28 чэрвеня 1985 г. Учора разам з братам Станіславам займаліся помнікам нашай незабыўнай, сьветлай памяці, маці. Ні мармур, ні граніт заказаць нельга: усё ідзе на Менскае метро. Засталіся так званыя мазаічныя. Думаю, што гэта цэмент, пасыпаны зьверху мармуровай крошкаю. Сьпецкамбінат робіць некалькі варыянтаў іх.
Усе яны складаюцца з дзьвюх асноўных частак – пастаменту і стэлы. Пастамент амаль аднолькавы ва ўсіх. Стэлы – розныя: прамавугольныя (шырокія і вузейшыя); з закруглёным верхам (“барока”); са скошаным верхам (так званы “парус”); з сілуэтам “смуткуючай жанчыны”; зусім нізенькія, сантыметраў 45, невядома чаму пастаўленыя на пастаменце па дыяганалі.
Нам нічога не заставалася, як выбраць з таго, што ёсьць. Спыніліся на стэле з авальным верхам. Пад нумарам сем значыцца ён у іх (“тип 7”). Як і ўсе пералічаныя “тыпы”, ён зусім не дарагі. Разам з кветачніцай-аблямоўкай магілы, з фотамедальёнам, з надпісам – дзевяноста рублёў. Каля сарака-пяцідзесяці рублёў будзе каштаваць устаноўка помніка на магіле.
Я сказаў брату, што мне няёмка такі помнік заказваць сваёй маці. Ён супакоіў мяне тым, што будзем лічыць яго часовым. Вальней стане з добрымі матэрыяламі – закажам, які захочам. Праўда, не “які захочам”, а толькі лепшы за гэты.
“Які захочам” помнік камбінат ня будзе выконваць. Можна зрабіць прыватным чынам, але такія забаронена (!!!) ставіць з ідэалагічных і ідэйна-палітычных меркаваньняў. А то хто-небудзь уздумае і помнік-крыж змайстраваць, ці, скажам, “Пагоню”. А я якраз і марыў пра вялізны, масіўны, мармуровы чорны крыж. Гэтага, як высьвятляецца, нельга, крый Божа (!). Маленькі часовы крыж некаторым удаецца паставіць. А крыж-помнік – ні ў якім разе!
Вельмі зьдзіўленая была немаладая сімпатычная прыёмшчыца, калі паглядзела на пададзены мною ў яе акенца тэкст на помнік. “По-бе-ло-русски?” – працягнула яна ледзь не на каломенскую вярсту гэтае слова. “Так, па-беларуску”, – спакойна адказаў я. “Ну, как знаете” – ціха ва ўнісон мне кінула яна і пачала афармляць – салідна, без мітусьні, з тактоўнымі час ад часу пытаньнямі да нас.
Усё гэта я ўспомніў і сёньня, праходзячы па вуліцы Карла Маркса паўз вядомы ўсім мінчанам дом, што насупраць аэракасаў. У гэтым доме жылі шмат хто з відных партыйных дзеячаў. Некаторых з іх “увекавечылі” тут жа, на сьцяне, мемарыяльнымі дошкамі.
Кідаюцца ў вочы перш за ўсё тры мемарыяльныя дошкі – Аляксандру Чарвякову, Петрусю Броўку, Феліксу Дзяржынскаму. Усе яны разьмешчаныя на галоўным фасадзе дома, на адным узроўні, па-мастацку выкананыя бронзавыя партрэты з адпавенымі надпісамі. Толькі пад Броўкавай дошкаю прымацаваны металічны “кошык” ці палічка для кветак. У гэтыя дні адзначаецца 80-годдзе з дня яго нараджэньня, таму букет кветак стаіць. Цікава толькі, ці многа разоў будуць пакладзены сюды кветкі ў гэты дзень. Упэўнены, што зусім ня многа.
На гэтым доме ёсьць і яшчэ дзьве (пакуль што) “дошкі” – акадэмікам Мікалаю Нікольскаму і Міхаілу Мацапуру. І яны таксама выклікаюць пэўныя эмоцыі адносна іх часу і іхняй персанальнай ролі ў ім. Але ж гэта, як бы сказаць, разрозьненыя “экземпляры” – кожны сам па сабе, кожны незалежна адзін ад аднаго рабілі б сваю справу нават і тады, калі б яны жылі ў адзін час! А тыя трое – не! Тыя складаюць незалежны ансамбль, у якім кожны з іх – незаменны. Тыя трое ўвасабляюць сабою цэлы СССР, увесь савецкі рэжым і асабліва яго рэпрэсіўную сістэму, якая б не змагла б існаваць без любога з іх. Гэта ж іх вялікасьць Ахвяра, Даносчык і Жандарм-кат.
Я аж зарагатаў (у душы, канешне), калі мне прыйшоў у галаву такі магутны вобраз.: сапраўды адкрыцьцё: гэта ж своеасаблівая адухоўленая эмблема кожнай рэпрэсіўнай дзяржавы – ад фашысцкай дзяржавы і СССР да ўсіх цяперашніх камуністычных дзяржаваў тыпу прафашысцкіх ЮАР, Польшчы і Ко.
З пачуцьцём вынаходцы (люблю ў сабе гэтае пачуцьцё) я спусьціўся ў пераход “Банк--ГУМ” і , ня доўга думаючы, у газетным кіёску купіў два аркушы паштовых марак “М. А. Шолахаў” (5х5 і 5х6) і некалькі квартблокаў гэтых і іншых марак. Хоць я ўжо зьбіраюся неяк вызваліцца ад сваёй немалой філатэлічнай калекцыі, але няхай будуць пакуль і гэтыя. Яны не з найгоршых.
29 чэрвеня 1985 г. Субота. Цікавае мерапрыемства прапанавала сёньня Марыя: у якасьці прагулкі наведаць Камароўскі рынак і Дом мэблі, які побач з ім. Я з задавальненьнем пагадзіўся. Паставіў на нулі свой крокамер, які, паслухаўшыся ўрача, я нядаўна набыў, і мы пусьціліся ў дарогу.
Дом мэблі ў цэлым пакінуў у мяне добрае ўражаньне. Думаю, што ён адпавядае свайму прызначэньню – вядома, са ськідкаю на нізкую якасьць савецкіх вырабаў і высокія цэны на замежныя вырабы.
Сёньня ў Доме мэблі самы дарагі гарнітур каштаваў шэсьць тысячаў рублёў. Гэта “жылы пакой” з Фінляндыі “Кінгстон”. Бываюць і значна даражэйшыя камплекты. Неяк на выстаўцы-продажы непадалёку ад маёй кватэры я бачыў гарнітур цаною больш чым дзевяць тысячаў рублёў. Гэтая мэбля прапануецца народу. А сярэдні ж месячны заробак гэтага народу – недзе каля 150 рублёў на аднаго чалавека, які працуе і зарабляе. А на кожнага наогул – і старога, і малога – прыкладна адна трэць гэтай сумы. Хто ж можа дакупіцца да такой мэблі?
Кажуць, што праз гэты Дом мэблі прайшло два японскія камплекты па трыццаць чатыры, здаецца, тысячы рублёў. Праўда, гэта ўжо былі не “жылыя пакоі”, а цэлыя “кватэры”. Яны складаліся з абсталяваньня пярэдніх пакояў, да гасьцінных, спальняў, сталовых, кухняў. Прыходзь і жыві! Гэтыя “кватэры” быццам бы купілі сусьветнавядомая гімнастка Вольга Корбут і сьпявак Віктар Вуячыч, што жыць без эстрады ня можа, а эстрада без яго магла б, як казаў Рыгор Барадулін…
Адсюль мы накіраваліся на Камароўскі рынак. Непадалёку ад уваходу на рынак нашую ўвагу зьвярнула вялікая чарга. Наблізіўшыся да яе мы ўбачылі, што там прадаюцца “дзяржаўныя” гуркі – па 1 р. 30 к. за кілаграм. Гуркі гнілыя. Пакупнікі лаюцца, нярвуюцца, але ж стаяць. Яны перакананыя, што там, на рынку, значна даражэйшыя. Раптам падыходзіць да “хваста” чаргі маладая жанчына, і паказваючы сваю сумку, прыглушаным голасам кажа:
– Чаго ж тут стаяць за такім дзярмом. І там па рубель дваццаць кіло, але паглядзіце, што за тавар.
Чалавек восем, у тым ліку і я, нахіліліся над яе торбачкай. Адзін з іх голасна сказаў:
– Чым стаяць тут за дзяржаўным гнільлём, лепш у “прыватніка” ўзяць.
Апошнія словы вымаўляў гэты мужчына, ужо ідучы да рынка. За ім пайшлі ўсе тыя, хто глядзеў у тую торбачку. Мы пайшлі таксама.
Мая Марыя ня любіць бавіць час на рынку. Яна заўсёды хуценька купляе тое, што ёй трэба, і бяжыць дамоў. А мне падабаецца тут. Падабаецца глядзець на гэты рознакаляровы натоўп. Падабаецца гэтае рознагалосьсе, гэты шум, што віруе над усім навакольлем. Тут, на рынку, добра адчуваеш хісткасьць дзяржаўнай эканомікі, яе няздольнасьць забясьпечваць народ усім неабходным. А з другога боку, тут яскрава бачыш вялікую жыцьцёвую сілу прыватнай ініцыятывы. А ёй жа дзяржава ня толькі што не дапамагае, але пастаянна чыніць усялякія перашкоды.
У савецкай дзяржавы няма магчымасьці наладзіць сваю гаспадарку, затое хапае і магчымасьці, і кемлівасьці перашкаджаць “прыватніку”. Арсенал гэтых “магчымасьцяў” агромністы. У ім ня толькі такія сродкі, як падаткі, але і такія, як турмы і ссылкі. А ў прамежку паміж імі – ленінска-сталінскія законы, якія нікому не дазваляюць мець зямлю, уласную цяглавую сілу, машыны.
І ўсё-такі гэты “прыватнік” жыве! Жыве сам і памагае жыць іншым. Ён пасьпяхова канкурыруе з “магутнай” дзяржаўнай гаспадаркаю. Нярэдка свае тавары, вырабленыя ў жахліва неспрыяльных умовах, ён прадае па такой самай, альбо ніжэйшай, цане, чым у дзяржавы. Часьцей за ўсё, вядома, гэтыя цэны перавышаюць дзяржаўныя ў некалькі разоў. Спажывец пакутуе, але купляе, таму што іншага выйсьця ня бачыць і ня ведае. Нейкае грамадства пакутнікаў! Дзяржава пакутуе ад свайго няўменьня, няздольнасьці наладзіць справу. А яшчэ больш яна “пакутуе” маральна, бо гэтая яе няздольнасьць нараджае “капіталістычны” элемент прыватніка. “Прыватнік” пакутуе ад пастаяннага прыгнёту з боку дзяржавы. Пакутуе ён і маральна, што варункі вымушаюць яго абдзіраць свайго гаротнага бліжняга. А гэты “бліжні” толькі і ведае ў сваім жыцьці, што пакутаваць. Пакута – яго пастаянны жыцьцёвы стан. Усё астатняе – эпізоды на агульным манатонным бязрадасным фоне.
Значыць, мы на рынку, на яго адкрытай частцы. Адразу купілі кілаграм цудоўных агуркоў сапраўды за рубель дваццаць. Пасьля, не сьпяшаючыся, проста хадзілі і глядзелі. Глядзелі, што прадаецца, цікавіліся цэнамі. Прадаецца ўсё, што толькі родзіць нашая зямля. А цэны? Дыяпазон іх шырокі. На адзін і такі самы тавар ня толькі можа быць розная цана ў розных прадаўцоў. У аднаго прадаўца яна можа мяняцца, скажам, кожную гадзіну. Але ж ўсё-так і выразна ўлаўліваеш аптымальную цану, ад якой могуць рабіцца адхіленьні ў той ці іншы бок...
Назад мы паехалі тралейбусам. Праз хвіліну-другую да нас падышла нашая дачная суседка Валя Коўтун. Пацікавіўшыся маім здароўем, паведаміла, што хутка паедзе ў Італію! На цэлы тыдзень! Ад Саюзу пісьменьнікаў СССР едуць усяго толькі тры чалавекі – Расул Гамзатаў, нехта Воранаў і яна.
– Ой, уздыхнула Валя, – гэта ня так лёгка паехаць у такую дарогу. Трэба ж і адпаведна апрануцца і нешта ўзяць з сабою. А вы ж ведаеце, як гэта ў нас цяжка.
– Усё ўжо купілі? – пытае Марыя.
– Што вы, што вы? Нідзе нічога няма ж. “Нашага” поўна, але каму яно трэба? Імпарту няма. Вымушаная была схадзіць да намесьніка Старшыні Савету Міністраў Ніны Мазай. “Я вам веру, што нічога не знайшлі”, – сказала яна.
Валя не закончыла сваё апавяданьне – не сказала пра вынікі паходу ў Савет Міністраў. Мы не паглыбілі сваю цікаўнасьць аж туды. Упэўнены, што тая “вялікая” Ніна памагла – навучаныя горкім вопытам, яны трымаюць недзе пэўны фонд імпартных тавараў, непрыстойна апранутага “савецкага пісьменьніка” ня выпусьцяць за мяжу…
Вось такі быў у мяне гэты дзень. На “табло” майго крокамера – усе адзінкі. Апрача апошняга “акенца”, дзе заўсёды стаіць нуль. Значыць, нахадзіў 11110 крокаў.
4 ліпеня 1985 году. Гэтымі днямі зноў займаўся помнікам маці. Па некалькі разоў на дзень езьдзіў у пахавальнае бюро, як называюць мінчане сьпецыялізаваны камбінат камунальна-бытавога абслугоўваньня.
Мае турботы аплаціліся нечаканым пабочным вынікам, вынікам маёй назіральнасьці. Мяне аж дрыжыкі ахапілі, калі я зьвёў у адно тое, што так часта мільгала перад маімі вачамі ўсе гэтыя дні.
Я езьдзіў толькі 72-м аўтобусам, бо толькі ім можна даехаць туды без перасадкі. Ад Дому мадэляў, адкуль я пачынаў свой маршрут, аўтобус некалькі сотняў метраў бяжыць, як мне здавалася, прама на гарадскую турму. Але ж да турмы яшчэ далёка, а аўтобус раптам зварочвае ўправа і даволі далёка едзе прама. І о дзіва! Справа ад аўтобуса зноў турма! Ня тая, іншая. Тая засталася зьлева ўперадзе, падобная на замак, дыхтоўная, пабудаваная рускім царызмам для беларускага народу. А гэтая, відаць, будавалася ўжо для таго самага народу савецкай уладай, бо вельмі брыдкае даўжэзнае ў некалькі паверхаў памяшканьне.
Вось так, паміж турмамі, і пралягае мой маршрут… А зрэшты і маршрут усяго майго народу! Чаго-чаго, а турмаў яму ўдосталь. Хоць і поўна іх на Беларусі, але ж уся надзея якраз не на беларускія – гэтых было б малавата. Дапамагаюць іншыя братнія народы. Турэмная ж справа ў СССР – інтэрнацыяналізаваная адмыслова. У маскоўскую ці саранскую турму куды прасьцей патрапіць нам, чым у маскоўскі ці саранскі універсітэт. А што б рабіў беларускі народ без сібірскіх, мардоўскіх, казанскіх, якуцкіх, калмыцкіх канцлагераў? Не было б дзе сеяць хлеб, каб “мы” вымушаныя былі трымаць “сваіх” зьняволеных у “сваёй” рэспубліцы! Гэта ж колькі зямлі марнавалася б?
А яшчэ нехта кажа, што савецкі інтэрнацыяналізм – блеф! А ён жа вось тут, на практыцы, у турэмна-лагернай палітыцы. Я сапраўды ня ведаю нікога, хто б сядзеў “дома”. Усе, каго я ведаю, адбывалі, ці адбываюць свой тэрмін у іншых братніх рэспубліках…
У тым пахавальным бюро я ўбачыў, што яно таксама можа паспрыяць трапіць ня толькі на могілкі, але і ў турму. На сьценах “бюро” ўсюды вывешаныя строгія папярэджаньні, выпіскі з абавязковых да выкананьня пастановаў, загадаў і распараджэньняў. Усе гэтыя дакументы катэгарычна забараняюць рабіць на могілкі помнікі прыватным чынам. Устанавіць на магілу можна толькі помнік, зроблены на дзяржаўным прадпрыемстве.
Гэта між іншым таксама від савецкай цэнзуры. На дзяржаўным прадпрыемстве ня выканаюць непажаданую партыі форму, скажам, у выглядзе адвечнага нашага крыжа. Тут і ня возьмуцца высякаць на камені, ці адліваць у метале словы рэлігійнай малітвы ці іншыя непажаданыя партыі тэксты. Мне гэта пацьвердзілі і ў акне заказаў, і ў цэху.
У выпадку, калі б нехта вёз самастойна помнік на могілкі, яго туды проста ня пусьцяць: вароты адчыніць вартаўнік, толькі памацаўшы дакумент-дазвол.
Бунт на могілках!.. Арыгінальная зьява! Але да яе тут ніколі ня дойдзе таму, што за доўгія кашмарныя дзесяцігоддзі народ ужо прывык бясспрэчна выконваць усе казённыя патрабаваньні. Забаранілі ставіць на магіле крыж – абыдземся без крыжа. Забаранілі зьмяшчаць рэлігійную эпітафію на помнік – абыдземся без яе. Забаранілі хаваць нябожчыка паводле рэлігійных прадпісаньняў – абыдземся бяз іх.
І аднак Дубянецкія ўсё яшчэ бунтуюць. Ня так даўно мы, напрыклад, пахавалі майго брата Рыгора – паводле самых высокіх патрабаваньняў нашай рэлігіі. Рэлігіі, свабоднай ад камуністычнага прыгнёту. Усе рэлігіі даўно ўжо прыстасаваліся да савецкіх законаў, выконваючы якія, яны ўжо не суправаджаюць сваіх “пачыўшых у Бозе чад” аж да магілы. Мы ж правялі працэсію з харугвамі, са сьвечкамі і з рэлігійнымі сьпевамі аж да могілак. Нябожчыка несьлі на плячах з дому ў царкву і з царквы на могілкі!
Перш, чым наладзіць такое пахаваньне, да мяне зьвярнуліся адказныя за яго сваякі з пытаньнем, ці можна так зрабіць і ці не пашкодзіць гэта маёй кар’еры. Вельмі высакародна з іх боку! Яны ж маглі б мяне проста паставіць перад фактам. Тут я сустрэўся з высакародствам, так сказаць, масавым: у вышэйшыя інстанцыі не паступіў данос ні на мяне, ні на маіх брата Станіслава (у той час працаваў у Брэсцкім абкаме КПБ) і сястру Веру (была выкладчыцай тэхнікуму ў Гомелі) наконт гэтага пахаваньня. А столькі ж сьведкаў было там!
Я ганаруся сваімі землякамі і спачуваю шчыра ўсім Лазіцкім1... Адначасова лічу няшчаснымі дюдзьмі тых, хто ня можа ўжо зьведаці ні радасьці Дубянецкіх ад перамогаў над Люцыферам, ні засмучэньня і прыкрасьці Лазіцкіх ад панесенага часовага паражэньня ў гераічнай схватцы з сіламі зла. Сапраўды вартыя жалю гэтыя няшчасныя, бо яны страцілі сваю волю, забыліся пра законы Продкаў, а жывуць паводле законаў сатанінскіх, самі ня ведаючы пра сваю бяду. Гэта манкурты, пазбаўленыя спадчыннай памяці!
Кажуць, што вярнуць манкурта ў яго ранейшы стан нельга. А хто ведае ці нельга? Я ўсяляк імкнуся гэта зрабіць і заахвочваю да гэтага іншых. Цяпер выдатны плён гэтай дзейнасьці шырока вядомы ня толькі на Беларусі.
Літоўскія пісьменьнікі і выдаўцы, напрыклад, здабытае мной у такой зацятай барацьбе называюць беларускім рэнесансам, эфектам Дубянецкага. У час самай зацятай маёй барацьбы з цэнзураю адзін з шэфаў аддзелу прапаганды і агітацыі ЦК КПСС з сарказмам сказаў: “Ещё выискался один Твардовский!..”
Незалежна ад гэтага параўнаньня, кінутуга ў вузкім коле, украінцы нядаўна яшчэ праводзілі аналагічную паралель. У шчырай гаворцы з беларускімі пісьменьнікамі ў Менску адзін з іх горача і з зайздрасьцю сказаў: “Дык у вас жа не украінскае выдавецтва, а “Новый мир” перыяду Твардоўскага, вам лягчэй!”
А што сказалі энтузіясту з падмаскоўнага Загорску, калі ён паказваў у маскоўскіх выдавецтвах свой рукапісны фаліянт “Владимир Высоцкий”? Параілі зьезьдзіць у Менск і зьвярнуцца там да дырэктара выдавецтва “Мастацкая літаратура”!
Ёсьць яшчэ нямала падобных выказваньняў. Сярод іх шмат і пісьмовых. Узрост апошняга з іх – менш за тыдзень: на кнізе “Родныя дзеці. Раман у вершах”, якая толькі што выпушчаная ў сьвет. Дорачы мне гэтае выданьне, аўтар яго Ніл Гілевіч, напісаў на тытульнай старонцы наступнае: “Міхасю Фёдаравічу Дубянецкаму – таленавітаму нашчадку вялікіх беларускіх першадрукароў, мужнаму і самаахвярнаму ў змаганьні за гонар і славу роднай кнігі, – са шчырай павагай Ніл Гілевіч. 28.6.85”.
Калі глядзець на ўсю гэтую справу сур’ёзна, дык радасьці вялікай ад такіх ацэнак не павінна быць. Прыемна, канешне, што праца не прападае марна, што яе бачаць, адчуваюць. Але ж вельмі балюча і прыкра, што кожны дзень трэба несьці гэтую “варту мужнасьці”, “самаахвярна змагацца за родную кнігу”. Куды прыемней было б проста цешыцца такімі кнігамі і пісаць сваё… А зрэшты, хоць абараняй кнігу, напісаную некім, хоць пішы сваю сумленную кнігу, усё роўна будзеш круціцца паміж турмой і лагерам…
8 ліпеня 1985 году. У планах беларускіх выдавецтваў ніколі не бракавала кніг пра вайну, вядома, пра “Вялікую Айчынную вайну”. Але ў частыя юбілейныя гады гэтая тэматыка паводле жорсткіх указаньняў “інстанцыяў” забівае ўсё астатняе.