Даведку з вялікай цяжкасцю атрымаў. Без указання месца адпачынку(!). Урач баіцца адпускаць, лічыць, што я яшчэ не гатовы ні да такой раптоўнай перамены клімату, ні да двухгадзіннага палёту ў самалёце. Выходзіць, бяру адказнасць на сябе. Ну што ж, зусім нармальна. Кожны павінен адказваць за сябе, за свае ўчынкі, за свае паводзіны і за сваё здароўе.
Запасся дастатковай колькасцю лекаў. Адно іх гучанне можа зваліць здаровага чалавека з ног: сустаніт, сіднафарм, кардафен! А ёсць яшчэ і “другарадныя” – трырэзід, анапрылін, цэланід, аспірын!
І гэта не ўсё. Не забудзем пра “хуткую дапамогу” – адэльфан, валідол, феназепам, кодэін, бромгексін, бісептол, дымедрол, фталазол, йод, нашатыр…
Асноўнае ва ўсіх гэтых трох групах – замежнае, значыць, дэфіцытнае, значыць, каштуе не столькі грошай, як нерваў і прыніжэння. Але ж хочаш жыць – “даставай”.
І падаставалі! Нават авіябілеты, заказ на якія афармляюць недзе за сорак пяць дзён да вылету! Своечасова, без мітусні, заехалі на замоўленым учора таксі на аўтавакзал (білеты на аўтобус куплены таксама загадзя). Адсюль за нейкую гадзіну дабраліся ў аэрапорт. Зарэгістравалі білеты.
Пакуль “ехалі” на сваёй уласнай арганізацыі і прадбачлівасці, усё было нармальна. Але ж, на жаль, без дзяржаўнага “сэрвісу” абысціся нельга. А дзе ён пачынаецца, там трэба развітвацца са сваёй аптымістычнай ураўнаважанасцю. Прытым мы маем дачыненне з савецкім сэрвісам, а гэта, як мая мама казала, горш за вайну, горш за халеру і чуму.
На білетах нашых былі пазначаны месцы – 9Б і 9В. значыць, нас будзе раздзяляць праход. Кепска, але ж пастараліся не ўзводзіць у ступень гэты “дробязны”, як на дзяржаўна-савецкі погляд, факт. Перад самалётам бортправаднік гучна абвяшчае: “У самалёце садзіцца на вольныя месцы!”. Пачаўся шум: “Што за ідыятызм?”, “У нас запісаны свае месцы!”. Праваднік “парыруе”: “А што ж вы хацелі, на самалёт падсаджваем пасажыраў з другога рэйса!”
Вядома, усе кінуліся ўжо не займаць свае, а захопліваць “свабодныя” месцы. А паколькі мы “не кінуліся”, дык і знайшлі іх не адразу. Спярша прыгледзелі непадалёк адно ад другога. Але ж тое “адно” было завалена клункамі нейкай цёткі, што галасіла над імі: “Як жа я іх давязу?!” (Цікава, як яе наогул пусцілі з такімі рэчамі ў самалёт?!). Саджуся на “другое”. Маша пайшла шукаць сабе. Праз некаторы час шляхам нейкага складанага абмену яна “завалодала” двума крэсламі ў 15-м радзе. На крыле. Нічога не ўбачыш ў нізе. Але затое разам.
У Сімферопалі, як звычайна, давялося доўга чакаць. У пякельна душную залу мы не пайшлі: я ўжо некалі самлеў раз у ёй. Прыселі на лавачцы сярод лужын і гразі ў суседнім скверы. Ён спрадвеку выконвае тут ролю “летняй пачакальні”, нават зімою. Але ж нікому дагэтуль не прыйшло ў галаву добраўпарадкаваць яго адпаведна гэтай яго функцыі!
У “Кактэбелі” нас адносна хутка аформілі – “прынялі”, паказалі корпус (4) і назвалі “нумар” (17). М. балюча расчаравалася, убачыўшы сваё будучае жыллё. Гэта фактычна камуналка. На пляцоўцы тры пакоі – на тры сям’і. Іх аб’ядноўвае санвузел – умывальная ракавіна з адной толькі халоднай вадою і ўнітаз за перагародкаю.
Жылы пакойчык невялічкі. Здаецца, што ён да краёў напоўнены разнашэрснай, рознакалібернай мэбляю, хоць яе тут самы мінімум. Уздоўж сцен стаяць два ложкі. Ёсць яшчэ пісьмовы мініяцюрны столік (а мы ж абодва збіраліся працаваць за сталом!), шафа, два крэслы і “трумо”. Усё гэта рыпіць, трашчыць, страляе. Ні да чаго нельга дакрануцца, каб не патурбаваць усіх насельнікаў “камуналкі”. Страляюць выключальнікі, страляюць дзверы. А “нашыя” дзверы адышлі ад вушака так, што вечарам гэта шчыліна асвятляе светлую агульную пляцоўку. Халера яго ведае, можа, усе гэтыя дэфекты рацыянальныя? Каб не спалі, а то загрызуць камары, якіх тут процьма…
31 жніўня 1988 года. Наведалі музей Макса Валошына. Дагэтуль я збольшага быў абазнаны ў яго творчасці. Чытаў ягоныя вершы, пераклады. Бачыў крыху кніжных рэпрадукцый з яго карцін. А тут пазнаёміўся і з арыгіналамі, і з яго жыццём.
Асаблівага ўражання на мяне гэты чалавек не зрабіў – ні раней, ні цяпер, пасля цудоўнай лекцыі Барыса Антонавіча, глыбокага знаўцы Валошына.
Адну з экскурсантак вельмі здзівіла тактоўнасць немцаў, якія зусім не пашкодзілі і не абрабавалі дом Валошына ў час акупацыі. Б. А. вельмі няшчыра адказаў:
– Гэта не немцы былі тактоўныя, а Марыя Сцяпанаўна, удава Валошына, была надзвычай смелая і непрымірымая. Яна ніколі нічога не дазваляла ім кранаць з месца, калі што, дык крычала на ўсю ваколіцу.
Паспрабавала б яна бараніць нешта, каб яе нябожчык Макс не быў прызнаны немцамі выдатным folkstime. Яго ж маці была чыстакроўная немка. У доме яны, напэўна, засталі мноства сведчанняў нямецкага ўплыву і на яго самога. Уплыву, што перадаецца не толькі па крыві і з малаком маці, але ж і выхаваннем і адпаведным саманастройваннем сябе на патрэбную хвалю.
Макс Валошын якраз з тых людзей, што ўмеюць ладзіць з усімі рэжымамі. Ён быў сваім і цару, і Керэнскаму, і нейкім пераходным уладам, і Леніну, і Сталіну, і Гітлеру. Можа, гэта і правільна. Галоўнае, не быць калабарантам. А дарэмна лезці пад чужыя кулі ці нагайкі – гэта не мужнасць. Толькі Сталін патрабаваў ад сваіх рабоў – т. зв. савецкіх людзей – вузкалобай “непрымірымасці” да ворага. Марыя Сцяпанаўна была, відаць, разумная жанчына, што, каб захаваць усё-такі каштоўную спадчыну Валошына, падаткнула немцам яго folkstim-насць. А яны і клюнулі на гэтую прынаду.
Упэўнены, што нямецкі друк таго часу быў поўны апавяданняў, рэпартажаў, фотаматэрыялаў пра Валошына…
А можа нават і проста…
Цікава, што сказаў бы на такое пытанне грунтоўны Барыс Антонавіч?
2 верасня 1988 года. Я не надта шукаю на курортах старых ці новых знаёмых. Але ж такая асаблівасць усякіх курортаў, што без знаёмых і знаёмстваў тут не пражывеш. Ды яшчэ, калі яны навокал цябе.
З першых жа дзён майго побыту тут мы сустрэлі Шчасных-Красікавых Нэлу Іванаўну і Сяргея Паўлавіча, Веру Сямёнаўну Адамовіч з дзецьмі, Віктара Каваленку, Аляксея Аляксеевіча Слесарэнку, Уладзіміра Скарынкіна з Валянцінай і дзецьмі.
Ніхто з іх мне не непрыемны. Усіх адносна добра ведаю і паважаю даўно. З боку іх таксама сустракаю заўсёды шчырыя адносіны. Трое (С.Н., У.С., А.С) ужо ў першы дзень цёпла прыгадвалі мне нейкую маю дапамогу ім, хоць я рабіў толькі тое, што мусіў рабіць на сваёй пасадзе.
Мілая Вера Сямёнаўна! Якой шырокай душы чалавек. Яна заўсёды павінна пра некага клапаціцца, некаму дапамагаць. Некалі яна дастала мне гаючага мёду, калі мне было цяжка. Цяпер прынесла ўжо шклянку казінага малака. “Яно вельмі карыснае – кажа яна. – Мяне прывучыла да яго Ліда Вакулоўская. І мяне, і Юру Чарнічэнку з жонкаю…”. Я з удзячнасцю выпіў з гэтых добрых рук экзатычны для мяне напой. Сапраўды я ў маленстве сваім бачыў коз хіба што дзе-небудзь у гарадскім падворку – цераз пінскія і пнеўскія штыкетнікі. Пасля, будучы ў Расіі падчас службы ў войску, чуў, што там хто-ніхто, адзін-два на вёску, трымае казу, дзе яе называлі “сталінскай каровай”.
10 верасня 1988 года. Дзень духоўна напоўнены! Кінафільм “Ідзі і глядзі” з папярэднім глыбокім і вострым выступленнем Алеся Адамовіча. Цудоўны канцэрт аўтарскай песні “Верлібр”. Двое выканаўцаў ігралі на гітарах і спявалі свае песні на словы такіх аўтараў, як Іван Бунін, Мікалай Гумілёў, Георгій Іванаў, Міхаіл Кузмін, Уладзімір Маякоўскі, Восіп Мандэльштам, Мікеланджэла, Уладзімір Набокаў, Барыс Пастэрнак, Цыпрыян Орлік, Ігар Севяранін, Уладзіслаў Тарасевіч, Уладзіслаў Хадасевіч, Марына Цвятаева.
Кожны аўтар, як правіла, прадстаўляўся чатырма-пяццю творамі. Выключэнні былі ў большы бок: было і па дзесяць-дванаццаць песень аднаго аўтара.
Багата прагучала духоўных тэкстаў, малітваў. На нас найбольшае ўражанне зрабілі песні на словы польскага паэта, шляхціча-жабрака Цыпрыяна Орліка (“По тем просторам, где мать Христова, тоскую, Боже…”).
Добра быў прадстаўлены Ул. Тарасевіч (“…по паркету парижских луж”; “ни птичьим крылом, ни сердцем подневольным, не продовать плеву толстую, не вырваться в небо синее…”). Творы яго выконваліся адразу пасля твораў Ул. Набокава, з якіх пачаўся канцэрт, а пасля імі “перасыпаўся” ўвесь канцэрт.
І. Севяранін “Как сладко дышится…”, М. Гумілёў “Мы дрались там. Ах, да”, “Я был убит”, “Мечты”, “Разлука”. Ц. Орлік. Мікеланджэла – у перакладзе Андрэя Вазнясенскага. Ул. Маякоўскі “Тучка”. М.Цвятаева “Молитва в столовой” (аўтару 13 гадоў), “Жизнь (или погоня)”. Г. Іванаў. Хадасевіч. “Пробочка”, “Странник”, “Всю неделю”. І. Бунін “Казнь”. М. Кузмін “Август”. О. Мандэльштам “Милая родная печаль, (Проснулась и выплеснула хрусталь)”, “Нежнее нежного… белее белого”. Б. Пастэрнак “Метель”.
Паказаць бы такі канцэрт у Мінску…
У завяршэнне дня – літаратурны вечар “уласнымі сіламі”. Беларускае зямляцтва выставіла Уладзіміра Скарынкіна. І справіўся ён надзвычай добра. Быў момант, калі падчас яго выступлення блішчэлі ад слёз вочы не толькі ў аднаго яго.
Цудоўна быў прыняты паэт з Харкава Барыс Чычыбабін – ахвяра і сталінскага, і брэжнеўскага рэжымаў. Пры Сталіне ён доўгія гады бавіў у канцлагеры, пры Брэжневе быў выкінуты з Саюза пісьменнікаў за надта выразную падтрымку А. Твардоўскага.
І вершы ягоныя пра тыя сумныя справы. Аўтара папрасілі даць згоду на цэлы свой вечар.
Масквіча Уханава прагналі ад мікрафона. Але ж ён паспеў нямала нагаварыць усялякіх гнюснасцей. Па-першае, сябе назваў альбіносам сярод “стада чёрных варон” (ён празаік, а ўсе астатнія за сталом – паэты). Па-другое, тых, хто ў зале, назваў “толпою”, хто перад ім выступіў – “нацыянальнымі меншасцямі”. Зусім недарэчы аблаяў і перабудову – “бурлящее болото перестройки”. Пахваліўся супрацоўніцтвам з чорнасоценным часопісам “Наш современник”.
“Сем самураяў”. Адзін з найлепшых кінафільмаў, якія я змог дагэтуль паглядзець. Паглядзеў, як і ўсе “савецкія” гледачы толькі цяпер. А ён жа зроблены 30 гадоў таму назад. Геніяльна зроблены! І трымаць столькі часу на паліцах!? А цяпер пускаюць неперакладзеным, з рускім тэкстам за кадрам – бо ў свой час не купілі. А не купілі таму, што палічылі яго суславы антысавецкім, падрыўным. Хоць распавядае ён пра японскія падзеі, дый то недзе аж у XVII стагоддзі!
“Антысавецкасць” фільму прышылі з дзвюх прычын.
Па-першае, у тых бандытах убачылі пільныя цэнзары намёк на былыя савецкія продатрады. Дый атрад бандытаў складаўся з сарака чалавек. А лік сорак – гэта наогул нешта злавесна-сімвалічнае.
Па-другое, савецкай прапагандай японскія самураі зроблены страшылішчамі, сілай рэакцыйнай, чымсьці накшталт фашыстаў. У фільме ж – гэта якраз прагрэсіўныя людзі, гуманныя.
Кожны кадр, кожная мізансцэна гэтай кінааповесці напоўнены глыбокім сэнсам. А музыка! Якая музыка суправаджае ўвесь фільм! Быццам бы гэта вайсковыя маршы. Але ж здзіўляешся і іх меладычнасці і іх гуманістычнай напоўненасці. Можа, і з-за гэтага таксама фільм не закупілі і дзесяткі гадоў трымалі пад забаронаю?!
13 верасня 1988 года. Увечары “камерны” канцэрт Аксаны Бузук. Спявачка сама запрасіла на яго, каго хацела. І ў выніку ў невялічкай квадратнай зале “Рускі чай” слухалі яе каля трыццаці чалавек. Сярод іх – дзевяць беларусаў, разам з прымадоннай.
Аксана – дачка беларускага вучонага Пятра Бузука, які быў рэпрэсаваны Сталіным. Працавала некаторы час у гэтым самым Доме творчасці ўрачом. І вось некалі ёй параілі больш спяваць, каб супакоіць сваю астму. І яна пачала спяваць… свае песні, акампануючы сабе на гітары. Рэпертуар пакуль яшчэ невялікі, некалькі дзесяткаў песень на словы М. Валошына і М. Цвятаевай.
Ніхто з прысутных астмы спявачкі не адчуў. Спявала яна мілагучна, натхнёна, хоць і ціха. Але ж ва ўсіх кутках мы яе чулі і без мікрафонаў.
Гэты вечар таксама вёў Кабакоў, як і ўсе папярэднія, што былі ў клубе ДТП “Кактэбель”. Да кветак спявачцы дадумаліся толькі беларусы (па маёй прапанове). Уручыў Віктар Каваленка. Ён, дарэчы, і купіў іх, не ўзяўшы з нас грошы. О, ён шчодры, гэты Віктар Антонавіч! Паспрабуй заказаць яму, скажам, газеты сабе ці білет які, калі ён ідзе за імі – ён з задавальненнем выканае просьбу. Але пасля ніяк яму не вернеш грошы, не возьме. Неяк праявіў ініцыятыву і купіў восем білетаў на цудоўны японскі кінафільм “Сем самураяў”. Прыйшоў вечарам пад кінатэатр, а там толькі Вера Сямёнаўна. Мы з М.М. павіны былі ісці на перагаворны пункт. Нехта там яшчэ не змог выбрацца ў кіно. Пачаў Віктар Антонавіч “прадаваць” лішнія білеты. Стаў і стаіць з імі. Бягуць дзве дзяўчынкі – і да касы. А там – нічога і нікога. Засумавалі дзяўчаты. А тут Віктар Антонавіч так ціхенька, вінавата:
– Вазьміце ў мяне…
Тыя з радасцю схапілі і даюць грошы, а наш В. А. замахаў рукамі:
– Ой, што вы – што вы! Не трэба. Гэта я вас запрашаю. Дзякуй, што згадзіліся…
Такім чынам “прадаў” і другую пару білетаў. А нас чакаў да апошняга званка на вуліцы. Добра, што нас там не надта затрымалі. А то “прадаваў” бы Віктар Антонавіч і нашы білеты.
Мне яшчэ ніколі не ўдавалася прайсці куды-небудзь за ім – ён абавязкова прымусіць ісці першым. Прапускае ўсіх і ў розных чэргах. І знаёмых, і незнаёмых! А калі ўлічыць, што такое савецкія чэргі…
Пасля Аксаны Бузук Віктар Антонавіч запрашаў яшчэ паглядзець у яго ў нумары амерыканскі кінафільм “Трыумфальная арка”. Так, паводле Э.-М. Рэмарка. Мы ветліва адмовіліся: хай адпачне гэты добры чалавек.