянецкаму, гэта не лакальная справа, што замыкаецца на ім жа. Гэта інфаркт атрымала беларуская літаратура. “Строгае” папярэджаньне, адрасаванае ў афіцыйных грозных дакументах М. Дубянецкаму, гэта перш за ўсё папярэджаньне, адрасаванае ўсёй літаратуры. Тыя “грахі”, што інкрымінуюцца кіраўнікам выдавецтва, не яны ж іх самі зрабілі. Яны проста да аўтараў ставіліся самі паблажліва, і з рэдактараў не спускалі шкуру, калі тыя нешта “прапускалі”.
Аб’ект гэтага ІМ (як скарочана запісана ў санаторнай кніжцы, выдадзенай адразу ж тут) выбраны правільна. Ён цяпер найбольш небясьпечны праціўнік. А як біць? Балюча біць: удар трэба наносіць, як вучыць ваенная тактыка, па мажлівасьці сьмяртэльны, альбо такі, каб вывеў праціўніка са строю.
Дурні! Надта позна разгледзелі “аб’ект”. Хіба не маглі яго ацаніць яшчэ ў 1962 годзе, калі гэты “аб’ект” адкінуў ледзь ня з першай рэдагуемай ім кнігі аж 50 цэнзарскіх умяшаньняў! Ды яшчэ ў дадатак назваў гэтую ўстанову Трэцім упраўленьнем. Што ж, правялі гучны сход у матузаўскім выдавецтве, аднак, галоўнае сьпісалі на нявопытнасьць. Намесьнік начальніка Галоўліту Захарава прызнала, што яшчэ гісторыя беларускай (думаю, што і ўсёй савецкай) цэнзуры ня ведала такога нахабна наіўнага рэдактара. Вельмі зручны быў момант “распазнаць” яго і тады, калі ён, насуперак “дзяржаўнай” думцы Камітэту па друку арганізаваў выданьне 30-томнага збору “Беларускай народнай творчасьці”, а пасьля, праз некалькі гадоў рашуча адбіў гэтае эпахальнае для беларускай культуры выданьне ад партыйнага функцыянера Паўлава. Дазволілі “пагуляць” яму і ў энцыклапедыі. Тут “даручылі” вернаму Броўку выхоўваць у належным духу, ня выхаваў.
І нарэшце – выдавецтва. Тут гэтага свавольніка дагнала-такі даўно заслужаная ім узнагарода. О, як ён ганарыцца Ёю, гэтай узнагародаю! Гэта ж найвышэйшы ордэн Беларусі! Мы ўсе ордэны ведаем. Найвышэйшы мае тры ступені: Першая ступень будзе прысуджана тым, хто загінуў за Рэспубліку. Другая – за рубцы на сэрцы, за турмы і ссылкі строгага рэжыму. Трэцяя – за сур’ёзныя ганеньні.
Прыйдзе час, і, можа, Бог дасьць, буду і я гатоў узыйсьці на найвышэйшую прыступку. Я з радасьцю падымуся туды, калі ўжо зраблю ўсё для Радзімы. А цяпер пакуль яшчэ вельмі багата магу і буду рабіць. Але малю Бога, каб як найменш падымалася нас на гэтую апошнюю прыступку. Хопіць і тых вялізных ахвяраў, што мы панесьлі…
5 мая 1985 г. Каб не прыгадалі па радыё, дык і ня ведаў бы, што сёньня “дзень савецкага друку”. Гэты дзень – мой спадарожнік. Часам прыходзіць ён, недзе захапіўшы і мяне ў сваю “арбіту” (прысутнасьць на “ўрачыстым” вечары з мастацкай часткаю і інш.), часта я зусім забываю пра яго, часта нагадваюць сябры, знаёмыя сваімі віншаваньнямі мяне з гэтым “сьвятам”(!). Але ж адгэтуль, пачынаючы з сёлетняга дня друку, ён для мяне будзе ўжо нечым значным. Сёлета дасягнута поўня ў сэнсе яго зьместу: я, працаўнік друку, дагэтуль ведаў толькі свае “правы” і “абавязкі”, добра адчуваў (на сваёй скуры) “свабоду друку” ў СССР, яго “дэмакратызм” і г. д. А цяпер – ого! Цяпер я і сэрцам адчуў сапраўдны сэнс гэтага “сьвята”, усяго, што за ім стаіць. Цяпер буду штогод нейкім чынам адзначаць гэтае “і маё” сьвята…
Чую па радыё, што ў 11 гадзінаў будуць перадаваць матэрыял загадчыка сектару газетаў і часопісаў (гэтак цяпер называецца сектар друку) аддзелу прапаганды і агітацыі ЦК КПБ Міколы Зяньковіча. А можа сам будзе выступаць? Ведаю загадзя пра што скажа. Трэба добра запамятаць гэтую злавесную постаць у нашым беларускім друку! Пасьля Паўлава (толькі што перадалі, што за сваю “Імперскую паранойю” атрымаў прэмію СЖ СССР) гэта другі па шаленстве і лютасьці жандарм у нашым друку. Ён жа, разам з Паўлавым, зьяўляецца суаўтарам майго інфаркту...
Хопіць пра гэта. Сёньня з выпадку нядзелі культмасавік арганізоўвае экскурсію ў Івянец – “на радзіму Ф. Э. Дзяржынскага”, як ён абвясьціў. Туды кіламетраў 30. Я вырашыў паехаць. Ужо столькі часу ня рухаўся. Да таго ж я ніколі ня быў у Івянцы. А гэта ж цікавы населены пункт рэспублікі ня толькі, як радзіма оберката Дзяржынскага. Іду прымаць лекі, сьнедаць і… на “Ікарус”.
6 мая 1985 г. Экскурсіяй задаволены. Зрабіў цікавае адкрыцьцё. Музей існуе ў Івянцы з верасьня 1957, калі адзначалася 80-годдзе заснавальніка небывалага ў сьвеце чэкісцкага рэжыму. Ад Івянца да роднай сядзібы Дзяржынскага 15 кіламетраў. Трэба б было, вядома, там, у Дзяржынаве адкрываць музей, але ж яно было дашчэнту спаленае фашыстамі ў 1943 годзе(?). Давялося шукаць адпаведнае памяшканьне ў Івянцы, які тады быў, здаецца, раённым цэнтрам. Значыцца, персьпектыўным, значыцца, натоўп да “жалезнага Фелікса” будзе пастаянны. І знайшлі сапраўды адпаведны будынак – вялікі, двухпавярховы, мураваны, прыгожы. Крыху падправілі і ён стаў нагадваць (перш за ўсё сваёй вежай) цытадэль, за сьценамі якой можа ціха і сакрэтна рабіцца тое, што патрэбна гаспадару.
Я пацікавіўся былымі гаспадарамі гэтага збудаваньня. Паводле дзівоснага зьбегу абставінаў дом належаў да 1939 году аднаму жыхару мястэчка (шкада, што ня ведаю пакуль яго імя і прозьвішча), мясьніку па роду сваіх штодзённых заняткаў. Дом быў ня толькі жыльлём сям’і мясьніка, але ж і “фабрыкай”. Сюды заводзілі жывёліну, забівалі, секлі на адпаведныя кавалкі і накіроўвалі што ў падвалы, што ў склеп (магазін).
Я быў шакіраваны гэтым адкрыцьцём: музей Дзяржынскага ў былым доме мясьніка! Нават зьдзіўляюся цяпер, як я здолеў пасьля такой моцнай асацыяцыі задаць экскурсаводу яшчэ адно “нявіннае” і наіўнае пытаньне:
– А гэты мясьнік так і “раскашаваў” у гэтым доме аж да 1957 году?
– Ну што вы, хто б дазволіў такое? – чую ў адказ тое, што і сам ведаю. Але ж мая цікаўнасьць была па-каралеўску ўзнагароджаная працягам адказу. З прыходам у 1939 годзе савецкай улады ў гэтым доме разьмяшчаўся раённы камітэт дзяржаўнай бясьпекі, тады, здаецца, ён ня так называўся.
Я ледзь не самлеў ад такога адкрыцьця. На языку круцілася пытаньне, дзе цяпер мясьнік. Але я ня стаў так доўга трымаць чалавека, бо я ж у яго не адзін. Да таго ж упэўнены, што тое НКУС сьпярша арыштавала мясьніка, вывезла ў Сібір яго сям’ю, адмыла са сьценаў кроў хатняй жывёлы і толькі пасьля гэтага пачало пырскаць на яе чалавечай крывёю.
О, Богі! І цяпер менавіта тут музей менавіта Дзяржынскага!
Дом пафарбаваны ў густа-чырвоны колер. Мабыць, маляры сьвядома ці з нечые каманды гэта робяць – колер рэвалюцыі, маўляў. Я ж уяўляю сабе, гледзячы на гэты будынак, кроў. Кроў мясьніковых ахвяраў. Кроў ахвяраў таго НКУС. Кроў тых усіх разнайменных крывавых органаў, бацькам і патронам якіх быў і ёсьць той, як палякі яшчэ да 1939 года казалі, crwawy Feliks.
Экскурсавод сабраў усіх перад гэтым дзівосным домам дзеля фатаграфаваньня. Я з маімі думкамі ня мог ні пазіраваць, ні тым больш малітоўна стаяць на фоне гэтага злавеснага мясьніковага дому. Другі раз фатаграфаваньне было арганізаванае перад помнікам гэтаму Феліксу ў яго бацькоўскай сялібе. І таксама без мяне.
З мяне было досыць таго, што я здабыў. Праўда, дзеля поўнага “шчасьця” вынаходцы мне ўсё-такі трэба дазнацца ўсё пра таго мясьніка і яго сям’ю, пра іх лёс, што-небудзь аб працягу мясьніковай дзейнасьці яго “пераемнікаў”, а можа, і пра іхніх сёньняшніх нашчадкаў.
У Івянцы ў нас было паўгадзіны вольных. Усе разышліся па сваіх справах. Я пайшоў у кнігарню. Тут яна на другім паверсе “прамтаварнай крамы” райспажыўкааперацыі. Купіў некалькі патрэбных мне публікацыяў. Па-першае, альбом “Пластыка Беларусі ХІІ-ХVІІІ стагоддзяў”. Укладальнік Н. Ф. Высоцкая. Яго выдавецтва “Беларусь” выпусьціла з год таму. Але неяк здарылася так, што я дагэтуль яго не набыў. Альбом выкананы добра, надрукаваны на замежнай паліграфічнай базе, якую сарамліва савецкія “выдаўцы” у выходных зьвестках не паказалі. Гэта ж таксама своеасаблівае пірацтва, як тое, што практыкавалася да 23 мая 1973 году – да падпісаньня Савецкім Саюзам Жэнеўскай канвенцыі па аўтарскіх правах.
Па-другое, узяў адзін з апошніх тамоў БНТ – “Жарты, анекдоты, гумарэскі”. Добра, што выдалі такое, але вельмі вузкая геаграфія ахопу – недзе каля 50 раёнаў!
Апрача гэтага, купіў твор Чарльза Дыкенса “Таямніца Эдвіна Друда”. Купіў абы купіць: папера вельмі дрэнная, шрыфт дробненькі, нават не 9-ты кегль, так званы прамежкавы, а 8-ы, петыт(!). Тыраж гэтага антывыданьня 300 000 экземпляраў!
Убачыў там добры набор з 24-х “паштовак”: “Беларускі сцэнічны касцюм”. Нехта А. Бялова назвала сябе аўтарам. Вядома, гэта можна прыняць толькі ўмоўна, калі наогул можна пагаджацца з гэтым.
Прыцягнуў, вядома, ілюстраваную чорна-белую брашуру пра гэты музей. Няхай будзе, як экспанат у маім “музеі” дзівосаў.
Пасьля абеду, я зьбіраўся на прагулку якраз, у палату весела укаціліся неяк вельмі сімпатычныя мне хлопцы Толя Кудравец, Алесь Жук, Жэня Прыгодзіч. Прыемная была гамонка – дзе трэба спачуваньне ці нешта накшталт таго, дзе трэба жарт, анекдот.
Хлопцы зьбіраліся спакусіць мяне на адзін “зігзаг” у маім рэжыме. “Зігзагу” не было, быў намёк. Правёўшы іх на шашу, я пайшоў на вячэрні замер ціску. Вынік: 120х80. Такога здаецца даўно ў мяне не было. Трэба паведаміць гэтым хлопцам, каб часьцей прыязджалі са сваімі лячэбнымі жартамі.
7 мая 1985 г. Ідэальна выконваю рэкамендацыі ўрача наконт хады. Сёньня ён мне ўжо давёў яе да двух кіламетраў два разы ў дзень у рытме 90 крокаў у хвіліну. “Пішчалку” ня браў. Устанавіў сабе гэты рытм з дапамогаю свайго гадзіньніка. Адчуваю сябе нармальна.