Ранак перад пахаваннем Войшалк правёў за малiтвай у Барысаглебскай царкве. Дамавiну з Мартай прынеслi на могiлкi папаўднi. Зноў накрапваў дождж, твары ва ўсiх былi мокрыя, не зразумець - слязьмi цi дажджом абмытыя. Бабы старанна галасiлi, а калi дамавiну паставiлi на край магiлы, пастаралiся адзначыць князеў смутак такiм галашэннем, нiбыта самi былi асуджаныя легчы побач княгiнi ў сырую зямлю. Ад хрыплых адчайных распеваў - "Ой, на каго ты нас пакiнула...", "Ой, неба плача, дзеткi-сiрацiнкi адны застаюцца, нiхто iх не пашкадуе...", "Ой, на каго ты мужа свайго пакiнула. А як яму жыць без цябе, а хто яму слова скажа, хто яго сустрэне..." у Войшалка калола ў вушах i сэрца ныла ад раздражнення: нi папа, нi адпявання бацька дзеля нябожчыцы не пажадаў - адны гарластыя старыя, толькi душу рвуць. Дзецi заразiлiся нястрымным плачам i кiнулiся да труны клiкаць мацi. Агна ўпала на каленi каля сястры. Нават Мiндоўг не ўтрымаў слязы пад надрыўнае гараванне наваградскiх плакальшчыц. Бабы пагаласiлi яшчэ з чвэртку гадзiны i ўрэшце зацiхлi, як зацiхае агонь пад шамаценне дажджу.
Кiнуўшы жменьку пяску ў магiлу i перахрысцiўшы труну, аб якую грукалi камякi зямлi, Войшалк з могiлак паехаў у манастыр...
А праз два днi наведаў скiт нечаканы госць - Астап Канстанцiнавiч - i ашаламiў Войшалка весткай, што вялiкi князь на памiнках жонкi трэцi раз ажанiўся.
I пераказаў падрабязнасцi гэтага iмклiвага дзiўнага вяселля. Пачыналiся памiнкi як заведзена; пад пагрозай шыбенiцы нiхто на свеце не здолеў бы здагадацца, чым яны завершацца. Памiнаць князь пачаў таксама па-чалавечы: уцiраў слязу, жалiўся, што не стала ў дзяцей мацi, у яго - жонкi, ва ўсiх княгiнi. Казаў, што ўсе людзi яе аплакваюць, i багi на небе плачуць, гэта iхныя слёзы дажджом пралiваюцца - такая цудоўная была душа ягоная жонка. Потым сказаў: можа, яна з намi зараз i чуе нас. Няхай ведае, што мы аб ёй смуткуем i заўсёды будзем смуткаваць. Потым прыгадаў, як любiла сыноў i як усiх людзей шкадавала. I папрасiў усiх памянуць нябожчыцу ўдзячным словам. Ну, усе i старалiся, расказвалi, магчыма, хто i выдумляў, каб спадабацца князю. Так услаўлялi i ўзносiлi, што вялiкаму князю хоць кладзiся ды памiрай з гора ад такое страты...
Ён усе пахвалы выслухаў, усiм дзякаваў за добрую памяць аб жонцы, а потым сказаў пiўнiчаму: "Налi! Апошняю волю княгiнi мушу выканаць!" Усе, зразумела, вушы навастрылi - пра што тая воля, можа, каму якi дарунак перад смерцю прызначыла, можа, iм што якое з яе апошняй волi перападзе? Князь узняў келiх i раптам жорстка, так што ўсе напужалiся, паведамiў народу, што багi дазволiлi яму пачуць запавет жонкi, i лепш ён памрэ, чым яго парушыць. А запавет такi. Пакiдаючы гэты свет, княгiня Марта загадала апошнiм шэптам: "Хачу, каб мая любая сястра Агна, якая мне жыццём абавязаная, стала прыёмнай мацi маiх сыноў Руклi i Рэпiка i тваёй, князь, жонкай! Тады будзе мне спакойна на тым свеце, ведацьму, што дзеткi мае пад надзейным даглядам!"...
Скажу табе, iгумен Раман: такая цiшыня за памiнальным сталом настала, як на моглiцах узiмку. Усе здранцвелi. Усялякае на гэтым свеце здаралася, усялякае людзi бачылi, i я розныя дзiвы бачыў, але такога, здаецца, яшчэ не было, каб на памiнках вяселле гуляць. Калi б наадварот было - на вяселлi памiнкi, дык усiм звычнае: часцяком здараецца, што пасля вяселля трэба некага хаваць, хто занадта напiўся цi моцна пабiўся. А тут i сватоў не было, i пра маладую не чулi - жывога князя жонку замуж узялi.
- Далей што? - спытаў Войшалк, адчуваючы, як сцiскае яму галаву абручом боль.
- Ну што, знямелi, зразумела, усе, як нябожчыкi, гуку не чутно, хто ж рот адкрые, - сказаў Астап, - а нальшанская княгiня паднялася i ў вочы князю Мiндоўгу выгукнула: "Я тых словаў не чула i такую волю не прымаю!" I пайшла клiкаць сваю ахову, на каня сядаць, ехаць дамоў. А ваявода Сiрвiд клiкнуў замкавую ахову. Падобна, што трымаў сотню напагатове, можа, князь з iм папярэдне дамовiўся, мяркуючы атрымаць нязгоду стаць новай жонкай. Сiрвiд крычыць нальшанцам: "Кiдайце, хлопцы, зброю, калi жыць ахвота!" А княгiня iм: "Не кiдайце!" I Мiндоўг выйшаў: "Тут я гаспадар, а не мая жонка! Схавайце мечы i прэч адсюль!" А тыя: "Як нам наша княгiня загадае!" А тая: "Не скарайцеся! Абаранiце мяне!" I замест прыстойных памiнак - сеча на замкавым двары, лютая злосць, кроў. А тых кравянаў - паўтара дзесятка. Атачылi iх, дзiдамi колюць, мечамi б'юць, ботамi плюшчаць. А на гэты шум, лямант, ляск мечаў мазуры пачалi грукаць у дзверы. Падманулiся, што гэта iх палякi ратуюць, з-за iх бiтву вядуць. Крычаць у адтулiны: "Ксёнжэ Конрад тутай!", "Тата! Ванда тутай!". Нейкiя Лешкi ды Мешкi: "Естэсьмы жывы! Збiце клудку!". Мiндоўг мечнiку Радвайлу кiўнуў: просяцца - адчынi. Той засаўку зняў, дзверы расчынiлiся, мазуры скопiшчам вывалiлiся, на вачах слёзы шчасця - уратаваныя, наесцiся можна, не прыдзецца выкуп плацiць, а замест волi стаiць процi iх мядзведзь Радвайла з мечам i такiя ж каржакаватыя кметы з дзiдамi. Гэтак зрабiлася iм страшна, што самi ў камору сваю задам уляцелi. Вось такiя памiнкi атрымалiся, iгумен Раман: адны памiнаюць, другiя крывёй мыюцца, iншыя з мазурскага глупства рагочуць. Потым кравянаў параненых на калёсы пакiдалi, за браму выкацiлi - едзьце дадому. А княгiню Агну ў пакой Марты павялi i замкнулi.
- Чаго ж ты ад мяне чакаеш? - спытаў Войшалк, гледзячы ў вясёлыя вочы разанца. - Не проста ж ты ехаў пра смяротныя грахi чалавечыя мне паведаць?
- Пераканаў бы ты, iгумен Раман, вялiкага князя, каб адпусцiў жонку Даўмонта.
- А сам не спрабаваў? Князь, я ведаю, твае парады прымае.
- Ты сын, - коратка адказаў Астап, не тлумачачы чаму не хоча сам аспрэчваць князя ў гэтай справе.
- Сын бацьку не ўказчык. Сам ведаеш.
- Кроў можа пралiцца!
- Чыя? - спытаў Войшалк.
-Хто ж ведае? Чыя-небудзь! - не насмелiўся ўдакладняць iмёнаў Астап.
- Ну, скажу бацьку: кроў можа пралiцца. А князь спытае: хто можа пралiць? Паведай, я таго наперад заб'ю, каб не пралiў. I што мне адказаць? Што я ды Астап Канстанцiнавiч крывi чалавечай шкадуем? Нiколi нiкога не забiлi апрача мух ды блашчыц. А сам, скажы шчыра, цi даўно ты кроў пралiваў? - нагадаў Войшалк.
- Тое ў наездзе.
- Лiчы, што i тут наезд.
- Я магу так лiчыць. А як бог палiчыць?
- Скуль мне ведаць? - адказаў Войшалк. - А табе тым болей. Цi ты ведаеш, як вырашыць бог? Чарвякi мы з табой, Астап, перад Богам, жменька зямлi. Ты ж праваслаўны, як i я. Памалiся, каб Госпад Бог неразумным утлумачыў. Як будзе, так будзе!
I, кажучы "як будзе, так будзе", Войшалк зразумеў, што бацька не хоча мiру з Даўмонтам, а шукае вайны. Не адступiцца князь Мiндоўг, бо здзiвiў свет наўмысна. Шмат грахоў ўчынiў за жыццё - новых ужо не страшыцца. Хоча прыбраць да рук Нальшчу, як прыбраў раней Лiтву ды Дайнову. Таму асуджаны князь Даўмонт i гальшанскi князь Гердзень. Iм цi загiнуць, цi ўцякаць. Пакiнуў князь Мiндоўг пры сабе Агну не толькi дзеля дагляду пляменнiкаў. У Крэўскiм удзеле, можа, гады праз тры Рэпiк будзе валадарыць. Калi ж Даўмонт не скарыцца, не сцiхне, як мыш перад катом, жонку сваю пачне патрабаваць - яму смяротны вырак ад вялiкага князя за знявагу волi багоў. Вяшчуны прызамкавыя дзеля князевай ласкi i ўхваляць. А не ўхваляць - iм галовы паскручваюць, як яны курам. Сам Даўмонт стане вiнаваты: хочаш жыць - не кiдайся на ражон. Хацела Нальшча даўнiны, дзедаўскай веры, мнагажэнства - атрымайце.
7
Упiхнуўшы крэўскую княгiню ў спальню ейнай сястры, кметы зачынiлi на засаўку дзверы, i стук засаўкi, як кляймо палону, раз'юшыў Агну. Яна схапiла ўслончык i з крыкам "Я вам не мазурка! Не мазурка! Не мазурка!" пачала бiць услончыкам у дзверы. Пустыя сенцы адгукалiся на грукат рэхам. Нехта з аховы за дзвярыма просьбiтна пракрычаў: "Княгiня, суцiшся. Галава балiць!" Гэтае прызнанне ўзмацнiла яе лютасць, але ўслончык не вытрымаў i распаўся на часткi. Пагрукаўшы ў дзверы абломкамi, яна пачала шукаць што-небудзь цяжэйшае i нарэшце агледзела пакой. Пячная топка знаходзiлася ў сенцах, нi сякеры, нi вiлак, нi другiх важкiх, пад яе сiлу, прыладаў у хаце не было. Невялiкае, на тры вянцы, акно закрывала дубовая рама з апраўленым у волава круглым тоўстым шклом. Разгледзець праз яго, што робiцца на дварэ, не давалася. Агна захацела выбiць шкло, але люстэрка i грабеньчык, што ляжалi на падваконнi, нагадалi ёй пра сястру...
Усё ў пакоi трымала сляды нядаўняй прысутнасцi тут Марты: у куце стаяў куфар з яе адзеннем, вiсела на тырчцы яе свiтка, мiж печчу i сцяной чакаў зiмовых вечароў яе калаўрот, шырокае ложа было засланае посцiлкай, якую нiхто, апроч Марты, саткаць не мог - гэта быў iхны сямейны яцвяжскi ўзор, з-пад посцiлкi бачныя былi воўчыя шкуры. Яна прысела на ложак, утаропiлася ў запыленыя маснiцы, i сцята чакала выратавання. Прыняць за сапраўднасць тое, што адбываецца, яе розум не мог. Яна ўспамiнала ранак, дарогу на могiлкi, труну каля магiлы, плач дзяцей, жальбу Мiндоўга на пачатку памiнак, пiўнiчага са збанам вiна - i з гэтага моманту ўсё парушылася: з вуснаў Мiндоўга гучала нейкая дзiкая воля сястры, з камораў выскоквалi ўзброеныя кметы, Скурку працялi дзiдай, лямантавалi ў сваiх цёмных каморах мазуры. Ёй прыгадаўся малады кмет з аховы, ён ехаў побач яе з Крэва, яна памятала ягонае iмя Вiцень. Яго звалiлi на зямлю, i пяцёра Мiндоўгавых парабкаў кiнулiся на яго i з размаху пачалi бiць ботамi па галаве, грудзях, спiне, у твар, то разам, то ў чаргу, пакуль той не перастаў варушыцца. Вось, сястра, якiя памiнкi па табе ўчынiў твой муж, думала Агна. З якiм жа зверам бяспамятным ты жыла дзесяць гадоў! Ты ад яго пайшла на вечны спакой, мяне ўзялi паланянкай. У тую ж хвiлiну. Нават дзевяць дзён не вытрываў. Сяджу замкнёная ў тваiм пакоi, на тваiм ложку, на шкурах, дзе ты спала, радзiла сыноў i памерла... Агна зайшлася плачам, i разам са слязьмi пакiнулi яе сiлы. Яна прылегла на посцiлку i страцiла прытомнасць...
А калi ачулася, убачыла князя Мiндоўга, якi сядзеў на лаўцы каля акна, чакаючы яе абуджэння.
- А-а, чакаеш, - адзначыла яна. - Ну што, калi дасi мне ад'ехаць?
- Нiколi! - адказаў князь.
- Я не чула гэтай волi, - хрыпла прамовiла Агна. - Можа, ты ўсё выдумаў цi ў сне прыснiў. Мой муж - князь Даўмонт. Ты не можаш узяць мяне ў жонкi. Няхай Даўмонт вырашае - адпусцiць мяне да тваiх сыноў цi сваiх заводзiць.
- Не Даўмонту перарэшваць тое, што багi вырашылi, - аспрэчыў Мiндоўг. Малады. Новую жонку знойдзе. А табе жыць тут.
- Не хачу жыць тут! - з нянавiсцю крыкнула Агна. - Хачу да сябе, у Крэва. Табе лепш пабаяцца, князь Мiндоўг. Заб'е цябе Даўмонт.
- Сорак гадоў, Агна, мяне гэтакiя даўмонты забiваюць, - пасмiхнуўся князь. - Баяўся б - князем не быў. Сам магу забiваць, павер. Спрачацца са мною не трэба - не пераспрэчыш. Я вырашаю. Я ўжо вырашыў. Я - валадар, князь над малымi князямi. Даўмонт цябе не возьме. Няхай паспрабуе... Хiба я ў яго дзяцей мацi забраў? Яны плачуць з гора, як мае? Яны там адны без цябе, а ты тут без iх? Калi там чакаюць цябе твае дзецi - iдзi, трымаць не буду. Дык ёсць у цябе з Даўмонтам дзецi цi не?
- Нашто я табе? - заклiкала князя да розуму Агна. - Сотнi жанчын вакол цябе. Шчаслiвыя будуць жыць тут, тваiх сыноў даглядаць.
- Можа, яны i будуць шчаслiвыя, - сказаў Мiндоўг, - але мне яны не патрэбныя. А ты патрэбная, бо дзецi Марты - твае пляменнiкi, ты ж iхная цётка... Вось чаму. А яшчэ - ты надта падобная да сястры. Не трэба дзецям прызвычайвацца да чужога чалавека. I мне таксама. Лёс, Агна, так захацеў, а я насуперак лёсу не хаджу.
- А не прыехала б я, - выказала Агна свой апошнi довад, - што б ты тады рабiў?
- Не ведаю, - адказаў князь. - Ты ж прыехала. Значыць, лёс! Адпачывай!
Мiндоўг выйшаў у сенцы, пакiнуўшы дзверы адчыненымi. Агна зразумела, што далей як да замкавай брамы яе не пусцяць.
8
Вестка пра падзеi ў Наваградку на дзень апярэдзiла поезд з параненымi, i калi яны з'явiлiся ў Крэве, Даўмонт ужо ведаў, як ён быў зганьбаваны Мiндоўгам, колькi ягоных ваяроў пабiлi наваградскiя кметы на смерць i колькi параненых вяртаюцца ў Крэва на вазах. За доўгае княжанне Мiндоўга кожны лiтоўскi князь прывучыўся чакаць лiха ад вялiкага князя. Калi хто з князёў жадаў узгадаць нейкiя страшныя загадкавыя злачынствы з блiзкай даўнiны, дык найперш узгадваў, што Мiндоўг спрычынiўся да забойства свайго старэйшага брата Даўспрунка. Хоць не бачыў нiхто, знiклi сведкi, ды беспадстаўна пагалоска не ходзiць. Стары воўк забраў у родных пляменнiкаў Жамойць, пазабiваў князёў Дайновы, палову князёў Лiтвы i Нальшчы. Дык хiба пасля гэтакiх крывавых учынкаў уразiць некага ягоны чарговы грэх - захоп чужой жонкi, да таго ж сваячкi. Жонка - не жыццё, не адзiная. Нават калi б Мiндоўг забiў Агну, спасылаючыся на апошняю волю сястры, Даўмонт менш быў бы ўражаны. Але такая вытанчаная, са спасылкай на багоў, хiжасць уразiла Даўмонта. Гэта ж трэба прыдумаць: ужо багi аб iм клапоцяцца, каб да смерцi не ведаў нуды! Усю ноч яму ўяўлялася, як стары князь усё хiтра абставiў, каб трымаць Агну пры сабе, дзеля сваiх пацехаў i прыгляду за сынамi. Нiбы не ў ягоным сэрцы гэтая подлая задума нарадзiлася, а гэта багi на небе сышлiся на раду i вырашылi яму на карысць. Марта iхную волю прашаптала, а князь багоў шчыра шануе, iхны загад змушаны выканаць нават процi свайго жадання. А хто не верыць - няхай сходзiць дазнаецца праўды на той свет да Марты цi за хмары да багоў.
Больш за ўсё дапякала Даўмонту, што ён не хацеў пускаць Агну на пахаванне сястры, прадчуваючы нейкую бяду. Трэба было цвёрда сказаць: "Не! Забудзь!", а ён, шкадуючы жонку, намагаўся яе ўгаварыць. Жаласлiвасць - тая ж здрада. Злiтуйся над ворагам - ён цябе заўтра заб'е. Пашкадуй жонку - яна прызвычаiцца браць перавагу слязьмi. Ён пашкадаваў - i зганьбаваны. Сляпы i глухi - вось так яны размаўлялi апошнi раз. "Хiба не бачыш, - казаў ён, - багi памылiлiся: маладую жанчыну ўзялi, старэчу не прыкмецiлi. Гэта правiльна?" - "Гора гэта, Даўмонт. Яна ж не апошняя з маiх родных, - упарцiлася Агна. - Як жа мне з сястрой не развiтацца?" - "Мiндоўг многiх можа пахаваць разам з тваёй сястрой, - казаў ён. - Магу на мечы паклясца, нiхто з князёў не прыедзе. Нiхто яму не верыць. Усе ведаюць, што ўмее ўкусiць, як гадзiна. Можа, i праўду кажуць, што ваўкалак. Крывi не вып'е - дрэнна спiць" - "Ну, праўда, - пагаджалася яна, табе ў Наваградак нельга". - "I табе нельга, - пераконваў ён. - Цi падымеш сястру? Паплакаць i тут можна". - "Не развiтаюся- спакою мне не будзе". "Добра, - саступiў ён. - Але з памiнак - сюды. Нi дзевяцiн, нi саракавiнаў. Згодная?" - "Добра, - абяцала яна. - З памiнак адразу дамоў!" I - нi атрада, нi жонкi! На памiнках пракляты крыважэрца i дзеўбануў...
Усю ноч Даўмонт стагнаў, бачачы перад вачыма нянавiсную морду вялiкага князя, ягоныя бляклыя балотныя вочы, ягоных дагодлiвых баяраў i кметаў, якiя рагаталi з ганьбы Даўмонта, пакiнутага без пары, i ўхвалялi спрыт князя, якi гэтак шпарка знайшоў сабе маладую, без дзяцей жонку. I бачылiся варта, прыстаўленая да Агны, i два малалетнiя гадзяняцi, для якiх цётка ператварылася ў матку, i вяселле на памiнках, i смех кметаў, i рысiная ўсмешка Мiндоўга. Усё гэта безлiч паўтаралася, круцiлася ў яго перад вачыма, як млынавыя крылы...
Лепш Мiндоўг забiў бы яго, як дванаццаць гадоў таму забiў мужа Марты, маладога Булевiча. Забiў - i той не ведаў, не адчуваў, не пакутаваў ад болю, што ягоная жонка становiцца жонкаю злачынцы i забойцы, цяжарыць ад яго, родзiць, хрысцiцца разам з iм у веру немцаў, носiць i родзiць другое гадзяня i задаволеная, i смяецца, i кахае свайго новага гаспадара. А яго вялiкi князь не забiў. Можа, задумаў забiць пазней. Цi хоча, каб ён, Даўмонт, сам закалоў сябе нажом. Цi напiўся, як напiваўся ягоны шалёны Войшалк, ды кiнуўся секчы ўсiх, хто сустрэнецца на двары, на вулiцы, на дарозе, каб утапiць свой боль у чужой крывi. Гайсаць па дарогах, пакiдаючы за сабой расколатыя галовы невiнаватых, а потым убачыць ладны сук, развязаць пояс, зрабiць пятлю i павесiцца. Цi пайсцi ў нейкi манастыр, малiць бога аб пакараннi забойцаў i малiцца пра любоў памiж людзьмi, чым заняўся Войшалк, калi змянiў iмя i княжы пас на лахманы. Быў Даўмонт - стаць якiм-небудзь Данiлам. Але ж усе ведаюць i памятаюць, хто ты ёсць, - ад прошласцi не схаваешся...
Досвiткам ён адчуў, што страчвае розум. Узнiк i не пакiдаў ягонага дома прывiд Агны. Ён паглядзiць у кут - прывiд там, дакарае яго пакрыўджаным позiркам, ён зiрне на дзверы - Агна стаiць ля парога, нiбы толькi ўвайшла, ён паглядзiць на стол - яна насупроць сядзiць, у вачах слёзы адчаю. Ён пачаў клiкаць: "Агна! Агна!" - яна не адгукаецца, але кiвае, што чуе яго. I ён разумеў, што няма ў хаце Агны, а перад iм здань, але сэрца верыла ў гэты прывiд, жадала пачуць нейкiя словы, якiя ўсё вернуць у яснасць нядаўняга часу. Вострымi ўдарамi крывi ў сэрца прабiвалася ўсведамленне, што стары хцiвец усё перайначыў, i ўжо не будзе Агны каля парога, пры печы, за сталом, i ён не ўбачыць яе ўсмешкi, i не паўторацца iх начныя ласкi i радасцi. "Нашто паехала? - жахаўся ён. - Нашто пусцiў цябе?" Цень Агны не даваў адказу. Ён жывы, а жонка прызначаная ў нянькi сваiм пляменнiкам i ў жонкi iхнаму парадзiцелю. Яму застаўся цень жонкi. Пры яго, Даўмонта, жыццi, пры яго дужай сiле. Нiбыта ён памёр i засыпаны пяском.
Ды i было падобна на пахаванне. Дом стаў, як дамавiна, без выйсця. Ён не меў моцы пакiнуць хату. Ногi адмаўлялiся пераступiць парог. Прыкра i сорамна было з'явiцца на двары, убачыць святло, паказацца на вочы чэлядзi. Стары Мiндоўг сагнуў ягоную волю, зганьбаваў яго. З адбiткам такой знявагi на сэрцы нельга выходзiць да людзей. Ён быў для iх князь, гаспадар i абаронца, а князь, у якога забралi жонку падобны да падпасавiча, ў якога воўк скраў авечку, i той крычма крычыць, не могучы даць рады. Вось зараз у вачах людзей ён будзе такiм нядужым падпасавiчам. Хаця б нейкая важкая прычына: вайна, наезд, мазуры забралi жонку. А так непаважнае - паехала на пахаванне, змянiла сястру на князевым ложы, а пры печцы будзе княжычам гатаваць. А Даўмонту хто гатуе? А ён сам завiхаецца каля печы, вiламi гаршкi вымае. Воля, маўляў, такая была апошняя. Багi на небе вырашылi, каб ён сам сабе капусту варыў, а ягоная жонка iншаму... Няўжо Мiндоўг думае, што ён, Даўмонт, гэта прыме i з гэтым змiрыцца! Цяпер, каб выйсцi да сваiх кметаў i чэлядзi, каб ягоныя кметы пераканалiся, што горасць не зламала княжую волю, - ён мусiць ведаць сваю мэту, а гэтая мэта - забойства Мiндоўга. Нiшто iншае не можа вярнуць яму годнасць. Часу мала Мiндоўг стары. Ён мусiць забiць яго раней, чым той сканае. Пасекчы яго, бы качан капусты. Каб усе нальшанцы ведалi, што наваградскi князь пасечаны ў капусту. А калi б хто цiкаўны ў iх спытаў: "А хто яго пасек?", дык адказвалi б: "Гэта яго наш князь Даўмонт пасек!" Бо калi Мiндоўг сваёй смерцю памрэ, дык яму самому давядзецца перарэзаць сабе жылы, бо тады ён назаўсёды застанецца з плямай ганьбы на сваiм iменi i сваiм родзе. Узяць меч, зацiснуць рукаятку ў калодзе, вастрыё ўгару i кiнуцца на яго. I хто ж асуджае на такую дзiкую смерць? Крыжакi? Русiны? Не. Траюрадны стрый. Ён узяў Агну, абвясцiў пра жанiцьбу, пра гэта ведае цi будзе ведаць уся лiтва, лiтоўская русь, яцвягi i жамойты, i ў кожнай хаце з яго, Даўмонта, пасмяюцца. Мiндоўг сваё зрабiў, разлучыў яго з Агнаю. Значыць, трэба расстацца з Агнай, з яе ценем. Яна паехала i па дарозе памерла. Так ён мусiць думаць. Вярнуцца ў Крэва княгiняй ёй ужо немагчыма. Ён не можа вярнуць яе сёння. А заўтра - позна, яна ўжо Мiндоўгава. Паехала - i ў дарозе яе забiлi. Вялiкаму князю за разбой трэба адказваць жыццём.
Ён выйшаў на двор, калi прывезлi параненых. Што iх прывезлi, Даўмонт зразумеў па галасах чэлядзi. Чэлядзь i размаўляла голасна, каб князь пачуў i выйшаў з дому. Ён падышоў да воза, на якiм ляжаў Скурка. Ваяводу не забiлi, каб паказаць яму, Даўмонту, што маглi б забiць, ды злiтавалiся: глядзi на сваiх недарэзкаў i радуйся, што жывы.
- Княжа, - прашаптаў ваявода, - даруй!
- Не вiнiся, - адказаў Даўмонт. - Што мог - тое зрабiў.
Ён абышоў параненых, кожнаму сказаў суцяшальнае слова i доўга стаяў каля свайго ўлюбёнца Вiценя. Маладому кмету паламалi ботамi рэбры, выбiлi вока. Твар Вiценя быў перавязаны анучкай, з апусцелай вачнiцы сачылася кроў, з уцалелага вока цяклi слёзы
- Я не плачу, княжа! - апрадваўся Вiцень. - Гэта злосць мая плача!