Затое Іван знайшоў розум у галаве і сумленнасць у душы Алеся Бажко, чаго я там не бачу і не адчуваю, лічу гэтага чалавека 100%-ным чарнасоценцам. На маю рэпліку, што ён хваліць літаратара-кадэбіста, Іван адпарыраваў: “А ён адкрыта носіць гэтыя пагоны. Горш, калі мы ў некаторых, што іх маюць, не бачым.
І. Чыгрынаў нават не хаваў перада мною сваёй смяртэльнай крыўды на І. І. Антановіча, на Васіля Быкава і Алеся Адамовіча, якія скінулі яго з сакратарскай пасады. Паглядзеўшы ў шэрае, набрынялае дажджом неба, Іван-“прарок” мовіў: “Я пераканаўся, што не сярод таго народу я нарадзіўся. А хіба ты не думаеш гэтак?” Я зразумеў сэнс пытання: і я таксама павінен крыўдаваць на свой народ, што не ацаніў і не ўзвялічвае Івана Чыгрынава. Я вярнуўся дадому вельмі ўстрывожаны настроем свайго таварыша. Ён, прама, ва ўпор гледзячы на мяне, сказаў: “Абрыдла мне, Міхал, жыць. Я хачу памерці. Во, каб толькі хутчэй Лену аддаць замуж…”. Я нямала паклаў намаганняў і спрыту, каб рассеяць гэтую яго асуджанасць.
18 жніўня 1987 году. Мікола Шэляговіч сёння звярнуўся да Савелія Паўлава з пытаннем: “Хто наклаў табу на палескамоўныя друкі?” У адказ пачуў прыемнае для сябе: і шматзначнае для гісторыі культуры: “Супакойся, гэтае, як ты кажаш, “табу”, ужо не існуе”.
Вось, калі ласка, чым не адкрытае прызнанне, што і ў перыяд “перабудовы, галоснасці і дэмакратыі” ўсё запраўляецца з аднаго цэнтра. Адным чалавекам! А калі гэты чалавек сталінскай закваскі? А тут менавіта такі ёсць!!?
19 жніўня 1987 году. Магчыма, а лепш нават сказаць “бадай што”, у нашай сям’і такія дні, як сённяшні, даволі частая з’ява. А заўважыў я іх “агульнасць” у вельмі розным толькі сёння. Мне падумалася, што гэта нейкі літаратурна-мемарыяльны дзень.
Ірынка рыхтуе радыёперадачу пра пакуты бацькоў, якія наважыліся аддаць сваіх першакласнікаў у беларускую школу. Трэба ўвекавечыць і на радыёстужцы нашае нацыянальнае жыццё ў першыя часы “перабудовы, галоснасці і дэмакратыі”. Увекавечыць “логіку” тых бюракратаў, хто супраць законных нашых патрабаванняў!
Галька думае над адказам паважанаму ў нашым асяроддзі англійскаму прафесару Макміліну на яго ліст да яе. Сённяшняя стадыя беларуска-ангельскіх (і наадварот) дачыненняў таксама вельмі просіцца ў гісторыю сусветнай культуры. Хіба не цікава будзе некалі пазнаёміцца з цяперашнімі савецкімі ўсё яшчэ трагладытамі, што не дазваляюць і баяцца такіх сувязяў. Але ж Галька пакуль што “не ўвекавечвае” status quo, а шукае нейкую пазітыўную і, вядома, лаяльную форму.
Наша Мама б’ецца над рэцэнзіяй на даволі адыёзную кнігу нейкага масквіча з не менш адыёзным прозвішчам, калі ўлічыць прадмет кнігі. Кніга прысвечаная кухні, ні больш, ні менш, а ўсіх народаў і ўсім стагоддзям. Прозвішча гэтага смелага аўтара – Похлёбкин. “Кніга” адрасуецца не толькі кухаркам і кухарам, але ж і… лінгвістам, журналістам, пісьменнікам, якія, маўляў, ні ў Даля, ні ў навейшых аналагічных і нават больш грунтоўных слоўніках шмат якіх прыведзеных тут словаў і тэрмінаў не знойдуць. Гэты Пахлёбкін яшчэ на стадыі рукапісу лічыць сваю кампеляцыю помнікам сусветнай культуры. Цікава, што скажа наш рэцэнзент – прызнаны аўтарытэт у пытаннях гігіены харчавання?
Я займаўся сёння сапраўднымі помнікамі – тымі, што ставяць памерлым. Няўдалыя захады ўдасканаліць праз т. зв. спецкамбінат надмагілле маёй нябожчыцы цёшчы прывялі мяне на Кальварыйскія могілкі. Тут доўга я хадзіў сярод старых магілаў.
Наведванне гэтага поля вечнага спачыну, могілак, я звычайна пачынаю з магілы беларускага паэта Янкі Лучыны. Гэта зусім недалёка ад касцёлу: не даходзячы да яго метраў пяць, павярнуць ўлева на сцежачку, і тут недзе трэцяй будзе яна.
Першай на рагу дарогі і магістральнай і той сцежкі – магіла нам незнаёмая. За ёю і побач з некалькімі іншымі незнаёмымі – невялічкае “паселішча” Неслухоўскіх. Тут ўсяго пяць магілаў і надмагілляў. Вось яны, калі пачынаць адлік справа, супраць ходу гадзіннікавай стрэлкі:
1. Амаль у нагах Янкі Лучыны (крышачку правей) вялікі металічны крыж. На яго гранітным пастаменце чытаем: “Њ. P. Lucjan Niesluhouski. Ur. 13 marca 1817 r. Um. 8 lutego 1880 r.”
2. На невялікай шэрай мармуровай пліце, што ляжыць ледзь не на зямлі, надпіс: “Беларускі паэт-дэмакрат Янка Лучына Іван Люцыянавіч Неслухоўскі 6 VII 1851 – 17 VII 1897”. Трэба даведацца, якое надмагілле было тут раней. Мне, напрыклад, больш падабаюцца старыя – і формай, і зместам.
3. Лявей, чым у самых галавах, – вялікі чорны гранітны крыж з эпітафіяй на ім: “Њ. P. Anton Niesluhowski. Zm. 15 Wrzeњma 1895 r. Przyњobџ Krуlewstwo Twoje! B№dџ wola Twoja!”
4. Злева ад Янкі Лучыны, побач з Ім, на масіўным граніце, пастаўленым вертыкальна, добра чытаецца выбіты надпіс: Њ. P. Antonina z Niesluhowskih TREPKA. Ur. 12 czerwca 1855 r. Um. 15 lutego 1879 r.”.
5. Лявей ад магілы Люцыяна, паэтавага бацькі, магіла без усякіх надмагільных знакаў, аблямавана толькі бетоннымі (?) брускамі, што ўтвараюць кветнік.
22 жніўня 1987 году. У святочным, здвоеным нумары “Чырвонай змены”, (цэнзар АТ 02259) у калонцы “На паэтычнай арбіце” змешчаны вершы палескамоўных паэтаў – Міколы Чарняка, Міколы Мінзара, Уладзіміра Гетманчука. Прадмова да іх – Міколы Шэляговіча. Значыць, С. Паўлаў не маніў – сапраўды “табу” зняў.
А вось сам М. Шэляговіч моцна схібіў. Ён прадмоўку сваю пачаў са словаў: “Зусім нядаўна, у снежні 1985 году, былі надрукаваны першыя ў гісторыі нашай краіны вершы на палескім дыялекце…”. А хіба ж гэта першыя былі ў 1985 годзе. А дзе вершы Франца Савіча, Міколы Янчука і інш.?! Ці ж можна рабіць такія небяспечныя памылкі ў такой важнай і складанай справе?!
Сённяшняя “Літаратура і мастацтва” прысвечана Пімену Панчанку, якому заўтра спаўняецца 70 гадоў з дня нараджэння. Хоць я і выпісваю гэтае выданне, аднак “асноўны” змест яго мне пераказаў па тэлефоне Лёня Зубараў. Па-першае, паведаміў, што там змешчаны мой здымак “з юбілярам і іншымі асобамі” (“М. Дубянецкі, А. Адамовіч, П. Панчанка, В. Быкаў, Н. Гілевіч. 1979 г.”), а па-другое, пахваліўся, што на 16-й старонцы там ён, Л.З., апублікаваў “Тры невядомыя пісьмы Адама Багдановіча”.
Мяняюцца часы! Ці даўно тое было, што і Шэляговіч, і Зубараў былі пад шчыльным кадэбоўскім каўпаком? Што адносна іх падаваліся з таго самага органу каманды “не прымаць!”, “не публікаваць!” і г.д. А цяпер, калі ласка! Прабілі сцяну! Мне прыемна, што ў самыя цяжкія іх часы я быў паслядоўна з імі і нават з-за іх не раз сварыўся з функцыянерамі той страшнай установы.
А мне ў маю паштовую скрынку “ЛіМ” чамусьці не паклалі. Гэта ў іх часам бывае! Да таго ж ранішнія газеты заўсёды носяць а 12-ай гадзіне, а “Вячэрні Мінск” – ажно раніцаю другога дня!
23 жніўня 1987 году. А 3-й гадзіне апоўдні – тэлефонная размова з Янкам Брылём. Ён падзякаваў за “вельмі дарагое сэрцу” ягонаму маё віншаванне яго з юбілеем. Распытваў, як гэта Войцех Жукроўскі праз мяне перадаў прывітанне яму. Пагаварылі пра творы гэтага аўтара і іх беларускія пераклады.
Я. Брыль сказаў, што некалі пераклаў “Прыгоды ў Цюцюрлістане”. Мае ён і кнігу – працяг гэтых “прыгодаў”. Але ж перакладаць яе адмовіўся, бо ў яе там усюды нібыта вельмі небяспечны падтэкст – “Салідарнасць”. Я падумаў, што, можа, пасля таго, што я раблю цяпер з Жукроўскага, узяцца якраз за гэты “працяг” – “На троне ў Блабоне”. Узяцца і зрабіць тыя “падтэксты” рэльефней, чым яны там, у польскай кнізе.
Я дарэчы сказаў, што ён, Брыль, мяне збянтэжыў сваім недакладным перакладам назвы апавядання Жукроўскага “Przebieg” як “Уцёкі”. А што мне цяпер рабіць, пытаю ў яго, з сапраўднымі “Уцёкамі” – “Ucieczk№”? Падбярыце, кажа, другое якое слова” (?!)
Доўга гаварылі пра Міхася Стральцова, пра яго безнадзейны амаль стан здароўя. Цяпер ён пасля трэцяе аперацыі аганізуе, нікога не пазнае.
Я папрасіў Івана Антонавіча трымаць мяне ў курсе гэтага. Хвілінаў якіх праз 15 ён пазваніў і паведаміў сумную вестку: у 15 якраз гадзінаў Міхася Стральцова не стала…
Яшчэ праз некалькі хвілінаў у мяне ў кватэры з’явіўся “алтарык” гэтага Выдатнага Нябожчыка, акружаны мноствам дарагіх кветак, што дарыліся 20-21 г.м. Галі з нагоды яе чвэрцьстагоддзя.
Вечарам патэлефанавала Лёніна Воля. Сказала, што Лёня ў шоку, ляжыць і плача. Гадзіны праз паўтары прыгнечаны шчырым горам Леанід Дранько-Майсюк прыйшоў да мяне. Ён, вядома, не ведаў пра гэты мой жалобны куточак М. Стральцова, у маім найвялікшым пакоі, што ўзнік у першыя ж хвіліны вялікага смутку. Аднак прыйшоў менавіта сюды. Можа, адчуваў, што трэба ісці сюды. Мы доўга пасядзелі, памаўчалі перад партрэтам і кнігамі Міхасёвымі. Лёня, ні з кім не развітаўшыся, чаго за ім ніколі не заўважалася, паплёўся, нібы п’яны, дахаты. Добра, што ісці яму недалёка.
24 жніўня 1987 году. Пахаванне Міхася Стральцова заўтра. З Дома Літаратараў. Доступ да яго з 15-ці, вынас – а 16-й гадзіне. Могілкі – Паўночныя. Тыя, на якіх і ў мяне ўтварыўся ўжо там “інтэрас”.
Сёння, пэўна, чатыры свае гадзіны патраціў на выпраўленне нечыяй памылкі, зробленай пры афармленні майго заказу на добраўпарадкаванне цешчынай магілы.
Падлічым, колькі ўсяго патрачана часу на гэта (з дарогаю туды і назад):
1. Кансультацыя ў “Спецкамбінаце” і падача заявы – (2.30);
2. Выезд на месца для вызначэння з інжынерам аб’ёму работ – (4.30);
3. Аплата наперад будучых работ і вызначэнне іх тэрміну – (3.00);
4. Выезд згодна з патрабаваннем “Камбіната” і ў вызначаны ім час на месца ў дзень правядзення работ – двое нас, каб пасля выканання імі заказу ўпарадкаваць клумбу і прымагільную тэрыторыю. Чакалі з 10 да 17 гадзінаў. Заказ не выканалі. Майстар сказаў, што інжынер не ўсе работы ўпісаў – (14.00);
5. У гэты ж дзень (19. VІІІ.) з могілак паехаў у “камбінат”, каб зрабіць даплату, у чым яны ж самі вінаваты. Не аформілі. Сказалі, што ім трэба дакумент на законнасць такой даплаты – (2.30);
6. 23. VIIІ. Паездка на могілкі з мэтай праверкі магчымага выканання заказу (такое дапускаў майстар (19. VIII.) – (3.30);
7. 24. VIII. Афармленне “даплаты” і вызначэнне канчатковага тэрміну выканання заказу (28. VIII.) – (4.00).
Такім чынам, на працягу некалькі тыдняў патрачана мною 34 гадзіны, а заказ так і застаўся не выкананы. Пры належнай арганізацыі справы дастаткова было б прыняць заказ па тэлефоне і спісаць з майго рахунку ў ашчаднай касе адпаведную суму за выкананне заказу. А так да гэтых 34 гадзінаў яшчэ ж трэба дабавіць тыя 14 на асіставанне іх работ і ўпарадкаванне тэрыторыі сваімі сіламі (гэта ж таксама яны самі маглі б рабіць!).
Гадзіны – гадзінамі. А колькі нерваў табе ўсё гэта каштуе! Колькі абразлівых і грубых словаў пачуеш за гэты час у свой адрас! Напрыклад, 19. VIII. паказваю на могілках свой талончык, каб узялі на ўлік, што я тут, заадно спытаў, ці аддаць яго ім. Адзін расхрыстаны, непаголены хам выгукнуў: “Дорым яго вам! Пастаўце ў сервант сабе. Ды на віднае месца! Ха-ха-ха”. У гэты ж дзень каля 17-ай гадзіны, знайшоўшы іх нарэшце, пытаю, калі ж дойдзе чарга да майго заказу, бо я тут бегаю за імі з 11-ай гадзіны раніцы. Чую ў адказ ад другога неахайнага, ужо вясёлага, хама: “Хо, насмяшыў: з 11-ці! А я, баця, цягаю ўжо гэтыя каменьчыкі з 8 гадзінаў. Дык што, табе горш ці мне?”
Учора Цэнтральнае тэлебачанне, а сёння Маскоўскае радыё абураліся, што 23. VIII. г.г. частка антысавецкі настроенага насельніцтва Літвы, Латвіі і Эстоніі выйшлі на вуліцы і пратэставалі супраць заключанага 48 гадоў таму назад пагаднення “Рыбентроп – Молатаў”, праўдзівей: “Гітлер – Сталін”, аб акупацыі Савецкім Саюзам гэтых дзяржаваў. А можа, гэтаму насельніцтву не хочацца пакутаваць у такім бязладным калгасе, дзе ўсе справы – вялікія і маленькія – робяцца так, як мой гэты заказ. Нават значна горш. Нас крыўдзяць і яшчэ вінавацяць, абражаюць, караюць, забіваюць!!!
15 верасня 1987 году. Вярнуўся з даволі прыстойнай “Іслачы”. Мінск сустрэў больш, чым непрыветліва – нейкай чорнай сімволікаю, якая перапляталася з дрэнным надвор’ем, з халоднаю кватэраю, з адсутнасцю вады.
Завялі юбілейныя гваздзікі. Хоць і цвілі яны з 4 сакавіка (!), а ўсё-такі шкада. Праўда, сцябліна моцная, разгалінаваная, можа, яшчэ будзе працягваць красаванне.
Прама з нашага дому пад траурныя гукі вынеслі нейкага нябожчыка. Усё-такі шкада, хоць не ведаю, напэўна, яго. Некаму ж яго будзе не хапаць!..
Хведар Жычка паведаміў, што нядаўна, ледзь не бяздомным, пахавалі Міколу Цімошыка. Стварыў ён у свой час некалькі сем’яў, меў дзяцей. Застаўся адзін. Жыў на дачы “Узгор’е – 1”. Пайшоў у М. Валоўшчыну па малако, трапіў пад нейкія колы. Вяскоўцы выклікалі міліцыю і адвезлі ў трупярню. Там недзе ў кішэні знайшлі і расшыфравалі зацёрты запіс на скамечаным маленькім шматочку паперы: нейкі тэлефон, шасцізначны, мінскі. Высветлілі, што гэта нумар выдавецтва “Беларусь”. Запрасілі адтуль некага ў морг для апазнання. Пазналі Міколу. На 6-ты дзень пасля смерці. А ўжо і хацелі хаваць, як бяздомнага, а пахавалі з трупярні за кошт выдавецтва. Значыць, “казённадомнага”, бессямейнага. А ёсць жа на свеце яго дзеці! Ёсць 24-гадовы сын Максім у Маскве!..
І яшчэ не ўся “сімволіка”.
На патрабавальныя тэлефонныя званкі падышоў да яго. Адтуль чую:
– Это т. Д.?
– Я.