2-ая – “ахоўнікі” (“охранители”) імкнуцца перамагчы сацыялізм, рухаючыся назад, да царскай Расіі (Н. А.). Гэтыя другія, “традыцыяналісты”, альбо “неаславянафілы”, маюць бясспрэчныя заслугі ў выкрыцці карупцыі, у ахове экалогіі, у барацьбе супраць алкагалізму, у ахове помнікаў, у барацьбе з “маскультураю”, як псіхозам спажывецтва. Але ж гэтыя ідэолагі сялянскага, абшчыннага сацыялізму не разумеюць гісторыі, яе значнай часткі. Рэвалюцыю для лёсу Радзімы яны калектыўна лічаць толькі як “страшэннае самавольства ў адносінах да сялянства”. Яны крычаць пра “вясковых камісараў”, якія стралялі ў спіну сераднякоў.
Н. Андрэева пытае: “Што ўсё гэта значыць?”, як: “леваліберальны інтэлігенцкі сацыялізм”; “самакаштоўнасць асобы”; “пропаведзь “дэмакратычных” даброт сучаснага капіталізму”; “падлашчванне перад яго рэальнымі і ўяўнымі дасягненнямі”; “мы пабудавалі не той сацыялізм”; “толькі ўпершыню ў гісторыі склаўся саюз палітычнага кіраўніцтва і прагрэсіўнай інтэлігенцыі”; патрабаванне “юрыдычнага кодэксу аховы правоў жывёл”; надзяленне незвычайным, звышнатуральным розумам прыроды; сцвярджэнне, што інтэлігентнасць – не сацыяльная, а біялагічная якасць і генетычна перадаецца ад бацькоў дзецям; касмапалітычная тэндэнцыя (да Троцкага ў Петрасавет прыйшла дэлегацыя купцоў і фабрыкантаў са скаргай на чырвонагвардзейскі прыціск. Ён: “Я не яўрэй, а інтэрнацыяналіст”. Гэтым вельмі азадачыў тых; “паняцце “нацыянальнага” ў Троцкага азначае нейкую непаўнацэннасць і абмежаванасць у параўнанні з “інтэрнацыянальным”. Таму ён падкрэсліваў “нацыянальную традыцыю” Кастрычніка, пісаў пра “нацыянальнае ў Леніне”, сцвярджаў, што “рускі народ ніякай культурнай спадчыны не атрымаў” і г. д. “З ваяўнічым касмапалітызмам звязана цяпер практыка “адказніцтва”; “бясчынствы неафітаў перад Смольным і пад сценамі Крамля”; “нас прывучаюць бачыць у гэтым нейкую бяскрыўдную “змену месцажыхарства””…
Пра “нефармальныя” аб’яднанні. Відавочна бачна палітызацыя гэтых самадзейных арганізацый на базе далёкага ад сацыялізму плюралізму. Нярэдка лідэры іх кажуць пра “раздзяленне ўлады” на аснове “парламенцкага рэжыму”, “свабодных прафсаюзаў”, “аўтаномных выдавецтваў” і г.д. Значыць, галоўным пытаннем цяперашніх дыскусій у краіне з’яўляецца пытанне – ці прызнаваць кіруючую ролю партыі, рабочага класу ў сацыялістычным будаўніцтве, а значыць, і ў перабудове.
Вытворным ад гэтай ключавой праблемы сацыяльна-гістарычнага светапогляду з’яўляецца пытанне пра ролю сацыялістычнай ідэалогіі ў духоўным развіцці савецкага грамадства.
Ленін і яго саратнікі паслядоўна абаранялі “камандныя вышыні” навукова-пралетарскай ідэалогіі.
Прыгадаем. Ленін наконт пісаніны папулярнага тады сацыёлага Піцірыма Сарокіна і прафесара Вінера (яны, кажа Н.А., у параўнанні з тымі, што цяпер друкуюцца ў нас, выглядалі зусім “нявінна”): іх публікацыі з’явіліся толькі дзякуючы нявопытнасці работнікаў сродкаў масавай інфармацыі; “Рабочы клас хоць і змог заваяваць уладу, але карыстацца ёю яшчэ не навучыўся. Інакш, казаў Ленін, гэтых прафесараў і пісьменнікаў рэвалюцыйны пралетарыят “ветліва выправадзіў бы” з краіны. Дарэчы, хваліць Леніна і ленінцаў Н. А., “са 164 высланых у 1922 годзе згодна са спісамі УЦВК многія пасля вярнуліся назад і сумленна служылі свайму народу, у т.л. і прафесар Вінер”. Сёння пытанне пра ролю і месца сацыялістычнай ідэалогіі прыняла вельмі вострую форму.
Аўтары кан’юктурных вырабаў (“поделок”) пад эгідаю маральнага і духоўнага “ачышчэння” (двукоссе Н. А. (!)) размываюць грані і крытэрыі навуковай ідэалогіі, насаджаюць несацыялістычны плюралізм. Гэта аб’ектыўна накіравана супраць перабудовы ў грамадскай свядомасці. Хітрая Н. А. (ці ёй падказалі) завяршае свой антыгарбачоўскі маніфест словамі Гарбачова: мы павінны і ў духоўнай сферы кіравацца нашымі марксісцка-ленінскімі прынцыпамі. “Прынцыпамі, таварышы, мы не павінны паступацца ні з якіх прычын. На гэтым стаім і будзем стаяць, – закругляе Н. А. – Прынцыпы не падораны нам, а выпакутаваны намі на крутых паваротах гісторыі Айчыны.
20 сакавіка 1988 года. Хлопцы і дзяўчаты з “Талакі” склікалі, як яны правільна кажуць, на пляцы Волі веча ў інтэнцыі ў абарону Верхняга горада. Абараняць яго сапраўды трэба ад бюракратаў і метрабудаўцаў.
На пляц сышлося да тысячы чалавек – у асноўным моладзь. Былі і “дарослыя”, былі, вядома, і назіральнікі ад афіцыйных і кампетэнтных органаў. Бясконца пстрыкалі фотаапараты, паважна рухаліся перад натоўпам кінакамеры. Добра напоўняцца фота- кінатэкі журналістаў, аматараў і кадэбістаў!
Усё тут было незвычайна, як на савецкую краіну, і ўсё было здорава. Пачынаючы з (як кажуць любыя арганізатары) лёзунгаў і плякатаў. А яны паўсюдна калыхаліся над натоўпам. “Нас ашукалі!”; “Злачынцаў – да адказнасці!”, “Спыніць пракладку метро пад Верхнім горадам!”, “Верхні горад – экзамен перабудовы”, “Повернуть метро вспять!”, “Ратуйма!”…
Веча было далёка не ананімнае. На відным месцы пасярэдзіне плошчы стаяла вялікая шыльда “Арганізацыйны камітэт”. Непадалёку – плакат “Талака” з яе адрасам і рэжымам функцыянавання. Тут утыркнуты ў снег чырванеў таксама і “дзяржаўны флаг БССР” – каб не абвінавацілі бюракраты ў антысавецкім накірунку веча. Праўда, “флаг” жалю варты – папяровы, маленькі, з тых, што прасавецкія бацькі даюць у рукі сваім немаўлятам, калі бяруць іх з сабою на першамайскі мітынг. Але ўсё-такі ён, галоўны савецкі “сымбаль”, быў! Не будзе ж незаможная “Талака” траціцца на вялізны ядвабны флаг! Гэтыя рублі яна лепш унясе на рахунак-702 Фонду культуры на рэстаўрацыю аднаго з аб’ектаў Верхняга горада…
Тут на кардоне запрашэнне: “Запісвайцеся ў чаргу да мікрафону”. І сапраўды, побач, у чародцы прыгожых дзяўчат – Сяргеевых памочніц – нешта ўсё пішуць. Каля іх збіраліся і прамоўцы. А там, на самым лобным месцы, – любімец “нефармальнай” моладзі (і мой таксама), кіраўнік “Талакі”, мілы Сяргей Вітушка. Ён увесь палае. Агонь бачыш у яго вялікіх блакітных вачах, на яго, як мне здалося, запалых шчоках. Ледзь улоўна адчуваеш напружанне ва ўсёй яго стройнай постаці. Але вонкава ён нібыта нават спакойны, хоць, слухаючы яго, асэнсоўваючы тое, што ён кажа, немагчыма ў гэта паверыць. Проста хлопец можа валодаць сабою!
Ён з веданнем справы мілагучна расказаў гісторыю Верхняга горада. Адважна казаў пра метадычнае яго разбурэнне ў савецкі час, заклікаў стварыць масавы рух “Родны горад”.
“Пляц” аддзячыў самаахвярнаму юнаку гучнымі працяглымі воплескамі. Я б не прамяняў гэтага слаўнага юнака на ўсіх насельнікаў пяціпавярховага будынка ЦК ЛКСМБ, уключна з шасцю яго фюрэрчыкамі і мноствам унтэрфюрэрчыкаў. Сяргей – сапраўдны лідэр свядомай беларускай моладзі. Тыя ж – падгалоскі закаранелых бюракратаў, дэспаты аморфнай, нацыянальна бясполай і безаблічнай казарменнай масы.
Сяргей даваў слова кожнаму прамоўцу і сам трымаў ім мікрафон (апошнюю “дзею” камсамольскія бонзы палічылі б для сябе занізкай). Каля трох гадзін доўжыўся гэты цудоўны баль савецкай новай дэмакратыі! Выступіла шмат прамоўцаў вельмі розных паводле свайго ўзросту і поглядаў. Да мікрафона актыўна падыходзілі і веруючыя, запалоханыя перспектывай разбурэння дзеючага тут праваслаўнага храма ў былым касцёле бернардынак.
Упрыгожаннем сходу былі, акрамя самога Сяргея Вітушкі, мужныя змагары за беларушчыну – шматпакутны мастацтвазнаўца і глыбокі знаўца гісторыі свайго народа Зянон Пазьняк і малады звонкі наш паэт Анатоль Сыс. Абедзве гэтыя постаці заслугоўваюць спецыяльнага слова, бо Зянон Пазьняк – адпавядае крытэрыям сапраўднага народнага важака, а Анатоль Сыс – адзін з лепшых прадстаўнікоў беларускай “нефармальнай” моладзі, а зараз то і беларускай нефармальнай паэзіі.
5 красавіка 1988 года. Адбылося чацвёртае пасяджэнне нашай усё яшчэ нелегальнай Камісіі па ахове мовы. Запрашалі на яго некаторых вядомых пісьменнікаў. В.Быкаў паабяцаў прыйсці, але ж затрымаўся ў бальніцы. Прыйшлі Я. Брыль, Я. Скрыган і некаторыя іншыя.
Пасяджэнне вёў Пятро Садоўскі (з кіраўнікоў фонду нікога не было!). Абмяркоўвалі праект праграмы дзейнасці Камісіі. Вельмі значнае дапаўненне ў яго прапанаваў Вячаслаў Жыбуль. Асноўны змест яго – характарыстыка сучаснага становішча беларускай мовы і супастаўленне гэтага з патрабаваннямі марксізму.
Усе выступленні былі цікавыя, прапановы – важныя. Праўда, мяне здзівіла выступленне Янкі Брыля. Ён узяў слова пасля мяне і спрабаваў аспрэчваць мае асноўныя прапановы. А яны датычыліся вызначэння ў прэамбуле Праграмы становішча беларускай мовы тэрмінам “лінгвацыд” і ўключэння ў яе палажэння аб прызнанні за ўсімі нацменшасцямі Беларусі роўных правоў з беларусамі на развіццё сваёй нацыянальнай культуры.
Пра “лінгвацыд” ён сказаў, што гэты тэрмін можа загубіць усю Праграму. Кіраўнікі рэспублікі, маўляў, не даруюць такога максімалізму ў нашых дакументах.
Што ж датычыць нашай падтрымкі культурных патрабаванняў іншых нацыянальнасцей, дык Янка Брыль сказаў, што ён наогул не бачыць на Беларусі нацыянальных меншасцей. Асабліва аспрэчваў наяўнасць у нас палякаў. “Палякі ўсе ў свой час выехалі ў Польшчу. А хто не выехаў – гэта не палякі, а католікі. Католікаў, праўда, у нас шмат. Але ж гэта – беларусы.”
Я падумаў, што недзе адначасна з гэтай нечаканай для мяне Брылёвай прамоваю яго біёграфы з захапленнем апісваюць ягоны “інтэрнацыяналізм”. Дый і сам ён лічыць сябе інтэрнацыяналістам!
З памяшкання “Старажоўская, 5” я выйшаў разам з Брылём і Скрыганом, паміж якімі сядзеў на гэтым сходзе. Па дарозе ў дадатак да ўсяго Янка Брыль сказаў яшчэ, што ён таксама супраць і Жыбулёвай праграмы. “Гэта небяспечнае палітыканства”, – сказаў ён.
12 красавіка 1988 года. У Рэспубліканскім Доме работнікаў мастацтваў Саюза тэатральных дзеячаў БССР (так цяпер называецца ранейшае “Мутнае вока” і яшчэ ранейшае “Архіерэйскае падвор’е”!) сёння адкрылі выставу “Шляхам Бацькаўшчыны”. Уласна кажучы, гэта дзве выстаўкі – мастакоў Ягора Батальёнка і Міколы Купавы. Прытым і ў таго, і ў таго – гэта першы шырокі выхад “на публіку”.
Я.Б. дэманструе свае карціны, акварэль, пастэль, Мікола – кніжную і станковую графіку, экслібрыс.
Мабыць, ўдала аб’ядналі гэтых двух, здаецца, розных мастакоў (хоць аб’ядноўвалі па прычыне “беднасці” – недахопу памяшканняў і, вядома, боязі “нацыянальнага” духу абодвух).
Адзін з іх, Ягор, лірычна паказвае сваю Бацькаўшчыну. Вось з “Ночы ў сакавіку”, з “Паэтычнае ночы” мы акунаемся ў “Світанак”, у “Дзяцінства светлы дзень”. Разам з мастаком мы чуем “Мелодыю вясны”, “Вясковую прэлюдыю”. Нам прыемна перанесціся ў “Лета на Віцебшчыне”, паблукаць там, “Дзе сон-трава”, выбіцца на “Асветленую сцяжыну”.
Якраз, ведучы нас па ёй, Мікола Купава пакажа нам “Гняздо арла. Радзіму Кастуся Каліноўскага”. А вось і сам “Кастусь Каліноўскі” на яго лінарыце яшчэ з 1977 года.
Мікола нястомна паказвае нам, як па шляхах Бацькаўшчыны прайшлі яе славутыя В. Дунін-Марцінкевіч і Ф. Багушэвіч, Карусь Каганец і Элаіза Пашкевіч (Цётка), Янка Купала і Якуб Колас. Гэта была хада герояў! Людзей, што былі шырока вядомыя і пры сваім жыцці. А вось каляровая літаграфія з 1985 года “Крокі ў неўміручасць. Подзвіг Трыфана Лук’яновіча”. Некалі Барыс Палявой расказаў, як гэты радавы салдат, што быў родам з Мінска, свядома палез пад нямецкія кулі, каб выратаваць ад іх нямецкую дзяўчынку. Менавіта яго бронзавую скульптуру і паставіў Яўген Вучэціч у берлінскім Трэптаў-парку, як абагулены помнік воіну-вызваліцелю. Мікола Купава не мог не звярнуцца да гэтага яскравага вобраза. А звярнуўшыся, сказаў нам вельмі шмат пра душу беларуса.
Мікола паказаў некалькі дзесяткаў лістоў і сваёй кніжнай графікі. Іх тэма, можна сказаць, тая самая, што і тэма часткова пералічаных вышэй работ са станковай графікі – “тыя, што ідуць шляхам Бацькаўшчыны”. Праўда, стаіць тут быццам бы збоку вялікі цудоўны цыкл “Сіняя світа налева пашыта”. Гэта беларуская народная казка. Яна выдавалася і па-беларуску, і на некалькіх замежных мовах. З гледачоў мала хто яе бачыў, бо была адразу канфіскавана з-за бел-чырвона-белага сцяжка на вежы.
Ягора Батальёнка гледачы прыхільна ацанілі і як майстра акварэлі. І ён не здраджвае ў ёй свайму асноўнаму напрамку. Родная прырода, родны край і тут у алтары.
Выстаўку не толькі адчынялі прамовамі, але ж песняй. Спяваў Ягораў сябра. Добры расце ў Ягора сынок, што цешыў там усіх гледачоў сваёй непасрэднасцю, сваім звонкім беларускім словам…
Да гэтай выстаўкі, з дазволу цэнзара, што схаваўся пад нумарам АТ 10680, быў выдадзены праспект, ілюстраваны дзвюма чорна-белымі рэпрадукцыямі.
13 красавіка 1988 года. Лёня Д. (Дранько-Майсюк – рэд.) днямі папярэджваў, што сёння павінен паступіць у кіёскі красавіцкі нумар часопіса “Беларусь” з Галінымі вершамі. Падпісчыкам прыносяць яго, можа, на тыдзень пазней, значыць, у такіх выпадках трэба хадзіць у кіёск.
Сабраўся ісці. Ірынка, збіраючыся на працу, загадала купіць і новы “Нёман” – там “Паэма запаленых свечак” Алеся Разанава. Я кажу, што там жа і працяг Лойкавага рамана “Францішак Скарына”, абавязкова купляем.
Прыношу. Галя – ёсць, Алесь – ёсць, Алег – ёсць. Галя, ведаю, моцна расчаруецца. Збіраліся даць цэлую старонку. З прадмоваю мэтра, з партрэтам. А надрукавалі толькі тры вершы – скразны слупок радкоў на 60 – 70. Прычыну я адразу ўбачыў: замест монастаронкі змясцілі цэлы калектыўны разварот (нават больш), у якім прадставілі творчасць дванаццаці маладых паэтаў.
Трэба Галю супакоіць: мабыць, у рэдакцыі другога выйсця не было; няхай раздзеліць радасць з усімі тымі, хто трапіў у гэты гурт.
Бачу, не спадабалася ёй публікацыя не толькі паводле сваёй формы, але і зместам. Сярод надрукаванага няма ні “Даратэі”, ні “Амарылісаў”. Ёсць “Помста”, “Паэтычная хвароба”, “Я да цябе іду” – нармальная нізка. Вядома, у рэдакцыях заўсёды свае планы і праблемы, а адсюль і ўсякія нечаканасці звальваюць яны на шматпакутныя аўтарскія галовы. Загартаванаму і прывычнаму да ўсяго аўтару цяжка стрываць. А што ж ужо сказаць пра такіх птушанят, як Галя?
Ірынка чытае хутчэй за ўсіх нас. Вось і цяпер, пакуль мы сядзелі над “Беларуссю”, яна заявіла, што “засвоіла” ўжо і “Нёман”. Я не паверыў, але ж яна пераканала мяне:
– На 144-й старонцы там і пра цябе піша Рыгор Шкраба, – сказала яна, паднёсшы мне часопіс.
Сапраўды: “Вельмі важна, аднаўляючы праўду, – кажа крытык, – не ўпускаць дэталі і падзеі, якія часам гавораць пра чалавека больш, чым вялікія артыкулы. Ці памятаем мы, напрыклад, што першым крытыкам, які прыцягнуў увагу ўсесаюзнага чытача за аповесці “Мёртвым не баліць”, быў Міхась Стральцоў. Што на выданне аповесці асобнай кнігаю была накладзена забарона і зняць якую дапамог Міхась Дубянецкі. Дамогся цаною здароўя, і мы з захапленнем сёння мусім сказаць, што ён апярэдзіў час”.
“Патэлефаную і падзякую Рыгору Васільевічу, – падумаў я. – Усё-такі прыемна час ад часу адчуць, што людзі памятаюць тыя мае легальныя і нелегальныя намаганні дамагчыся немагчымага”.
Нярэдка ж дамагаўся!
14 красавіка 1988 года. Выдаўся “тэлефанічны” дзень. Раніцай патэлефанаваў Янка Брыль. Дамовіліся з ім сустрэцца а палове 15-й гадзіны. Праз нейкую гадзіну ініцыятар гэтай сустрэчы адмяніў яе. Сказаў, што пераацаніў свае сілы, што яму пасля бальніцы будзе яшчэ цяжка ісці. Новая дамоўленасць: заўтра ён будзе ў Доме літаратара на спектаклі Надзеі Прымы “Маці урагану” (па п’есе Ул.Караткевіча); на жаль, я не буду там: праект праграмы моўнай камісіі, якую я даваў яму на азнаямленне, ён перадасць мне праз Галю і Ірынку.
Апоўдні пазваніў Рыгору Васільевічу. Падзякаваў за добрае слова. Ён быў усцешаны гэтай падзякай. Не менш, чым я ягоным словам пра мяне ў друку. Сказаў, што яму ўжо патэлефанавалі з гэтае нагоды В. Быкаў і Я. Брыль.
18 красавіка 1988 года. Вось як шыкоўна разгарнулася ЦК Кампартыі Беларусі да 500-гадовага юбілею найвялікшага сына Беларусі Францішка Скарыны:
“Постановление Бюро ЦК КПБ от 25 мая 1984 года “О 500-летии со дня рождения Франциска Скорины”.
Согласиться с предложениями, изложенными в записке отделов науки и учебных заведений, пропаганды и агитации, культуры ЦК КПБ по этому вопросу (прилагаются).
Секретарь ЦК КП Белоруссии Н. Слюньков”.