Мы ведалі, што універсальны каляндар нам не дазволяць рабіць, скажуць: “не ваш профіль!” Таму адразу мы і абмежавалі яго рамкамі падзеяў літаратурна- мастацкіх. Паказалі гэта і ў яго назве: “Кола дзён. Беларускі літаратурна-мастацкі каляндар.”
I вось ён, доўгачаканы, у маіх руках! Я цешуся ім, аднак, і добра бачу яго недахопы і заганы. А яны ад яго падцэнзурнасці. На календарных старонках не дазволілі нават успомніць пра Алеся Гаруна, чыё стагоддзе споўніцца 11 сакавіка. Паводле ўмоваў падцэнзурнасці мы вымушаныя былі сваё нацыянальнае, агуль- началавечае раствараць ва ўсякай бязглуздзіцы.
Баюся, што і такі каляндар хутка заглухне. Мне ўжо сёння рэдакцыя скардзілася, што ёй не падсілу цягнуць гэтае выданне, патрэбна, маўляў, спецыяльная рэдакцыя толькі каляндара ці каляндароў. З выхадам на пенсію Веры Палтаран яны там сапраўды могуць адмовіцца ад яго. Вось табе і нацыянальныя інтарэсы! Толькі намаганнямі энтузіястаў-патрыётаў можна нешта “выбіваць” для сваёй культуры. А хіба нельга паставіць гэта на дзяржаўную аснову?!
9 лютага 1987 году. Мікола Купава напісаў ліст “ЦК КПБ, МГК КПБ, Саюзу мастакоў БССР, Дзяржкамвыду БССР, Выдавецтву “Юнацтва”.
У ім ён абараняе афіцыйна асуджанае яго афармленне дзіцячай кніжкі “Сіняя світа налева пашыта” (бел. дзіцячая казка), якую выпусціла “Юнацтва”.
Змест абвінавачвання: быццам бы Мікола намаляваў там “нацыянальныя сцягі”. Такім менавіта чынам да яго ўжо не раз прыдзіраліся.
Напрыклад, праводзілася “разбіральніцтва” яго афармлення кнігі Л. Мірачыцка- га “Беларуска-чэхаславацкія культурныя сувязі” (Выдавецтва “Навука і тэхніка”). Там, у застаўцы да гістарычнага раздзелу пра сувязі ў старажытныя часы, мастак выкарыстаў гістарычныя герб Чэхіі, Славакіі і Вялікага Княства Літоўскага. Тады Мікола як мог даводзіў сваім “апанентам”, што з “Пагоняю” беларускі народ жыў на працягу стагоддзяў, што перамаляваў ён яго са “Статуту Вялікага Княства Літоўскага”, выдадзенага ў 1588 г., што паводле Густынскага летапісу 1278 г.“Пагоня” тлумачыцца так: “...человек на кони з мечом, а то знаменуючы через той герб пана дорослого, хто мог бы боронити мечом отчизны своее”.
А ўзяць валтузню вакол Міколавага ілюстравання М. Арочкі “Крэва” - пра гістарычныя падзеі на Беларусі ў канцы 14 ст.! А змяшчэнне ім у “Творах” Цёткі (1976 г.) факсімільнай рэпрадукцыі лістоўкі з рэвалюцыйным вершам паэтэсы “Хрэст на свабоду”, што была надрукаваная ў дні першай рускай рэвалюцыі. Значыцца, не толькі ў Купававым малярстве бачаць некаторыя крамолу. Яна ім бачыцца і ў пэндзлі мастакоў 1903-05 гг.
Адносна апошняе буры Мікола тлумачыць: сцягоў там няма; ёсць вайсковыя харугвы і вымпелы на шпілях архітэктурных збудаванняў, у каларыстыцы якіх ужытыя традыцыйныя для беларускага і наогул славянскага народнага мастацт- ва (асабліва ткацтва, адзення) белы і чырвоны кодеры, а таксама выявы сонца, мядзведзя.
Мікола вымушана называе нават старыя друкаваныя крыніцы, якімі ён карыстаўся. Гэта іканаграфічны матэрыял з крыніцаў 16-18 ст.ст.: дрэварыты з “Хронікі польскай” М. Бельскага, жывапісны твор XVI ст. “Бітва пад Оршай”, гравюра “Сустрэча маскоўскіх паслоў у Гродне” 1568 г.
Мікола пытае: “Дык што ж, заканамерны зварот мастака да рэальнага гістарычнага дакументальнага матэрыялу, апора на гістарычныя вытокі з’яўляецца праявай “нацыяналізму”?
Са свайго боку Мікола таксама абвінавачвае: беспакаральныя праявы шавінізму, калі б’юць хуліганы школьнікаў за беларускую мову, за народную песню - “Тра- ецкае прадмесце, 1986 г.), праявы касмапалітызму і сіянізму.
Аднак мікола апусціўся і да абвінавачванння іншага парадку:
1. Што напрыклад значаць тыя самыя “касмапалітызм і сіянізм”?
2. А “агрэсіўны уплыў заходняй культуры” на “значную частку моладзі, каторая не ахопленая беларускай культурай”?
3. Альбо: “У дыскатэках, напрыклад, ды і не толькі ў іх, нахабна прапаганду- ецца амерыканская, ангельская музыка і такія ж танцы”?
4. “Нашэсьце імпартных джынсаў, шапак, куртак, сумак з сумнеўнымі надпісамі на замежных мовах, выявамі амерыканскіх сцягоў, арлоў і іншай заходняй сімволікай”?
Усё гэта, кажа Мікола Купава, “належным чынам не асуджаецца і для пэўнай часткі моладзі з’яўляецца нават прэстыжным.
“Я катэгарычна, - піша Мікола Купава, - адхіляю грубую фальсіфікацыю ў адносінах трактоўкі палітычнага характару, што распаўсюджваецца ў мой адрас”. Двума радкамі вышэй мастак заклікаў на дапамогу сабе Ф. Энгельса, ужыўшы яго выказванне: “Сапраўдныя нацыянальныя ідэі заўсёды з’яўляюцца інтэрнацыянальнымі” (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 33. С. 374).
10 лютага 1987 году. Сёння кульмінацыя абвешчанага Масквою на ўвесь Саюз Пушкінскага году - Дзень памяці А. С. Пушкіна, 150-я гадавіна з дня яго смерці. Асноўная імпрэза гэтай крыклівай кампаніі - урачысты вечар у маскоўскім Вялікім тэатры оперы і балету. Прысутнічала амаль усё Палітбюро ЦК КПСС на чале з М. Гарбачовым. I палілася зноў адсюль на ўсю імперыю бяскрайняя рака русафільства! Сцвярджаецца зноў і зноў “добраахвотнае” далучэнне “ўсіх народаў СССР” да “перадавой рускай культуры” праз засваенне перш за ўсё “неўміручай творчасці геніяльнага Пушкіна”.
Пад адзінай шаблоннай рэжысурай аналагічныя “мерапрыемствы”, як кропля вады падобныя на маскоўскую, адбыліся і ў сталіцах усіх больш-менш значных правінцыяў. Аналагічныя камплекты прэзідыумаў! Прамоўцаў і прамоваў! Нават прысутных удзельнікаў вечароў! Нават нумароў канцэртных праграмаў! Амаль не будуць, вядома, адрознівацца паміж сабою і юбілейныя справаздачы ў перыёдыцы ўсіх узроўняў. Таксама ж было і з “перадсвяточнымі” матэрыяламі!
Паглядзім, з якім размахам будуць святкавацца пасля гэтага юбілеі славу- тых прадстаўнікоў усіх астатніх “народаў СССР”. А многія ж з іх маюць сваіх Скарынаў, Чурлёнісаў і Руставелі, сваіх Шаўчэнкаў і Шолам-Алейхемаў. Зорак ніколечкі не меншых, чым Пушкін. I не толькі на сваім нацыянальным, але і на агульначалавечым небасхіле.
А Пушкін - ёсць Пушкін. Таленавіты афрыканец, які дакучліва, дзе трэба і не трэба, дэманструючы сваю “рускасць”, сапраўды высока ўзнёс і рускую паэзію, і рускае слова, і рускую мову.
Але ж не забывайма, што адначасна Пушкін паказаў сябе і махровым манархістам, і перакананым апалагетам крывавага расійскага каланіялізму, і за- цятым ворагам нацыянальна-вызваленчых рухаў і антыфеадальных рэвалюцыяў. Не толькі ў Расіі, але і ва ўсім свеце! Дастаткова прыгадаць яго адносіны да пугачоўскага паўстання ў Расіі, да г. зв. “польскага паўстання”, да Вялікай фран- цузскай рэвалюцыі...
Карацей кажучы, Пушкін сумленна адрабляў сваё жалаванне царадворца. Надта ж сумленна, калі ўлічыць, што ён меў толькі дробненькі прыдворны чын “двара яго імператарскай вялікасці камер-юнкер, тытулярны саветнік”.
Ён, нябога, так і не здолеў дапяцца да больш-менш прыстойнай службовай прыступкі. А гэта яго, перапоўненага рознымі комплексамі, не магло не выводзіць пастаянна і, нарэшце, не вывесці канчаткова з раўнавагі. Перад ім жа было даволі прыкладаў і не такой ужо абразлівай кар’еры паэтаў. Вунь Гаўрыла Дзяржавін выслужыўся ад радавога жаўнера да міністра. А Васіль Жукоўскі? - паўтурак, падкідыш і раптам... выхавальнік і сябар самога цэсаравіча! Дый шмат якія іншыя служылыя літаратары - не раўня камер-юнкеру.
I тым не менш, Пушкін да апошніх сваіх дзён заставаўся адданым цару і царызму - гэтым найрэакцыйнейшым сілам у тагачасным свеце.
Як ні дзіўна, апраўданне шматлікіх праяваў Пушкінскай рэакцыйнасці ўсё яшчэ шукаюць і праз 150 гадоў цяпер ужо... камуністы. Вось толькі што ўслед за Барысам Алейнікам я запісаў яго словы сказаныя ім на гэтай маскоўскай імпрэзе: “Бытуе ходкая формула: маўляў, паэт павінен быць ледзь не ў заўсёднай апазіцыі... Што ж датычыць Пушкіна, дык ён ніяк не мог быць у апазіцыі, паколькі за ім стаяў народ”.
Вось так! Ні больш, ні менш: ад імя рускага народу Пушкін паклёпнічаў на палякаў, што сплывалі тады крывёю ад рускіх вінтовак і штыкоў, ухваляў гэты крывавы разбой, заахвочваў цара на такія дзеі, ад імя таго самага народу ён абражаў геніяльнага Міцкевіча, здзекліва насміхаўся з выдатных дэпутатаў Канвенту - абаронцаў незалежнасці Польшчы.
Паслухаем Пушкіна (пра Міцкевіча):
“.чистый огонь небес Меняя как торгаш и песни лиры В собачий лай безумно обращая Печально слышим издали его И молим Бога, да прольет он кротость В (его) озлобленую душу
Яшчэ й моліцца! Моліцца, каб Бог сагнуў Міцкевічавы калені перад крывавым сусветным катам!
У варыянце, які лічыцца “белавым” варыянтам гэтага вершу (“Ён паміж намі жыў”), “свабодалюбец” Пушкін назваў вялікага Міцкевіча “врагом - [который] ядом стихи свои, в угоду черни буйной [...] наполняет”, “злобным поэтом” (“Издали до нас доходит голос злобного поэта.”).
О, як гэты раз’юшаны шавініст ненавідзеў непакорныя Расіі народы! Як ён марыў прыбраць іх пад скіпетр расейскага цара! Варта толькі пакараць і пакарыць “кичливых ляхов”, як ён абзываў гераічных палякаў, і “славянские ручьи сольются в русском море”. Еўропа супраць? Не бяда! Расія ўмее з ёю размаўляць:
“Вы грозны на словах - попробуйте на деле!
Иль старый богатырь, покойный на постеле Не в силах завинтить свой измаильский штык?
Иль русского царя уже бессильно слово?
Иль нам с Европой спорить ново?
Иль русский от побед отвык?
Иль мало нас?..
Так высылайте ж к нам, витии,
Своих озлобленных сынов:
Есть место им в полях Росии,
Среди нечуждых им гробов.
Наўрад ці нават самы рэакцыйны вершаплёт здольны на большы цынізм. I ніхто з абаронцаў гэтага “Чуда-юда” не мае права сказаць, што ён сапраўды не такі, што гэта выпадковыя радкі ў яго творчасці. Не, далёка не выпадко- выя! Выпадковымі можна лічыць у яго якраз такія думкі, якія мы называем дэмакратычнымі, свабодалюбівымі.
Той самы цынізм мы бачым і ў вершы “Бородинская годовщина” (дый хіба толькі ў ім?!):
Ступайте ж к нам: вас Русь зовёт!
Но знайте, прошеные гости!
Уж Польша вас не поведет: