21 ліпеня 1988 года. З раніцы паклапаціўся наконт нармальнага побыту ў Мінску Міхася Шаховіча. Вярнуўшыся ад яго з гасцініцы, прыняў па тэлефоне просьбу С. Андраюка выступіць у 16 гадзін у “Светачы” на адкрыцці Выстаўкі польскай кнігі і плаката. Выступіў, кіруючыся апошнім дэвізам – рубрыкай “Polityki”: “Mуwimy bez kartek”. Прысутным палякам, відаць, спадабаліся мае эмоцыі. Пасля гэтага меў магчымасць чуць ад іх цёплыя словы ўхвалы і нават атрымаў некалькі аўтографаў накшталт такога: “…z podziкkowaniem za ukochanie literatury polskiej. Zygmunt Flis”.
Канец дня – у Доме літаратара. Удзельнічаў у прыёме групы польскіх пісьменнікаў, з якою, дарэчы, знаходзіцца цяпер тут і М. Шаховіч. Апошняга запрасіў на заўтрашні вечар да сябе на кватэру.
3 жніўня 1988 года. Маціяс Руст на волі! Гэты заходненямецкі юнак 28 мая 1987 г. віртуозна прызямліў свой спартыўны стары самалёцік “Цэсна” на Краснай плошчы ў Маскве. Ён бліскуча ажыццявіў гэты сімпатычны пералёт стагоддзя. Авантурны! Нелегальны! Праз “зачыненую на моцныя замкі” савецкую граніцу! І не толькі пералёт праз граніцу, але і пяцігадзінны, больш чым сямісоткіламетровы пралёт цераз такое самае зачыненае савецкае неба ад аэрапорта Мальмі ў Хельсінкі да Маскоўскага Крамля! Праўда, “неба” было зусім нізкае – каб не ўбачылі і не збілі!
Прыляцеў, каб дапамагчы М. Гарбачову ўбачыць дзіркі ў яго абаронным шчыце. Гэты ўбачыў, паздымаў з пасад міністраў і генералаў. І… пасадзіў на 4 гады ў турму і самога няпрошанага “памочніка”. А цяпер, праз 14 месяцаў, памілаваў – вызваліў на 2 гады і 10 месяцаў раней тэрміну. Шкада толькі, што не запрасіў у Крэмль.
А хлопец заслугоўвае гэтага не менш, чым які касманаўт!..
6 жніўня 1988 года. Яшчэ тыдзень таму назад абвешчана ў штотыднёвай праграме Беларускага тэлебачання: 6 жніўня, субота, 14.00-15.00. Спадчына. Беларускі фонд культуры: праблема захавання духоўнага багацця народа. Прамая лінія.
“Загадана” было і мне дзеля гэтага з’явіцца туды, у Тэлецэнтр. Ды не як-небудзь, а на 2 адзіны раней афіцыйнага пачатку. Я прыехаў за паўтары гадзіны, вырашыў, што хопіць з іх і такой маёй ахвяры. А, як высветлілася, можна было смела прыехаць і за чвэрць гадзіны да перадачы. Чаму ж тады так томяць людзей, адрываюць іх ад нечага свайго?
У цэлым перадача прайшла больш-менш удала. Хоць я і пятай часткі не сказаў таго, што збіраўся сказаць. З гадзіннай перадачы на нас, удзельнікаў, прыпала не больш паловы адведзенага часу. Астатняе забралі нейкія “сюжэты”. І. Чыгрынаў выказаў меркаванне, што гэта рэжысёр перадачы зарабляе на знятых ім самім сюжэтах. А я думаю, што арганізатары баяцца “прамой лініі” і такім чынам скарачаюць час на непрадбачаныя прамовы.
За якіх-небудзь 5-6 хвілін я паспеў:
– сказаць пару агульных фраз пра сваю гісторыка-мемарыяльную камісію;
– ахарактарызаваць збольшага праект гэтак званай “доўгатэрміновай праграмы дзейнасці БФК “Спадчына”;
– абнародаваць некалькі пазіцый з падрыхтаванага камісіяй плана ўшанавання Францішка Скарыны ў сувязі з хуткім яго 500-гадовым юбілеем;
– запатрабаваць недвухсэнсоўна, “адкрытым тэкстам” неадкладнага факсімільнага перавыдання ўсёй літаратурнай спадчыны геніяльнага Асветніка, усіх 22 кніг яго славутай Бібліі і “Падарожнай Кнігі”.
Ледзь не з паловы маёй прамовы вядучы пачаў мне паказваць знакі, каб “закругляўся”. Добра, што не паслухаўся і паспеў “выдаць” галоўнае з таго, што сказаў – пра Ф. Скарыну.
Не сказаў пра перамемарыялізацыю Суворава на Беларусі, асабліва на Кобрыншчыне, за кошт недаўшанавання Тадэвуша Касцюшкі (на сустрэчы з Я.Я. Сакаловым у ЦК КПБ я гэта сказаў).
Не паразважаў у сувязі з гэтым пра безпадстаўную мемарыялізацыю на Беларусі шмат якіх не патрэбных ёй імёнаў і падзей, ці пра злоўжыванне “патрэбнымі”.
Не сказаў пра ігнараванне кіраўніцтвам Фонду Зянона Пазняка, які стварыў адну з самых плённых камісій пры БФК, выдатна кіруе ёю, але ж яна дагэтуль не зацвярджаецца; больш таго ўсяляк намагаюцца нават ліквідаваць гэтую камісію пад выглядам “аб’яднання” з іншай.
Не сказаў пра негатыўныя адносіны фондаўцаў да нашых намаганняў стварыць Грамадскі камітэт памяці ахвяр сталінскіх рэпрэсій.
Пра ўсё гэта я збіраўся сказаць. Не дарма ж так баялася А. Багданава майго ўдзелу ў гэтай перадачы.
Апрача мяне ў гэтай скорагаворцы ўдзельнічалі І. Чыгрынаў, Я. Сахута (вёў), П. Садоўскі, І. Крук.
7 жніўня 1988 года. З прычыны перавыбараў Вільфрыда Мартэнса прэм’ер-міністрам Бельгіі ў 1987 годзе разгарэўся глыбокі амаль паўгадовы ўрадавы крызіс. Яго распаліла даведзенае да кульмінацыі абвастрэнне адносін паміж абшчынамі валонаў і фламандцаў. Краіна і дагэтуль знаходзіцца ў стадыі лінгвістычных канфліктаў. Рыхтуецца канстытуцыйная рэформа з мэтаю канчатковага ператварэння Бельгіі ў федэральную дзяржаву.
Я ўпэўнены, што манархічная Бельгія хутчэй і лепш справіцца са сваімі лінгвакалізіямі, чым гэта здолее зрабіць Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік.
Лінгвістычныя адносіны ў савецкіх рэспубліках носяць антаганістычны характар. І тым не менш гэты антаганізм можна было б лёгка пераадолець. Варта толькі надаць дзяржаўнасць мовам асноўных народаў у кожнай рэспубліцы, у кожным нацыянальна аўтаномным рэгіёне. Менавіта гэта і баяцца рабіць камуністы, заклапочаныя перш за ўсё глабальнай русіфікацыяй усяго насельніцтва агромністай імперыі.
10 жніўня 1988 года. Шмат якія падзеі апошняга часу пацвярджаюць правамоцнасць людскіх спадзяванняў на трывалы мір у свеце. Зыходнымі пунктамі тут усё-такі трэба лічыць вывад савецкіх акупацыйна-карных войск з Афганістану і савецка-амерыканскую дамоўленасць пра ліквідацыю ўсіх 2400 ядзерных іх ракет “малой і сярэдняй далёкасці”. У гэтым месяцы пачалася ўжо практычная іх ліквідацыя пад пільным наглядам спецыялістаў другога боку.
1 жніўня 1988 г., апоўдні, падпалкоўнік Ігар Чайкоўскі на палігоне Сарыозек, што ў сотні кіламетраў ад Талды-Кургана, уключэннем узрыўнога прыстасавання знішчыў “звязку” такіх ракет з 4-х адзінак класа ОТР-22. Гэта пачатак новага часу – часу ядзернага раззбраення.
Сімвалічнае значэнне мае першы афіцыйны візіт міністра абароны ЗША ў Савецкі Саюз, які распачаўся таксама ў той дзень.
На працягу амаль чатырох дзён Фрэнка Карлучы знаёмілі з такімі сакрэтамі, да якіх дапускаюцца нават не ўсе савецкія афіцэры. Яго пазнаёмілі з Вайсковай акадэміяй Генеральнага штаба, мотастралковай Таманскай дывізіяй, авіягарнізонам у нейкай Кубінцы, ракетным крэйсерам “Слава” ў закрытым (!) горадзе Севастопалі. Усюды паказвалася баявая тэхніка, нават праводзіліся спецыяльныя манеўры.
Нейкае прасвятленне заблішчэла і на Кіпры, дзякуючы клопатам Генеральнага сакратара ААН Перэса дэ Куэльяра. 20 жніўня пад яго ж уздзеяннем спыняецца часова агонь паміж Іранам і Іракам, пачнуцца праз 5 дзён, і таксама пад яго эгідай, прамыя перагаворы бакоў аб спыненні і самой вайны, што за няпоўных 8 гадоў забрала больш мільёна чалавечых жыццяў.
Учора, 9 жніўня, у Луандзе, Гаване, Прэторыі і Вышынгтоне была абнародавана сумесная іх заява аб урэгуляванні становішча на поўдні Афрыкі. Гаворка ідзе аб спыненні ваенных дзеянняў, прадстаўленні незалежнасці Намібіі, вывадзе кубінскіх войск з Анголы.
Перагаворы прайшлі па ініцыятыве і пад эгідай Злучаных Штатаў Амерыкі. Мне часта прыходзіць у падобных сітуацыях думка, што свет яшчэ не можа назваць выпадку, каб дзе-небудзь і які-небудзь канфлікт быў уладжаны пры садзеянні Савецкага Саюза. Затое колькі можна назваць канфліктаў, у якіх СССР выступаў ці нават выступае падбухторшчыкам.
Вось толькі з прыходам М. Гарбачова здаецца, будзе, нарэшце, здадзена ў архіў сталінска-молатаўска-грамыкаўская “бескампрамісная” вузкалобая знешняя палітыка. Думаю, што датэрміновае вызваленне з ліфортаўскай турмы юнага М.Руста, таксама добра кладзецца і ў актыў М. Гарбачова і ў гэты аптымістычны рэестр, што я тут раблю.
З Богам!..
13 жніўня 1988 года. “Звязды” я сёлета не выпісаў, а часам яна патрэбна. Тады даводзіцца хадзіць па кіёсках і злавацца, бо, раз спатрэбілася мне, значыць, нехта таксама звярнуў на яе ўвагу. І ствараецца тыповая савецкая сітуацыя, трапна названая сёння ў гэтай жа газеце “сацыяльным праклёнам”. Гэта так кар. “Звязды” М. Кучко ахрысціў пачварныя савецкія чэргі, што спадарожнічаюць няшчасным грамадзянам “краіны Саветаў” усюды і на працягу ўсяго жыцця. “І жыццё нашае не што іншае, як чарга на той свет, дзе ўжо ніякіх чэргаў не будзе”, – на такой “аптымістычнай” нотцы завяршае сваё невясёлае даследаванне журналіст.
Як зусім блізенька прайшоў ён каля ісціны, што сацыяльным праклёнам з’яўляюцца не чэргі, а нешта іншае! Як часта праходзяць паўз гэтае “іншае” многія разумныя даследчыкі, але ж назваць яго па імені баяцца. Хочуць дастаяць сваё ў абрыдлых чэргах.
Што датычыцца “Звязды”, дык яе ў наш кіёск даюць лічаныя адзінкі. І калі ў ёй “нічога няма”, дык і гэтыя застаюцца нераспрададзенымі. Цяпер жа друкуецца кніга Роя Мязведзева “Хрушчоў”, вось таму і хаджу ў кіёск.
20 жніўня 1988 года. Дзень нараджэння старэйшай дачкі. Сама яна недзе цяпер на Браслаўскіх азёрах. Разам з малодшай сваёй сястрою. На лоне прыроды цэлы дзень сёння – “у брусніцах” – і іх маці. Толькі я сяджу дома са “сваёй” прэсай.
Неяк трэба сапраўды ратавацца ад яе – забірае ўвесь вольны і нявольны час. Добра было да “перабудовы” – не было чаго ў ёй чытаць, дык часу заставалася і на нешта іншае. А гэтае “нешта” якраз і павінна складаць аснову маіх заняткаў.
Вось не далей як сёння, Б. Сачанка “настойліва цікавіўся” маімі перакладамі В. Жукроўскага. Запланаваў жа выданне іх на 1990 год. Здаць рукапіс неабходна хаця б у першым квартале наступнага года, праз 6-7 месяцаў.
Дарэчы, Барыс. Ён цяпер, як рэдка хто, настойліва і метадычна ліквідуе “белыя плямы” ў гісторыі нашай літаратуры. Дзякуючы сваёй унікальнай бібліятэцы, ён мае магчымасць рыхтаваць і ажыццяўляць цяпер публікацыю некалі забароненых твораў. Але ж тут аднае бібліятэкі было б мала – патрэбна яшчэ добра арыентавацца як у гэтай бібліятэцы, так і ў тых “белых плямах”. А ён арыентуецца ў гэтым не горш дыпламаванага гісторыка літаратуры.
Улічваючы блізкасць Барысаву да ЦК КПБ і інш., можа, яму ўдасца прыстойна паказаць беларускаму чытачу творчасць Наталлі Арсенневай? Яна ж вядомая толькі жменьцы нашай інтэлігенцыі.
Гэтае пытанне я паставіў і перад руплівым публікатарам. Ён сказаў, што твораў трыццаць Арсеннеўскіх уключае ў зборнік заходнебеларускай паэзіі.
Няхай пакуль хоць будзе і так, хоць тая заходнебеларуская Арсеннева – толькі пачатковец у паэзіі. Трэба імкнуцца паказаць сапраўднага гэтага мастака. Вядома, з аб’ектыўнай характарыстыкай жыццёвага і творчага шляху. Інакш не дазволяць і пры “перабудове”. Дый наогул інакш нельга.
22 жніўня 1988 года. Трашчыць, бунтуе камуністычны свет. Уся Чэхаславакія адзначыла 20-ю гадавіну задушэння савецкімі войскамі Пражскай вясны. Найбольшая дэманстрацыя адбылася ўчора ля помніка святому Вацлаву ў Празе. Больш 10-ці тысяч удзельнікаў скандавалі “Дубчык! Дубчык!”, “Рускія – дахаты!”
Па ўсёй Польшчы больш за тыдзень коцяцца забастоўкі гарнякоў. Цяпер да іх далучаюцца іншыя катэгорыі працоўных, у тым ліку рабочыя Гданьскай суднаверфі. Іх патрабаванні – “павысіць зарплату”, “узаконіць “Салідарнасць”. Такога размаху працоўныя баі з камунізмам у гэтай гераічнай краіне не мелі з тых грозных часоў. Цікава, што ўсе афіцыйныя сродкі масавай інфармацыі ў краінах савецкага блоку называюць гэтыя падзеі не інакш, як “незаконнымі забастоўкамі”. Я яшчэ не памятаю, каб хоць адну забастоўку хоць у адной капіталістычнай краіне яны назвалі незаконнай. Там ўсё ідзе пад рубрыкай “Баі з капіталізмам”.
Бурліць, віруе Венгрыя.
Уцякаюць грамадзяне ГДР у Заходнюю Нямеччыну. Уцякаюць усякімі спосабамі – і пешшу, і па вадзе, і іншымі шляхамі. Учора пабег быў здзейснены групаю смельчакоў якраз водным шляхам.
Эстонская рэспубліканская газета апублікавала славуты закрыты пратакол да дагавору “Молатаў – Рыбентроп” ад 23 жніўня 1939 г.! Цяпер уся Прыбалтыка бурна абмяркоўвае гэты пісьмовы дазвол Гітлера на акупацыю Сталіным Літвы, Латвіі і Эстоніі.
Масква абараняецца: правяла прэс-канферэнцыю ў Міністэрстве замежных спраў, штосьці ляпеча наконт гэтага ў друку, па тэлебачанні і радыё. Не разумею, навошта Гарбачову абараняць гэты сталінскі адкрыты разбой? Прызнаў бы чорнае чорным. Дык не! Баіцца пакрыўдзіць сваіх зацятых шавіністаў. Але ж яна, гэтая Масква, умее і наступаць. Асабліва на “свой” народ. Учора, напрыклад, паводле загаду з МГК КПСС, які ўзначальвае член Палітбюро Зайкоў, міліцыя прымяніла сілу супраць дэманстрантаў на Пушкінскай плошчы. Там сабраліся члены нядаўна створанага нелегальна Дэмакратычнага Саюза і яго прыхільнікі, каб выказаць свае адносіны да Чэхаславацкай рэвалюцыі 1968 года. Дэманстрантаў пабілі, многіх пахапалі ў “чорныя вораны” і пакідалі ў турму.
З другога боку, пад акампанемент гэтых падзей поўным ходам ідзе “будаўніцтва сацыялізму”. Поспехі неверагодныя! У Албаніі на нашых вачах адбываецца цуд – “павялічваюцца” сельскагаспадарчыя ўгоддзі. Павялічваюцца, вядома, па шчупачынаму загаду! Праўда, не ціха-мірна, як у казцы, а з плачам, крыкам і слязьмі сялян, якіх выганяюць з іх дамоў, з іх вёсак у жалезабетонныя “аграрныя цэнтры”. Такім чынам тэарэтыкі сучаснага камунізму і вырашылі падарыць Албаніі новыя ўрадлівыя землі, што “марнелі” пад 9-ю тысячамі вёсак (!). А гэта ж сусветнае гора! Парушаюцца сувязі чалавека з прыродай! Чалавека з чалавекам! Дэфармуецца этнас! А там жа не толькі албанцы. Там столькі нацыянальных меншасцей! Усе яны пад смяротнай пагрозаю.