Але ж яны паводле сваіх поглядаў і памкненняў – браты і аднадумцы. Кожны перад усім за сваю мэту лічыць беларусізацыю (Алег яшчэ і хрысціянізацыю) Беларусі. Кожны самааддана, выракаючыся ўласных выгод, змагаецца за гэту святую справу.
Абодва пакутуюць ад улады за сваю зацятасць. Сяргея, напрыклад, тры гады трымалі ў ссылцы ў гомельскай газеце, не дазволіўшы асесці ў Мінску пасля атрымання універсітэцкага дыплома. Толькі нядаўна ён выцярпеў сабе права вярнуцца сюды. Алега праследуюць даўно і жорстка: выкінулі з партыі, спярша пазбавілі статуса навукоўца, перавёўшы ў лабаранты, а пасля зусім прагналі з інстытута. З лістапада мінулага года – ён беспрацоўны. Каб не судзілі за гэтак званае “тунеядство”, ён пісьмова прапануе свае паслугі то Саюзу мастакоў, то Саюзу пісьменнікаў. Ні там, ні там не адгукаюцца.
Яны былі ў мяне сёння абодва. Адзін удзень, другі – пад вечар. Сяргей прынёс Ірынцы водгукі на яе радыёперадачу пра стан беларускай мовы ў школах Мінска. Ён браў іх у радыёрэдакцыі. Як старшыня гісторыка-мемарыяльнай камісіі Беларускага фонду культуры я прапанаваў яму членства ў гэтай інстытуцыі. Больш за тое, расказаў яму, што гэтая камісія ўсклала на сябе яшчэ адзін важны клопат, які не мае афіцыйнай падтрымкі – стварэнне аналагічнай камісіі па мове! Даў зразумець Сяргею, што ён можа далучыцца і сюды. Сяргей, думаю, зрабіў правільны выбар – гісторыка-мемарыяльную камісію. Я выдатна бачу яго неабходнасць і нават незаменнасць у гэтай камісіі. Праўда, і там ён быў бы вельмі дарэчы.
Алег пазнаёміў са сваімі злавеснымі “працоўнымі” справамі, а таксама з новымі паэтычнымі творамі. Гэта цудоўная паэзія! Але ж дзе яе можна надрукаваць? Я думаю ўключыць у праграму дзейнасці Камісіі і патрабаванне выдаваць мастацкую літаратуру, што выклікаецца да жыцця рэлігійнымі матывамі. А можа, сустрэцца з Мітрапалітам Філарэтам, разведаць перспектывы друкавання праз выдавецтва Маскоўскай Патрыярхіі такога роду літаратуры, падказаць яму, як гэтага можна дамагацца?
Я з задавальненнем заўважыў мой уплыў на Алегаву творчасць. У вялікім ягоным цыкле “Саната ростані” гэта выразна прыкметна. Ад безапеляцыйнага ўсхвалення Яго высокага праасвяшчэнства Філарэта і “беларускага” праваслаўя застаецца ўсе менш і менш. Замест гэтага, ці, праўдзівей кажучы, побач з гэтым, мы ўжо чытаем і вось такое:
“Ёсць запавет – зусім не новы,
Яго Хрыстос не адмяняў:
Хай услаўляюць усе мовы
Сьвятое Божае Імя.
І вось за морам, недарэчы,
Даводзіць наш мітрапаліт:
“На том искусственном наречьи
Наш чин в церквах не говорит…
Народ желает речь иную…”
Калі то праўда, Філарэт,
Вы на палітыку зямную
Зьмянілі Божы запавет!”
Праваслаўе Алегу цяпер ужо на засціць вочы. Ён талерантна выказваецца і ў адносінах іншых рэлігій. Праўда, пакуль яшчэ толькі адных хрысціянскіх. У вершы “Хрысьціянская сумоўная Беларусь” паэт кажа:
Трохгалосную Аўтакефалію
Ты ўпляла ў вянок вянкоў:
Праваслаўным дала ў кампанію
Пратэстантаў, каталікоў.
Атуліла іх мовай лагоднаю –
Мовай зьнічак і бліскавіц…
І нянавісьць – не-вера-годную
Для Хрысьціянства! – зрынула ніц”.
4 сакавіка 1988 года. Падзей сёння будзе багата – мой дзень нараджэння. Будуць “падзеі”, звязаныя з “маім” днём, будуць, як звычайна, і ўсякія іншыя.
Зранку – віншаванні найбліжэйшых. Віншаванні суправаджаюцца мілымі прэзентамі.
Галі і Ірынцы густ ніколі не здраджвае. Іх падарунак – прыгожая белая статуэтка. Гэта свечка-“німфа” вырабу нейкага прыбалтыйскага кааператыву (“нейкага”, бо, паводле сваёй звычкі, дзяўчаты мае заўсёды этыкеткі з сувенірных тавараў зрываюць). Своеасаблівая падтрымка “прыватнага капіталізму” (я – “за”).
Раз свечка, значыць, да яе патрэбны і падсвечнік. Ён ёсць! З уральскіх самацветаў – амазаніт і яшма! Пра цану не пытаю – пакрыўдзяцца.
Галя вісіць над восьмасакавіцкай насценгазетаю для свайго інстытута. Вось яе эскіз ці фрагмент яго. Ён ужо мастаком выкінуты, таму што перанеслі алоўкам на ватман. Цяжка пакуль уявіць ўсё гэта цалкам. Тут жа павінны быць і заметкі з іх загалоўкамі, якія яна ж будзе таксама маляваць (заметкі рыхтуюць іншыя “спецыялісты”).
Спыняю запіс. Пачну рыхтавацца да сходу моўнай Камісіі Фонду культуры.
13 сакавіка 1988 года. Газета “Советская Россия” (№ 60 – 9611) публікуе рэакцыйнейшы матэрыял з усіх чорнасоценных матэрыялаў, што з’явіліся дзе-небудзь у СССР за тры “перабудоўчыя” гады. Гэта опус нейкай Ніны Андрэевай пад драматычна крыклівым загалоўкам “Не могу поступаться принципами”. Ужо ў падзагалоўку, што вынесены ў выглядзе рубрыкі ўверх паласы – “Письмо в редакцию преподавателя ленинградского вуза” – чытач крыху дазнаецца пра гэтага адыёзнага аўтара. А з аўтарскай “урэзкі” атрымліваем яшчэ некаторыя звесткі: “Я хімік, выкладаю ў Ленінградскім тэхналагічным інстытуце імя Ленсавета”.
Паглядзім хоць “пункцірна” бліжэй на гэту палітыканшу.
“Я не магу прыняць…словатаўчэння пра “тэрарызм””, “палітычнае рабалепства народа”, “бяскрылае сацыяльнае гібенне” (“прозябание”), “нашае духоўнае рабства”, “усеагульны страх”, “засілле хамаў ва ўладзе”…
Далей. “Часам даводзіцца чуць сцвярджэнні, што настаў час прыцягнуць да адказнасці камуністаў, – якія быццам бы “дэгуманізавалі” пасля 1917 года жыццё краіны”.
“Бачанне гісторыі, – павучае Н. Андрэева, – несумяшчальна з палітычнымі анекдотамі, нізкапробнымі плёткамі, вострасюжэтнымі фантазіямі, з якімі можна цяпер нярэдка сустрэцца”.
Яна галосіць, што моладзі “нічога не дасць, апрача дэзарыентацыі, балбатня (“откровения”) пра контррэвалюцыю ў СССР на мяжы 30-х гадоў”, пра “віну Сталіна за прыход да ўлады ў Германіі фашызма і Гітлера”. Альбо публічны “падлік” колькасці “сталіністаў” у розных пакаленнях і сацыяльных групах.
Аўтарка скардзіцца, што ў “добрым дакументальным фільме пра С.М.Кірава” тэкст, які суправаджае кадры, часам прыдае кінадакументам “нейкую двухсэнсоўнасць”. Напрыклад, кінакадры дэманструюць узрыў энтузіязму, бадзёрасці, душэўны ўздым людзей, будаўнікоў сацыялізму, а дыктарскі тэкст – пра рэпрэсіі, пра неінфармаванасць народа…”.
Н. Андрэева катэгарычна супраць новых “выкрыццяў” (словы “разоблачители” і “разоблачения” Н. Андрэева ставіць у двукоссе. – М.Д.), яна за паказ “фактаў рэальных дасягненняў на розных этапах сацыялістычнага будаўніцтва”. Але ж, бачыце, назіраецца “вспышка ”разоблачений””. Вось, напрыклад, крыўдуе яна, ”прыкметнай з’яваю на гэтай, на жаль, неўрадлівай ніве”, з’яўляюцца п’есы М.Шатрова. Называюцца п’есы “Сінія коні на чырвонай траве”, дзе сакратар Леніна палівае з чайніка яго галаву замест таго, каб паліць гліняную скульптурную мадэль (!!! – Н.А.); “Брэсцкі мір”, дзе Ленін схіляе калені перад Троцкім; “Далей… далей… далей!”, дзе атрымала далейшае развіццё “гэтая сімвалічная аўтарская канцэпцыя”. Н. Андрэева па-пракурорску канстатуе, што “Шатроў: істотна адыходзіць ад прынятых прынцыпаў сацыялістычнага рэалізму”; ролю пралетарскіх мас, партыі зводзіць да “фону”, на якім дзейнічаюць безадказныя палітыканы; абвінавачвае Сталіна ў забойстве Троцкага і Кірава, у “блакіраванні” хворага Леніна”, што і Шатроў, і аўтар “Дзяцей Арбату” А. Рыбакоў асобныя сюжэты запазычылі з эмігранцкіх публікацый, і яны таму неарыгінальныя.
Аўтарэса лямантуе супраць “нястрымных атак” на Сталіна, супраць “гвалтоўнага ўцісквання” ў формулу “культу асобы” “усёй складанейшай пераходнай эпохі…індустрыялізацыі, калектывізацыі, культурнай рэвалюцыі, што вывелі нашу краіну ў разрад вялікіх дзяржаў”. “Справа дайшла да таго, – плача Н. Андрэева, – што ад “сталіністаў” (а ў іх лік можна пры жаданні ўключыць каго хочаш) сталі настойліва патрабаваць “пакаяння”… Нястрымна расхвальваюцца раманы і фільмы, дзе лінчуецца эпоха буры і націску, якая падаецца як “трагедыя народаў”.
Не называючы прама выдатны фільм Абуладзе “Покаяние”, Н. Андрэева тым не менш даволі празрыста хімічыць пра яго:
“Часам, праўда, падобныя спробы ўзвесці на п’едэстал гістарычны нігілізм не спрацоўваюць. Так некаторы, зацалаваны крытыкай фільм насуперак нябачнаму дагэтуль рэкламнаму прэсінгу бывае ўсім халодна прыняты большасцю гледачоў”. Ну што ж, паглядзім, што яна скажа праз некалькі дзён, калі гэты фільм, дасць Бог, будзе адзначаны Ленінская прэміяй?!
Н. Андрэева заклікае “адстаяць гонар і годнасць першапраходцаў сацыялізму”, у тым ліку і Сталіна! Спасылаецца на характарыстыку Сталіна, дадзеную У. Чэрчылем, на мемуары Ш. дэ Голя, успаміны і перапіску іншых палітычных дзеячаў Еўропы і Амерыкі, на “айчынныя дакументы, якія да таго ж даступныя для ўсіх жадаючых”.
Адвакатка ката-Сталіна намякае на яго “асабістую сціпласць, што даходзіла да аскетызму ў той суровы час”. Але ж тады, шматзначна кажа яна, “патэнцыяльныя савецкія міліянеры яшчэ баяліся праклёўвацца ў цішыні заштатных кантор гандлёвых баз”, а “выдуманыя сваякі яшчэ не спяшаліся зазываць сваіх аднапляменнікаў у “зямлю запаветную”, ператвараючы іх ў “адказнікаў” ад сацыялізму”.
А вось толькі пэўная тэрміналогія гэтай сталіністкі: “атакі на дзяржаву дыктатуры пралетарыяту і тагачасных лідэраў нашай краіны”; “прафесійныя антыкамуністы на захадзе, што даўно выбралі быццам бы дэмакратычны лозунг “антысталінізму”; “нашчадкі звергнутых Кастрычніцкай рэвалюцыяй класаў, што далёка не ўсе змаглі забыць пра матэрыяльныя і сацыяльныя страты сваіх продкаў”; “духоўныя нашчадкі Дала і Мартава і іншых па ведамству расійскага сацыял-дэмакратызму”; “духоўныя нашчадкі Троцкага альбо Ягоды”; “пакрыўджаных сацыялізмам нашчадкаў нэпманаў, басмачоў і кулакоў”…
Н. Андрэева вось якой хоча развязкі ў дачыненні да свайго крывавага куміра Сталіна: “Сёння мала каго бянтэжаць асабістыя якасці Пятра Вялікага, але ўсе памятаюць, што ў перыяд яго праўлення краіна выйшла на ўзровень вялікай еўрапейскай дзяржавы. Час кандэнсаваў вынік, які ляжыць цяпер у ацэнцы гістарычнай асобы імператара Пятра. І нязменныя кветкі на яго саркафагу ў саборы Петрапаўлаўскай цытадэлі ўвасабляюць павагу і ўдзячнасць нашых далёкіх ад самадзяржаўя сучаснікаў”.
Неа-Салтычыха кліча на дапамогу Маркса і Энгельса, што “называлі цэлыя нацыі на пэўным этапе іх гісторыі “контррэвалюцыйнымі””, “не саромеліся даваць даволі рэзкія характарыстыкі шэрагу нацый, у т.л. рускім, немцам, а таксама і тым нацыянальнасцям, да якіх належалі самі. Яе высновы: “у брацкай садружнасці савецкіх народаў кожнай нацыі і народнасці трэба “беречь честь смолоду”, не дазваляць правакаваць сябе на нацыяналістычныя і шавіністычныя настроі…”
За дапамогай яна звяртаецца таксама да Праханава з яго дзвюма ідэалагічнымі альтэрнатыўнымі вежамі: