А Галя так і не дакранулася больш да кнігі сваіх дэбютаў...
9 студзеня 1987 году. Нібы працягам папярэдняга запісу ўспрымаецца мне сённяшні “ЛіМ”. На другой яго старонцы традыцыйна пачэснае месца дробнай інфармацыі (?) займаюць вершы Пімена Панчанкі з ягоным сезонна актуальным партрэтам. Кінуўся ў вочы верш “Беларуская мова”. Твор з тых самых, што яшчэ ўчора цэнзура бязлітасна прэпаравала, выкідала, ампутавала.
Апяваючы гэту “старажытнейшую, самую славянскую. вобразную, вольную, пявучую” мову, аўтар з крывавым болем выкрывае тых, хто “адракаецца цяпер” ад яе. “Пакаленнем прагавітых халуёў” называе дзядзька Пімен такіх людзей. Паэт бескампрамісны ў сваёй нянавісці да сённяшніх “вялікадзяржаўнікаў, што разбэшчваюць вялікі [...] народ хлуснёй, лянотай, крадзяжом, што пасылаюць дзяцей у школы з іншай моваю”.
“Я хацеў, нашчадкі, вас праклясці,
Ды люблю сваю зямлю... і не магу”
Так завяршае народны паэт, паэт-патрыёт свой гнеўны зварот да “пакалення халуёў”, выхаванага пануючымі абставінамі.
У Панчанкаўскім творы ёсць глыбокія і нечаканыя падтэксты. І шмат іх тут! Перш за ўсё варта адзначыць два.
Шматзначным, на маю думку, з’яўляецца апошняе двухрадкоўе. Адно з гэтых значэнняў: аўтар не пракляў пакаленне адшчапенцаў, але ж і не дараваў яму здрады ягонай; ён яшчэ, адчуваем, спадзяецца, што яно выправіцца. Ну, дай Бог! А калі гэтая апошняя надзея не спраўдзіцца? Тады, як вынікае з іншага, хоць здавалася б, глыбока зашыфраванага, але ж усё-такі зыркім вокам бачнага, - вайна. Вайна супраць “сваіх” падонкаў! Вайна супраць іх натхніцеляў!
Гэты драматычна рашучы сродак, выказаны ў двух нягучных нібыта, апавя- дальных радках аўтар прыхаваў у самой сярэдзіне свайго вершу, зрабіўшы якраз іх такім чынам сэрцам свайго забалелага паэтычнага “я”.
Паглядзім уважліва на гэтыя радкі:
Пра народ мой церпялівы, працавіты Помняць партызанскія лясы.
Паспрабуй зняць з гэтых радкоў сэнс, магчыма, вымушанага абвяшчэння апош- няй вайны за родную мову і яны зусім не патрэбныя ў кантэксце твору. Не за- будзем і пра сімвалічнае шматкроп’е, што ўспрымаецца тут як сотня клічнікаў!
Калі ўжо казаць пра гэты “ЛіМ”, дык тут і на першай старонцы не палас- ны фотаздымак, як заўсёды, а дыялог Васіля Быкава з чытачамі, які адбыўся напярэдадні новага году ў галоўнай рэспубліканскай бібліятэцы.
Сярод іншых пытанняў В. Быкаў атрымаў і такое: “У чым прычына, што беларуская літаратура дрэнна чытаецца?”
- У гэтым шмат хто вінаваты, - кажа пісьменнік. - Прычынаў тут многа, прычынаў рознага характару. Тут і аб’ектыўныя прычыны, якія выкліканыя не- дальнабачнай палітыкай з боку кіраўніцтва, прычыны, якія ўзніклі самі па сабе, спантанна ў выніку пэўных адносінаў шырокіх народных мас да свае культуры. Прычыны таксама ў пэўнай частцы інтэлігенцыі, якая мяркуе, што значна падыме свой культурны ўзровень, калі адмовіцца ад нацыянальнай спадчыны. Але адмова ад спадчыны, ад каранёў ніколі і нікому не прыносіла карысці. Я ўжо не кажу пра маральны аспект гэтай з’явы.
В. Быкаў прызнаў віну і за пісьменнікамі, якія ў апошнія дзесяцігоддзі не далі сапраўдных твораў: “Мы ўсё ілюстравалі, падхоплівалі “пачыны” і пляскалі ў ладкі там, дзе трэба было цвяроза азірнуцца і ацаніць па вартасці шмат якія праблемы.”
У гэтым нумары ёсць таксама варты ўвагі рэпартаж з V з’езду Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.
Даўно вядома, што на Беларусі з помнікамі гісторыі размаўляюць з дапамогаю ўзрыўчаткі. Калі ўжо сорамна стала ад усяго свету, пачалі нібыта варушыцца: браць на ўлік тое, што самі ж не паспелі разбурыць. У канцы 1970-х гадоў было выраблена каля 2 тысячаў ахоўных знакаў коштам да 90 тысячаў рублёў. І што ж? Дагэтуль палова іх не прымацавана да аб’ектаў, значная частка наогул загінула. Гэта так з элементарнай арганізацыяй аховы. Ну і як захоўваюцца каштоўныя помнікі народу? Калі ласка:
У вёсцы Кунцавічы Ашмянскага раёну па дамоўленасці з мясцовымі органамі ўлады была разабраная і перанесеная на прыватны двор царква XVIII стагоддзя, з якой тут пабудавалі жылы аднасямейны дом.
У вёсцы Беніца быў самы значны помнік архітэктуры Маладзечаншчыны - сабор 1704 году. Пачалася ў 1982 годзе яго рэстаўрацыя за кошт кааператыўных сродкаў. Хутка рэспубліканская пракуратура спыніла ўсе работы і “як незаконныя” прапанавала гэтыя грошы накіраваць на хлявы для жывёлы.
У адпаведнасці з рашэннем Лагойскага райвыканкаму ў 1980 годзе ў вёсцы Ізбішча была знесеная старажытная царква. Пракуратура Мінскай вобласці палічыла гэтае варварства законным!
У Шклове вось-вось разбурыцца унікальная ратуша.
Злачынна разбураная ў Гродне “Фара Вітаўта” XVI стагоддзя.
У аварыйным стане знаходзіцца Андрэеўскі сабор XVIII стагоддзя ў Сло- німе.
Шмат помнікаў гіне ад пажараў, асабліва драўляныя. Зусім нядаўна згарэлі цэрквы ў вёсках Альшаны Столінскага, Цімкавічы Валожынскага, Загор’е- Сенненскай Навагрудскага, Чарнаўчыцы Брэсцкага раёнаў і інш. А ў іх жа захоўвалася мноства каштоўнейшых помнікаў са срэбра, старадрукі, жывапіс, скульптура, тканіна.
Карацей, у рэспубліцы на сённяшні дзень больш 8 тысячаў каштоўных архітэктурных помнікаў гісторыі і культуры - аб’екты аварыйныя. Іх неабходна тэрмінова ратаваць, хаця б пакуль закансерваваць.
У сувязі з усім гэтым незразумелая пазіцыя дзяржаўных органаў. Яны, па- першае, не толькі дапусцілі да разбурэння многія помнікі, не караюць тых, хто іх разбурае, але ж нават даюць дазвол на іх знос і знішчэнне. Органам улады спатрэбіўся не малы спрыт у гэтай справе, каб нават у друку, у тым ліку і т. зв. цэнтральным, іх ролю вызначылі аж такім ганаровым эпітэтам: “асноўныя ініцыятары знішчэння помнікаў гісторыі і культуры”!!!
Таму не дзіўна, што “выдзеленыя” пад націскам грамадскасці сродкі на рэстаўрацыю і рамонт выкарыстоўваюцца вельмі кепска, не прафесійна, альбо зусім не выкарыстоўваюцца. Кожны год “застаецца” 150-200 тысячаў рублёў. А за пяць, за дзесяць гадоў? Мільёны рублёў, спецыяльна выдзеленых на гэтую святую справу, замарозілі! У тым ліку 100 тысячаў рублёў, сабраных на Мірскі замак, 35 - на Мсціслаўскі касцёл.
А бывае нават і так. Дадуць тысячы рублёў толькі на складанне праектнай дакументацыі на рэстаўрацыю гістарычных будынкаў, і пакуль робяцца гэты праекты, будынкі знікаюць з твару зямлі - “зносяцца” органамі ўлады. Так было, напрыклад, у Гродне па вуліцы К. Маркса.
Як бачым, яшчэ далёка не мінуліся чорныя часы, калі нашая культура свядома знішчаецца! А дзе больш у свеце знойдзеш прыклад, каб дзяржава наладжвала канкурэнцыю з рэлігійнымі установамі ці помнікамі. А “ў нас” гэта паўсюдна! Нярэдка ў анекдатычных формах.
Студэнт Мінскага інстытуту культуры Т. Зяленскі піша ў “ЛіМе” пра адзін такі выпадак у Гродне. На Гродзенскім фарным касцёле нейкім цудам захаваўся старажытны гадзіннік, які з боем і дагэтуль мілагучна адлічваў час, пакуль языкі яго званоў не абкруцілі анучамі, каб не сарамаціць савецкі электронны гадзіннік з боем, што быў пастаўлены на Доме сувязі! Але ж, як Т. Зяленскі піша (пара- дуемся разам з ім!): “Ды нядоўга “кукарэкаў” электронны “пеўнік”. Бо “Made in USSR”! Мабыць, ад зайздрасці і зацятай злосці нью-Кулібіны не аднавілі бой таго, старажытнага гадзінніка...
У нас на Беларусі склалася так, што пераважная большасць найкаштоўнейшых помнікаў - гэта помнікі рэлігійныя. Але ж чаму ў такім выпадку на розныя імпрэзы прысвечаны ахове і выкарыстанню гэтай вялікай спадчыны, не запра- шаюць духоўных асобаў, якія маюць непасрэднае дачыненне да такіх помнікаў! У рэлігійных абшчынах БССР цяпер звыш 32 тысячаў каштоўнасцяў. 6 тысячаў з іх маюць музейнае значэнне, астатнія - культурнае.
14 студзеня 1987 году. Палеміка, што вядзецца ў “ЛіМе” пра беларускасць беларусаў, дайшла не толькі да замежжа. Яна ўжо напалохала і Белакаменую. Адтуль, “з самае высокае інстанцыі”, прыляцелі... рэвізоры. Ды не Гогалеўскія, а сапраўдныя, з шырокімі паўнамоцтвамі. Афіцыйна іх місія вызначаецца, як выву- чэнне інтэрнацыянальнага выхавання творчай інтэлігенцыі ў рэспубліцы. У “нізы” пакуль не спускаюцца, наладзілі допыт адпаведных функцыянераў ЦК КПБ.
Госці перад усім пацікавіліся, як часта і ў якім “аспекце” ставілася і абмяр- коўвалася гэта пытанне на з’ездах, пленумах, канферэнцыях, сходах партыйнага і савецкага актыву, на “нізах”, якія ёсць “адхіленні” і як яны “пераадольваюцца”.
Асабліва прывабілі мастацкая літаратура, драматургія, часопісы, газеты і... спісы “кадраў”! Уважліва ўглядаюцца ў графы “нацыянальнае паходжанне”, “партый- насць”, ды вывучаюць “ідэалагічную загартоўку”.
Сярод іншага, ужо прачыталі Быкаўскі “Кар’ер”. Вядома, будуць чытаць ўсе “ЛіМы”, пачынаючы, прынамсі, з таго, Тарасаўскага. Можа, той даўгавата шукаць будуць, дык няхай вывучаюць апошні, пра які я толькі-толькі пісаў: дыялог з В. Быкавым; публікацыю П. Панчанкі, артыкул Любы Тарасюк: шмат чаго іншага.
Непасрэднай прычынаю налёту на Мінск маскоўскіх візіцёраў былі лісты прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, у якіх перад ЦК КПСС пастаўлена нямала нашых балючых пытанняў.
Каб камісія не паддалася чарам “нашых” “інтэрнацыяналістаў”, дык яна магла б сапраўды паспрыяць нам у нечым. Аднак ёсць небяспека, што яна трапіць у савелпаўласкі палон і будзе цалкам “інтэрнацыяналізаваная”.
24 студзеня 1987году. Чатыры гады таму, мабыць, дзякуючы намаганням сяброў, я быў на VI-м з’ездзе Саюзу журналістаў БССР выбраны членам Праўлення. На працягу ўсёй кадэнцыі мае функцыі зводзіліся ў асноўным толькі да фармальнага ўдзелу ў пленумах Праўлення. А іх было зусім-зусім мала. Можа, якіх-небудзь два ці тры, не лічачы першага, пасляз’ездаўскага, і сённяшняга, перадз’ездаўскага.
Георгій (Загародні, адказны сакратар СЖ БССР - рэд.) спецыяльна прасіў, каб я прыйшоў, бо чакаецца, як ён сказаў, кворумны крызіс. Пленум гэты патрэбен быў больш Савелію Паўлаву, чым справе: “перавыбраць” старшыню праўлення. “Перавыбралі”. Замест Аркадзя Тоўсціка - Івана Макаловіча. Апошні змяніў нядаўна першага і ў крэсле рэдактара газеты “Звязда”. А ў Маскве ж узначальвае Саюз журналістаў рэдактар “Правды”. Значыць, паводле савецкага капылу і ў Мінску павінна быць гэтак.
Пасля свайго “выбрання” новы старшыня пайшоў на трыбуну і прачытаў тэзісы справаздачнага дакладу чарговаму з’езду. Чым не ілюстрацыя савецкай дэмакратыі? Дакладчык-старшыня падрыхтаваў гэтыя разгорнутыя тэзісы яшчэ і не будучы ні старшынёю, ні дакладчыкам. Якая ўпэўненасць у партыйных функцыянераў, што іх форма дэмакратыі безадказная!
Тэзісы зачытваў I. Макаловіч па-руску. Значыць, і даклад на з’ездзе беларускіх журналістаў загучыць праз тыдзень па-руску. Гэта таксама факт для той “прымірэнчай” камісіі. Але ж яна такімі матэрыяламі і не цікавілася. Тое, што яна назбірала тут для сваёй інстанцыі, было старанна адрэдагавана. Кажуць, што даведка “камісіі” тройчы перадрукоўвалася ў ЦК КПБ пасля паўлаўскай, канчатковай, рэдакцыі (!).
31 студзеня 1987 году. На журналісцкі з’езд патраціў з дарогаю туды і назад усяго каля трох гадзінаў. Прысутнічаў у якасці вольнага слухача толькі да першага перапынку. Сапраўды панавала там руская мова. На ёй, збіваючыся часам на беларускую, чытаў I. Макаловіч цэлую гадзіну “свой” даклад. З вельмі моцным беларускім акцэнтам прачытаў па-руску З. Бяспалы даклад рэвізійнай камісіі. Рускае “средства”, напрыклад, у яго вымаўленні прагучала як “срацтва”.
Пасяджэнне вёў Зінін на адзінай даступнай яму мове - рускай. Пераваж- ная большасць прамоваў - таксам на гэтай мове. Не здрадзіў гэтай чужой нам традыцыі і сакратар ЦК КПБ “беларус” Барташэвіч. Усё гэта, адчуваецца, рэжысура Паўлава. Дакладчык сам наўрад ці дадумаўся б зрабіць выпад у адрас “ЛіМа”
і яго рэдактара Анатоля Вярцінскага. На ўсе сто працэнтаў я ўпэўнены, што гэта Паўлаў упісаў у даклад сваю “думку”, што “А. Вярцінскі дапусціў у “ЛіМе” аднабаковую дыскусію па мове, у рамках якой публікуюцца розныя няспелыя матэрыялы. У перадапошнім нумары, напрыклад, быў змешчаны артыкул Л. Та- расюк, у якім яна груба сказіла ленінскія палажэнні аб нацыянальным пытанні і нацыянальных мовах”.
Гэта ўсе зразумелі як паўлаўскі вокрык “спыніць дыскусію”! “Карыстайцеся мовай інтэрнацыянальных зносінаў”! Люба Тарасюк, дарэчы, нефальшавала “ленінскія палажэнні”, яна іх добрасумленна выпісала з “першакрыніцаў” і ўзяла ў двухкоссе.
Дурні-дурні, не чакайце ніякай адлігі! Жывіце сабе чужынцамі на сваёй Бацькаўшчыне! Прынамсі, пакуль будзе доўжыцца панаванне паўлавых!
2 лютага 1987 году. У кабінеце С. Андраюка сёння мне прэзентавалі сігнальны экземпляр “Кола дзён’87” - як яго заснавальніку. Раіса Хмялеўская так і сказала галоўнаму: “Аддавайце гэты сігнал Міхаілу Фёдаравічу. Гэта ж яго дзецішча”.
Не аспрэчваю. Маё! Я доўга марыў пра беларускі каляндар, пакуль не атрымаў разам з дырэктарскай пасадаю і магчымасць рэалізаваць гэтую сваю мару. Любая Вера Сямёнаўна, хоць ведала пра неймаверныя цяжкасці, што яе чакаюць з гэтым выданнем, усё-такі, з задавальненнем, узяла яго ў план сваёй рэдакцыі. Вельмі хутка знайшліся і энтузіясты-складальнікі. Адзін з іх - Міхась Чарняўскі - якраз быў у рэдакцыі крытыкі і літаратуразнаўства, калі я выказваў Веры Палтаран і ўсім прысутным у яе свой боль з прычыны адсутнасці ў нас нацыянальнага ка- лендара. Адразу там мы і дамовіліся, што Міхась складальніцкі клопат возьме на сябе. Ён пасля “прыцягнуў” да справы яшчэ і іншых выдатных беларусазнаўцаў