8 ліпеня 1987 году. Зусім незвычайны партыйны сход праведзены сёння ў маім выдавецтве. На “парадку дня” стаяла адно пытанне – пра сучасную вёску і адлюстраванні яе ў літаратуры. Дакладчык – старшыня калгасу “Чырвоны сцяг” Валожынскага раёну доктар эканамічных (а можа, сельскагаспадарчых?) навук Сямён Георгіевіч Шарэцкі.
Крыху меней трох гадоў таму Сямён Шарэцкі – загадчык кафедры Мінскай вышэйшай партыйнай школы – з групай маладых навукоўцаў папрасілі паслаць іх у адзін з адсталых калгасаў і яны створаць там “гаспадарку ХХІ стагоддзя”. Паслалі.
Праз два гады ўсе ўбачылі, як хутка гаспадарка ідзе ўгору. Так, напрыклад, Шарэцкі са сваімі хлопцамі прынялі гаспадарку з доўгам каля 10 мільёнаў рублёў, з надоямі па 1900 кг малака ў год. Цяпер адпаведна гэтыя лічбы складаюць: 6; 2800.
Летась гаспадарка дала невялікі, але прыбытак – каля двух мільёнаў рублёў. Разгорнутае там па-сапраўднаму вялікае будаўніцтва: пабудавалі 4 магазіны, завяршаецца будаўніцтва больш за 30 катэджаў для спецыялістаў. Да іх ахвотна едуць славутыя артысты, некаторыя, як, скажам, Людміла Зыкіна, пабывалі па некалькі разоў. Калгаснікі ідуць на канцэрты таму, што маюць для гэтага час: напрыклад, даяркі і іншыя работнікі працуюць ужо не 16 гадзінаў, як раней, а 7 (дарэчы, і атрымліваюць не “палачкі” пустапарожнія, а ў сярэднім па 250 рублёў у месяц).
Кадры: 7 кандыдатаў навук, 100 чалавек з вышэйшай адукацыяй (доктара навук я назваў раней, некалі ён 10 гадоў ужо быў старшынёю калгасу).
І ўсё-такі не ў тым ядро гэтай, можна сказаць, публічнай, лекцыі (партсход быў адкрытым, прысутнічаў увесь калектыў выдавецтва), а ў вобразе мыслення самога лектара. Вось некаторыя тэзісы яго выступлення:
1. Зараз народная гаспадарка СССР у вялікім паходзе – гэта ўсе бачаць. Але не шмат хто разумее, што цяпер ніхто не можа сказаць, да якога берагу яна прыб’ецца.
2. Удумацца ў тэрмін “перабудова”: перабудоўваецца ж толькі тое, што дрэнна пабудавана. Нашая гаспадарка пабудаваная дрэнна.
3. Цяпер вучоныя-аграрнікі вельмі старанна вывучаюць працы і выказванні Леніна пра кааперацыю, асабліва сельскагаспадарчую. У выніку прыйшлі да думкі, што т.зв. суцэльная калектывізацыя – гэта грубае і недаравальнае адступленне ад ленінскага вучэння.
4. Пры гэтым метадзе знішчылі ці распусцілі ўсе шматлікія формы кааперацыі, пакінулі т.зв. сельгасарцелі, ці, як іх адразу ж і назвалі, – калгасы.
5. У час “ліквідацыі кулацтва як класу” адным махам ліквідавалі серадняка, а гэта той слой сялянства, на якога трэба было арыентавацца ў развіцці сельскай гаспадаркі.
6. Сталін рэпрэсаваў усіх дзеячаў, якія адважваліся мець сваю, а не яго, думку. Цяпер вучоныя ставяць пытанне аб рэабілітацыі не толькі Чаянава – эканаміста- аграрніка, але і Бухарына.
7. Тэмпы прыросту сельгаспрадукцыі цяпер вельмі нізкія ў краіне. Пасля вераснёўскага Пленуму ЦК КПСС 1953 г. яны пяць гадоў трымаліся недзе каля 6-7% у год. Пасля аднаго з “важных” Брэжнеўскіх пленумаў – палову гэтага. Цяпер, пасля шэрагу “найважнейшых” пленумаў – 1,5-2%.
8. Кожны рэгіён такой агромністай краіны, як СССР, павінен развівацца па-свойму. Напрыклад, у Казахстане цяпер пачалі арыентавацца на сямейны падрад: пачынаюць раздаваць сем’ям зямлю – да 2 га меліяраванай і да 10 га іншай. Літва заявіла, што іх шлях – хутары: згодна з іх планам за 5 гадоў значная частка сельскага насельніцтва рэспублікі будзе жыць і працаваць на хутарах.
9. Калгасы – лепшая форма, чым саўгасы. Саўгасы – бюракратычная арганізацыя, недэмакратычная, непаваротлівая.
10. Калгас “Чырвоны сцяг”. Цяпер ён прыняў пад сваю эгіду дзве адсталых гаспадаркі, у перспектыве далучыць да сябе яшчэ дзве. Агульная яго плошча будзе 20 тысячаў гектараў. Паступова складваецца цэнтр гаспадаркі. У ім будзе жыць 4 тысячы чалавек. Усе гарадскія выгоды не толькі камунальныя, але і бытавыя і асноўныя духоўныя – зайдросна багатыя школы агульнаадукацыйныя, музычная, харэаграфічная, мастацкая, мноства гурткоў пры іх і самастойных, драматычныя, харавыя, танцавальныя гурткі. Культывуецца ідэя вызваліць калгасніка ад сваёй падсобнай гаспадаркі. Мяса і малако будзе ўдосталь прадавацца ў калгасе. Калгаснік пасля напружанай працы ў грамадскай гаспадарцы не павінен займацца яшчэ і сваёй, а культурна адпачываць – на прыродзе, у канцэртнай зале, у кіно, перад тэлевізарам. Культработнікаў тут ужо цяпер больш, чым усякіх “начальнікаў”: аграномаў і заатэхнікаў – 4, а культработнікаў – 12.
11. Пры наяўнасці гучных лозунгаў пра “няспынныя клопаты аб чалавеку”, чалавек стаіць у краіне на апошнім месцы сярод яе асноўных і неасноўных клопатаў. Скажам, адзін урач даецца ў жывёлагадоўлі на 700-800 галоў, а ў грамадстве нашым – на 3 тысячы чалавек. Усе 70 гадоў СССР развіваўся за кошт бессаромнай эксплуатацыі сялянаў. У гарадах – метро, а 90% вёсак – непралазныя, непраходныя. Ёсць дзесяткі тысячаў прыкладаў жахлівай сацыяльнай няроўнасці ў савецкім грамадстве.
12. Краіну раз’еў бюракратызм. Трэба ўсякі партыйны, дзяржаўны, кіраўнічы апарат скараціць на 90%. Райкамы, абкамы і г.д. не маюць права ўмешвацца ў справы першых кіраўнікоў прадпрыемстваў, арганізацыяў, установаў. Няхай займаюцца іх партарганізацыямі.
На працягу гэтай цікавай сустрэчы зала некалькі разоў выбухала гучнымі і працяглымі воплескамі. С. Шарэцкаму ўручылі на ўспамін новае выданне Янкі Брыля. Ён, дзякуючы за прэзент, сказаў, што любіць гэтага пісьменніка, свайго земляка. Варта было б паднесці такому дакладчыку і кветкі. Але ці не здагадаліся арганізатары, ці паленаваліся. А ў мяне кватэра тоне ў кветках, свежых, маглі б, каб ведалі, прыбегчы да мяне, тут усяго некалькі крокаў. Ёсць і цяпер арыгінальныя экземпляры, скажам, ружа “Хамелеон”: на адной сцябліне, ці кусце, і белыя, і ружовыя, і аранжавыя, і чырвоныя, дый кожная кветачка час ад часу мяняе колер – ад белага – да карычневага.
Былі і т. зв. спрэчкі – для пратаколу, для райкаму, паколькі мерапрыемства афармляецца як партсход. Цікавым было выступленне Барыса Сачанкі. Ён днямі прыехаў з Польшчы. Параўнаў сельскую гаспадарку СССР і тых краінаў, дзе ён быў. Пра Польшчу: мы ў гэтых адносінах і ад яе адсталі, сказаў ён, таму дэманстратыўна замоўчваем яе поспехі. Сказаў, што ў ПНР нераўнамерна развіваюцца розныя рэгіёны. Напрыклад, Лодзінскі рэгіён моцна адстае ад Познанскага. А ўмовы быццам бы і аднолькавыя. У чым справа? – задумваліся палякі. Адказ знайшоўся: да рэвалюцыі ці да канца першай сусветнай вайны Лодзіншчына была пад Расіяй, а Познаншчына – пад Германіяй. А што тычыцца, скажам, Галандыі, – заключае Барыс, – дык нам яе наогул не дагнаць…
11 ліпеня 1987 году. Прымалі мы ў гасцях на дачы сімпатычную нам маладую пару К-аў – Ніну і Валодзю (Кухарэнкаў – рэд.).
Па дарозе на аўтавакзал на мяне ледзь не наляцеў Вячаслаў Дашкевіч. Ён хацеў з’ездзіць у Рыгу, але ўжо не было на гэты дзень білетаў. Замест Рыгі, кажа, паеду ў Заслаўль. Там у піку стыхійна праведзенаму нядаўна ў Строчыцах Купаллю будзе цяпер Купалле афіцыйнае, з цэнзураваным, вядома, сцэнарыем. Пагаварылі і пра заўтрашняе свята ў Вязынцы і наогул пра нашыя беларускія справы. Вячаслаў сказаў, што ім шкодзяць некаторыя “нашыя” экстрэмісты, як, напрыклад, той самы Сыс. “Часам ствараецца ўражанне, што гэта ён падасланы да нас. Так ці інакш яго дзейнасць карысна перш за ўсё дзяржымордам”.
Я не буду такім катэгарычным, але часам, аналізуючы Сысавы ўчынкі, я застаюся зусім не ў захапленні імі. Ён сапраўды правакуе тых самых дзяржымордаў на пагромныя дзеянні.
Вярнуўшыся з дачы дамоў, застаў на журнальным століку запіску ад Яна Скрыгана. Кліча заўтра да сябе на абед. Піша, што, паколькі паміж намі сапсавалася тэлефонная сувязь, дык ён прыехаў да мяне сам і запіску напісаў на гэтым жа журнальным століку.
Вядома, трэба ехаць. Я перадаў ужо сваю згоду і падзяку. Паважаю гэтага Чалавека – шматгадовага вязня самых бесчалавечных у свеце савецкіх турмаў, катаржаніна на самых жорсткіх у свеце савецкіх катаргах, ссыльнага надакучлівых, звышпадкантрольных, самых суровых на свеце савецкіх сібірскіх ссылак.
12 ліпеня 1987 году. Вярнуліся ад Скрыганоў позна вечарам. Было ў іх і ўтульна, і весела, і слёзна. Слаўная энергічная Ганна Міхайлаўна – верная і самаадданая спадарожніца пакутніка Яна Аляксеевіча. Хутка ўжо 40 гадоў, як яна з ім. Пасля другога яго арышту і высылкі ў Сібір яна паехала туды і адбыла гэтае пакаранне разам з ім.
Нельга было без слёз слухаць іх успаміны пра шматлікія значныя ў іх тамашнім “жыцці” эпізоды, гісторыі.
Вось вырашылі яны пачаць абжывацца. Мелі ўсяго 400 рублёў і купілі за іх малюпасенькага парсючка. Пакуль Г. М. несла яго за пазухай, ён здох. Але ж яна не з тых, хто лёгка здаецца горкаму лёсу. Пабегла 12 кіламетраў назад у тую гаспадарку, якая яе так жорстка падманула…
А вось Яну Ал-чу даручаюць адвезці на станцыю, што за 100 кіламетраў, “свайго” начальніка. Застаецца адна трэць дарогі праехаць. Ехаць было страшэнна цяжка: бездараж. Начальнік, пагражаючы пісталетам, патрабаваў вяртацца назад. Ян Ал-ч настаяў на сваім, не падчыніўся.
А яшчэ пра коней-таптуноў. Гэта ў сувязі з папярэднім расказам…
4 жніўня 1987 году.
Мінск Пуліхава 29 кв 32 Янку Брылю
Любы Іван Антонавіч!
Мне заўсёды прыемна ўсведамляць, што вы ёсць у нашага народу, у нашай літаратуры, у мяне. Таму з вялікай радасцю віншую Вас цяпер з гэтым прыкметным Днём у Вашым жыцці, з высокай stokroж! заслужанай дзяржаўнай узнагародаю.
Здароўя Вам і далейшага творчага плёну! Вельмі шчыра
Міхал Дубянецкі.
P.S. Гэта тэкст непрынятай на пошце тэлеграмы (“Специалист будет только вечером”).
Сардэчнае прывітанне ад Войцеха Жукроўскага (у мяне нядаўна быў ад яго ліст).
Перапісаў гэта тэкст на “самую вялікую Мінскую паштоўку” (“Мінск. Троіцкае прадмесце. Фота Г.Л. Ліхтаровіча”), якую Галя даставіла Адрасату.
Атрымаў дзве пуцёўкі (№№ 764 і 765) у ДТП “Іслач” з 26.08 па 14.09. (Ат 21552. з. 6776. Т. 1000 экз.; ф. 160 мм х 285 мм)
Смех на дроце, як кажа С. Ю. Бусловіч: спярша выдалі на 24 дні – па 18 верасня ўключна. Пасля, не паспеў я вярнуцца дамоў, як адтуль, з Беллітфонду паведамілі, што адбылася па іх віне памылка. Аказваецца, гэты заезд будзе скарочаны, бо з 15 верасня там мяркуецца ўсесаюзны семінар з удзелам балгараў і ўсе нумары браніруюцца пад гэтае мерапрыемства. Давялося ехаць і рабіць “размен”. Праўда, прабачэння папрасілі і паабяцалі кампенсаваць забраныя дні “у любы іншы час”.
5 жніўня 1987 году. Скончылася ссылка Сяргея Дубаўца ў “Гомельскай праўдзе”. Звярнуўся да мяне з пытаннем: “Што мне рабіць далей?”. Я паабяцаў пазандзіраваць у выдавецтве “М. Л.”, можа, што-небудзь прыстойнае ёсць там. Мне вельмі хацелася б, каб ён пайшоў туды менавіта.
“Зандаж” быў – у “самога” дырэктара. Сказаў, што рэдактарскіх вакансій наогул ніякіх няма, спытаў, ці гэта той “Дубавец”, сын палкоўніка міліцыі? “Калі ён, кажа, дык я чуў пра яго, вернецца Серафім Антонавіч з адпачынку і мы з ім параімся, можа калі што й будзе”.
Я добра зразумеў, што ён “чуў” пра Сяргея і як ён будзе шукаць яму месца. Добра, што хлопец не зусім сарваўся з той ссылкі, а то абіваў бы парогі “ у вольным” Мінску. Я параіў яму пасля вакацый вярнуцца і чакаць мінскай вакансіі там, у рэдакцыі. Сяргей быў бы добрым падмацункам здаровым выдавецкім сілам і стаў бы добрым, прагрэсіўным выдаўцом.
Будучы ў выдавецтве, забраў карэктуру свайго Яўгенія Носава. Яго “Шапэн, саната нумар два” атрымаўся аж 47 добрых наборных старонак па 44 радкі. Ён ідзе ў мяне ў другім томе Анталогіі рускага апавядання. Дзялец усё яшчэ націскае на рускае. Ды не абы-якое, а шматтомнае.
Прынёс з выдавецтва і адну добрую кнігу – “Мой свеце ясны” любімага майго Міхася Стральцова. Кнігу падарыў “дырэктар”, калі згадваў пра сёлетні маскоўскі конкурс “Мастацтва кнігі”, на якім яна атрымала дыплом ІІ ступені.
Дзед Максім пахваліўся, што ў яго ёсць лішні трыкітралонг. Завёз мяне дамоў і даў адну ўпакоўку. Заадно папярэдзіў, “каб інтэнсіўней спажываў”, бо тэрмін прыгоднасці яго толькі да кастрычніка гэтага году.
Я даўно не быў у гэтай хаце. Але тут з некаторых пор зусім нічога не змянілася. Не, слова “зусім”, мабыць, не пасуе сюды. Бо ўсё такі глыбінныя змены адбыліся – пастарэлі гаспадары, яшчэ большы беспарадак стаў у кніжных манбланах, бо іх, думаю, некалькі тысячаў тамоў з таго часу прыбавілася. Яўгенія Эргардаўна зусім старэнькая стала. Гаспадар зноў прыгадаў Ірынчыну школьную кемлівасць, калі яна на рытарычны ўсхліп настаўніцы: “І што ж мы толькі рабілі б, каб не было рускай мовы?” адказала, падняўшы маленькую сваю ручку: “Размаўлялі б па-беларуску”.
6 жніўня 1987 году. Зноў нехта запусціў на поўныя абароты “застойную” машыну: усюды ў друку, на радыё і тэлебачанні спынілі палескамоўныя матэрыялы. Вядома, што гэта не збег акалічнасцяў. Гэта рэжысура з аднаго цэнтра!