Ягоны абавязак даць пры людзях грозную клятву: што прагучала - тое трэба выканаць. Але даць клятву проста, стрымаць будзе цяжка. У яго пяць сотняў вершнiкаў, а Мiндоўг лёгка выставiць пяць тысяч. I ў любы дзень можа абрынуць сваю сiлу на Крэва i ўсю Нальшанскую зямлю. I пяць тысячаў конных ахвотна прыскачуць - кожны захоча пажывiцца ў суседзяў пры наездзе. Як адказаць такому ворагу? У якiм полi сустрэць? Якiмi мечамi перамагчы? Не праглядвалася нават у далечы гэткая магчымасць. А сэрца патрабавала неадкладнага адказу...
Даўмонт выйшаў з гарадзiшча i стромкай сцяжынай падняўся на Перунову гару. Зверху ён бачыў свой горад у лозе мiж пагоркамi, рассеяныя на iх валуны, замак пры Крэвянцы i ручаiне, два шэрагi хат, пабудаваных уздоўж дарогi, i далёка ва ўсе бакi ягоная зямля - парослыя верасам узгоркi, рэдкiя пералескi, палi, што кожны год нараджалi больш камянёў, чым жыта. На гэтыя палi ён выязджаў паляваць, сухi верас шамацеў пад капытамi коней, баявы сокал-рарэг злятаў з ягонай пальчаткi, уздымаўся ў неба i застываў чорнай кропкай пад аблокамi, выглядаючы затоеннага звера. На гэтую гару адвячоркам прыходзiлi яны з Агнай праводзiць сонца, глядзелi, як знiкаюць у вячэрнiм змроку далёкi лес, россыпы валуноў, Крэвянка, града пагоркаў, за якiя хавалася барвянае кола сонца, i былi шчаслiвыя. А цяпер яна i ён растаптаныя i няшчасныя... На гэтую гару прыходзiлi ягоныя бацька i дзед малiцца боству ваяроў перад адыходам на вайну i ў наезды, i ён таксама прасiў тут Перуна быць ласкавым да кметаў, калi заклiкалi нальшчу на вайну з крыжакамi i мазурамi. А цяпер тут, на святой гары, ён просiць у багоў дапамогi дзеля той бiтвы, у якой ён заб'е вялiкага князя Мiндоўга...
Ён лёг на зямлю i ўбачыў над сабой яснае неба. Успыхвала сярэбраным бляскам, праплывала памiж iм i аблокамi восеньскае павуцiнне. Ён зразумеў, што гэта знак, што нальшанскiя багi гатовыя выслухаць яго. I Даўмонт сказаў багам: "Вы ведаеце, што я невiнаваты. Вы ведаеце, што ў мяне праз подласць забралi маю жонку, маю пару. Я ведаю, што князь Мiндоўг схлусiў, мянуючы свае хiтрыя словы вашай воляй. Я ведаю, што вы можаце адняць удачу i даць удачу. Я ведаю, што вы можаце не даваць парады i можаце мудра параiць. Я князь гэтай усыпанай камянямi зямлi. Тут жыве няшмат людзей. Мая знявага кладзецца знявагай i на iх. Яны не хочуць жыць зняважанымi. А я не магу весцi гэтых людзей у бой з войскам князя Мiндоўга - назад вернецца жменька, i ўсе яны будуць параненыя, як ваявода Скурка, цi страцяць вока, як малады вясёлы Вiцень. Я не ведаю, дзе, калi i як здолею сустрэць свайго ворага i забiць. Маёй дружыны дзеля гэтага недастае. Але ёсць князi, якiя жадаюць таго ж самага, чаго прагну цяпер я. Ёсць полацкi князь Таўцiвiл, прагнаны Мiндоўгам з Жамойцi. Ёсць новы жамойцкi князь Трайнат, пастаўлены Мiндоўгам княжыць на землях, якiя сам падараваў немцам. Яны пакрыўджаныя, яны таксама жадаюць, каб вы дапамаглi даць перамогу пакрыўджанаму. Зараз я вазьму ў рукi па каменьчыку. I буду чакаць вашай парады - з кiм з гэтых князёў мне лепш злучыцца. Калi святло ўспыхне з левай рукi - з Трайнатам. Калi блiсне з правай рукi - з Таўцiвiлам. Калi павуцiнкi блiскануць з абодвух бакоў - звярнуся да абодвух князёў".
Сцiскаючы ў кулаках каменьчыкi, Даўмонт нерухома ляжаў, узiраючыся ў неба, дзе радзiлiся памiж сабой багi, вырашаючы будучыню i ўчынкi помсты. Раптам ярка блiснула сярэбраная нiць з левай рукi. Тады Даўмонт устаў, падзякаваў багам за клопат i пайшоў з Перуновай гары ў свой замак, ведаючы чаго чакаюць ад яго нальшанскiя багi.
9
Згадваючы лёс усiх вядомых ёй людзей i чутае пра незнаёмых, Агна не знаходзiла ў iхных жыццях нiчога падобнага на сваю бяду. Здаралася, дзвюх сясцёр браў у жонкi адзiн чалавек - адну ўслед за другой, але другая жонка была цi незамужняя перастарка цi ўдава з дзецьмi. Марта прыйшла сюды ўдавой. Няхай i не з ўласнае волi прыйшла, але не ад жывога мужа. Мiндоўг быў тады гадоў на дванаццаць маладзейшы. Марта нарадзiла двух сыноў, выняньчыла i ўзгадавала iх, гэта было яе шчасцем. У яе ж, Агны, усё iнакш. Мiндоўг стары: колькi б гадоў ён яшчэ нi пражыў, ён ужо старызна. Яе муж жывы, яна не ўдава, яна - забраная гвалтам жонка маладога прыгожага князя Даўмонта. Яе муж у Крэве, яна пры пляменнiках у Наваградку. У каго яшчэ ёсць два жывыя мужы? Ад першага не нарадзiла, нараджаць ад старога, нелюбага - дзiкунства; у кожным разе гэтае дзiця было б няшчаснае, нечаканы клопат для старэйшых братоў. Нават ад думкi, што можна зацяжарыць ад гэтакага старога ваўка, брыдка робiцца на душы. Мiндоўг наўрад цi падумаў пра гэта, з яго дастаткова двух наступнiкаў, ды i Войшалк можа ў любую хвiлiну скiнуць рыззё i апрануць княжацкую свiтку. Мiндоўг да яе не цягнуўся, як да Марты. Ён забiў ейнага мужа, высек увесь род Булевiчаў, каб стала ўтульным i бяспечным уласнае гняздзiшча. А цяпер ён не паварушыў пальцам. Ён не ваяваў з Нальшчай, не асаджаў Крэва, не бiўся з Даўмонтам, не зрабiў яе ўдавой, якую мае ўзяць пераможца...
Ён заўважыў яе, калi яна прыехала аплакаць сястру. Прыкмецiў каля труны i насмелiўся на злачынства: замест старэйшай сястры пакiнуць пры сабе малодшую. Тыдзень назад - ён муж Веды, цяпер муж Агны. Хлусiць стары Мiндоўг пра волю Веды, пра ейны запавет. Нiчога яна не шэптала, анiводнага гука, памерла ў непрытомнасцi, як кажуць бабкi. Ён прыдумаў за Веду гэтыя дзiкiя словы, калi яны вячэралi, i яна распавядала, як сястра ўратавала яе ад атруты гадзюкi. Нават перад вечным расстаннем не пашкадаваў сваю жонку, прычапiў да яе памяцi дурны жорсткi запавет. Веду ён узяў сiлай, яе - бессаромнай хлуснёй. Веда нарадзiла яму сыноў, яна ж гвалтам забраная iх даглядаць. Ды нашто iм цётка? Нашто iм брат, якi будзе ў падлетках тады, калi яны стануць дарослымi, сапраўднымi князямi, будуць мець сем'i i думаць пра будучыню ўласных сыноў. Калi Мiндоўг i не сканае да таго часу, ён будзе зусiм лядашчы, знядужаны дзед. Яны самi паўбраты Войшалку. Яна для ўсiх трох мачаха, для Войшалка - ужо другая, хоць ён сам старэйшы за яе гадоў на дваццаць, а Рэпiк i Рукля маладзейшыя на дзесяць гадоў. Гаротны лёс акрэслiў ёй стары князь: стаць новай Мартай, заняць яе месца ў наваградскiм замку, у княжых пакоях i на княжым ложы. Застаецца толькi змянiць iмя. Як Веда зрабiлася Мартай пасля хрышчэння ў нямецкую веру, так Агна можа зрабiцца Мартай, калi таксама ахрысцiцца. Хоць выгналi адсюль нямецкiх манахаў, але можна ахрысцiцца i ў царкве, каля якой Марту пахавалi. Была Агна - стане Марта. Тады поўная замена, нiбыта i не заходзiла сюды ў свае чорныя наведкi смерць: нi княжычам, нi людзям нават не прыдзецца прывыкаць да iншага iмя новай княгiнi i мацi. I падобная тварам на Марту, i апранацца будзе ў ейныя спаднiцу, кашулю i свiтку. Толькi вось як сэрца сабе вырваць, каб не балела, што з памяццю зрабiць, каб нiчога не памятала?
Вар'яцтва тое, што задумаў i ўчынiў бязлiтасны князь. У старэчым замарачэннi розуму. Не мусiць стары дзед трымаць яе, маладзiцу, за жонку. Хiба хацеў бы ён для сваёй дачкi мужа з такiм векам за плячамi? Сваю дачку дык аддаў за маладога Шварна. Не, ён апамятаецца, думала Агна. Аднаго дня сыдзе з яго гэтае насланнё. I ўяўлялася Агне жаданая развязка: да Мiндоўга вяртаецца цвярозы розум, ён саромеецца i адпускае яе да Даўмонта, а каб не сорамна было за жорсткi ўчынак, абвесцiць усiм, што здань памерлай жонкi сказала яму адпусцiць сястру ў Крэва. Цi Даўмонт дамовiцца з iм за якую-небудзь службу, i тады браму расчыняць, i яна паедзе дамоў, у Нальшчу, i жыццё вернецца ў ранейшую акрэсленасць. Застануцца пры старым бацьку яе пляменнiкi, застанецца пры сваёй старасцi i адзiноце пракляты Мiндоўг, яна зноў будзе крэўская княгiня, будзе гаспадарыць у сваiм замку, куды ўвёў яе тры гады таму пасля вяселля Даўмонт i дзе засталося ўсё, нават яе пасаг, скрыня з яе строямi i вясельным ручнiком, якi захоўваюць да магiлы.
Але мiналi днi, мiнуў тыдзень - i нiчога не адбылося. Мiндоўг не адумаўся, не засаромеўся, зацямненне з яго не сышло, а паехаў некуды ў пушчу; нiякай весткi ад Даўмонта i пра яго не прыходзiла; марна было i думаць выйсцi з замка праз зачыненыя вароты. I сядзець у адзiноце пад уцiскам бяды i жахлiвых думак неставала сiлы, ды i мусiлi не даваць. На трэцi дзень па ад'ездзе князя прыйшоў Сiрвiд, паклаў на стол ключы ад замкоў на клецях i каморах i сказаў, што яму трэба ехаць па справах, а ключы князь загадаў пакiнуць ёй: яна гаспадыня. А ўслед з'явiлася чэлядзь з паварнi па прыпасы для замкавай аховы i на полiўку для мазураў. Ходзячы з iмi па клецях, прасачыўшы, каб узялi патрэбнае, зрабiўшы тое, што звычайна рабiла ў сябе ў Крэве, адчула Агна, што адбылося яе ўладкаванне ў Наваградскiм двары: у вачах чаляднiц, у iхных размовах яна - княгiня, трымальнiца ключоў ад хлебных i мясных клецяў. I шчыльна было ў замку людзей. Здалёк, калi пад'язджала яна са сваёй аховай да Наваградка, памятала Агна, што здалася ёй Мiндоўгава крэпасць у чатыры разы большая за Крэўскую. Стаiць на вялiзнай гары, вышэйшай за Перунову гару ў Крэве, абкружаная ровам, на стромкiх схiлах iкламi тырчаць завостраныя калы, каменная вежа вышыней са стары дуб, перад брамай палова моста разборная, палова пад'ёмная на ланцугах, над брамай два ярусы клецяў з байнiцамi для лучнiкаў. Але i людзей тут процi Крэва пяцёра на аднаго. Незанятага двара малы круг пасярэдзiне замкавых пабудоваў. Ды i ён толькi ўначы пусты. А ўдзень усюды тоўпяцца людзi. Адна паўсотня варты каля брамы i на сценах, другая спiць у сваiх каморах, вазы з сенам, саломай рыпяць, другiя вазы вязуць гной са стайнi. У князевай вежы на адным паверсе пiсцы, на другiм варта, на трэцi камянi падымаюць, у клецях над брамай калаўрот скрыгоча, калi мост узнiмаюць, i пляскаюць ланцугi, калi мост апускаецца. У паварнi заўжды таўкатня, да ветру за стайняй заўсёды чарга, а ранкам з камораў нечыстоты выносяць i злiваюць у бочку, якую апаўдня вязуць за горад. А яшчэ ўдзень выпускалi з камораў палоненых мазураў i мазурак, i тыя, цiхмяныя, згаладалыя, блукалi па двары, чакаючы сваю штодзённую ежу няволi - пустую капусту. Толькi ўвечары, калi засыналi пляменнiкi, i можна было ад усiх адасобiцца. Але ў гэтай адзiноце душа пакутавала мацней, чым днём у мiтуснi. Удзень здавалася, што ноччу, у адасабленнi, ёй адкрыецца нешта такое значнае, што вызвалiць яе, але ў цiшынi ночы сэрца сцiскаў жах, а душа балела ад уласнай непапраўнай вiны - чаму не паслухалася мужа i прыехала сюды, пахавалi б Веду i без яе, праўду казаў Даўмонт. I праз год магла б прыехаць пастаяць каля магiлкi. А цяпер застаецца толькi тая надзея, што Даўмонт не сцерпiць i знойдзе, як яе вызвалiць. Князь вярнуўся толькi праз два тыднi i ў прыцемках прыйшоў да яе ў пакой пасядзець з Рэпiкам i Руклем. Лучына сумна патрэсквала. Мiндоўг чамусьцi пачаў успамiнаць для сыноў, але i ёй давялося выслухаць, аб сваiм дзяцiнстве. Прыгадваў, як часцяком увечары набiвалiся ў бацькаў дом баяры, а ён з братамi ляжаў на палацях, вось як яны зараз ляжаць, слухаў аповеды пра даўнiя паходы лiтвы, вылiчэнне продкаў да агульнага ўсiм князям прашчура князя Палямона, якi прывёў iх на Лiтву аднекуль з-за мора, а мацi частавала баяраў i дзяцей паранай рэпай - i такая тая рэпа была, цi здавалася, салодкая, што нiчога смачнейшага з тых гадоў ён не еў. Ды i не кожны дзень кармiла мацi рэпаю. А ў восем гадоў пасадзiлi на каня скакаць у сядле, i мечам дзядзькi i старэйшы брат вучылi бiцца. I моцна лупцавалi па спiне i нiжэй за памылкi. Казалi: зноў прамахнуўся, атрымай узнагароду - i плазам мечаў сваiх па спiне. На жываце часцяком даводзiлася спаць, бо на спiне не мог. А каб так жорстка не вучылi, не ўмеў бы абаранiцца, даўно б ужо забiлi. Але тады, калi гэтак бiлi, злаваў на ўсiх, у вочы кляўся: адпомшчу, калi вырасту...
- I што, ўдалося адпомсцiць? - спытала Агна.
- Хiба за навуку помсцяць? - адказаў пытаннем князь. - Яны ж дзеля дабра. Я не помслiвы, - дадаў Мiндоўг.
Агна слухала i разумела, што не патрэбна яна Рэпiку i Руклю як мачаха, мiнулi iхныя тыя гады, калi неабходная малым мацi цi цётка. Зараз iм дзядзька патрэбны. Каб вучыў конна ездзiць, трапна стрэлiць, бiцца мечам. I бязлiтасна лупцаваў за памылкi. А яна гэтак бiць няздольная. Даўмонта князю трэба было паланiць замест яе. Цi князя Трайната. Нахлусiў стары князь на памiнках перад мноствам сведкаў, не пасаромеўся сваю сiвiзну абразiць. Адно пабаяўся: абвясцiць нiбыта апошняю волю Марты, калi яна яшчэ на стале ляжала. Раптам расплюшчыла б вочы i выкрыла: "Не хлусi, князь, маёй сястры!" А з магiлы хоць крычы - нiхто не пачуе.
Неяк уначы яна прачнулася ад пачуцця, што ўсiх iх чакае няшчасце. I яе, i злоснага Мiндоўга, i ягоных сыноў. Так ёй ясна ўбачылiся непазбежныя бедствы, што нават не ўзнiкла боязi: чаго не пазбегнуць - таго сэрца не страшыцца. Ляжала з расплюшчанымi вачыма i бачыла скрозь цемру часу новыя накрэсленнi iхнага лёсу: не будзе iм доўгага жыцця - iх усiх заб'е Даўмонт. Яе, магчыма, пашкадуюць, бо невiнаватая i паланянка, а малых i старога ўсiх пасякуць, не даруе Даўмонт гэтакага здзеку. I, можа не самога Мiндоўга першага заб'юць, а спачатку на ягоных вачах сыноў зарэжуць, Рэпiка i Руклю, каб жахнуўся бацька такому канчатку сваiх подлых учынкаў. А ўжо потым i яму сякерай па карку...
Назаўтра, калi Мiндоўг зайшоў на кухню, Агна зiрнула на яго i ўпэўнiлася ў думцы, што князь зажыўся. Сiвы, валасы на галаве парэдзiлiся, перапаўзлi ў бараду, жорсткi твар у глыбокiх зморшчынах, скура старая, сцямнелая за доўгi век - яе новы муж i, калi паверыць iлжывым клятвам, сястрой для яе абраны i прызначаны. Нашто яна яму, не ўтрымалася зноўку спытаць яна Мiндоўга. Людзi сыходзяцца ў пары, каб род працягваць. А ты трох наступнiкаў маеш. Цi хочаш яшчэ аднаго - замест унука ад Войшалка? Князь здзiвiўся i разгублена адказаў, што пакуль не меў часу над гэтым разважыць.
- Князь, - спытала яна, - я шмат думаю пра волю сястры, i ўдзень, i ноччу, iншае проста на розум не йдзе. Цi правiльна ты зразумеў яе волю? Можа, яна не гэтага хацела? Табе, кажуць, семдзесят гадоў. Мне - дваццаць. Рознiца - век. Руклю твайму дзесяць, мне дваццаць. Як бачыш, гады амаль роўныя. Можа, Марта жадала, каб я стала яго жонкай, ды ты не даслухаў?
Мiндоўга гэтая нечаканая прапанова ўразiла. Ён застыў, намагаючыся зразумець яе сэнс. I кавалак мяса на нажы нерухома павiс у паветры, блiзка ад адкрытага рота. Яна бачыла зжаўцелыя князевы зубы i думала: як стары конь стаў Мiндоўг, зубы выдаюць старасць, недарма каня па зубах выбiраюць. У Даўмонта белыя, у яе белыя - яны маладыя, у iх жыццё наперадзе, а ў вялiкага князя зжаўцелi ад часу i ўсё адно трэцi раз хоча ажанiцца.
Хвiлiну доўжылася князева зняменне. Магчыма, ён упершыню падумаў пра жанiцьбу сына цi пра сваю старасць, цi пра вынiкi трэцяга шлюбу. Нарэшце, ён скiнуў мяса з нажа, абцёр нож аб хлеб i ўклаў у похвы.
- Не! - цвёрда адказаў ён. - Што Марта шаптала, тое ўсе i пачулi. Ты для Руклi i Рэпiка - цётка. Мне - жонка, iм - другая мацi. Не заведзена ў лiтвы з роднымi цёткамi жанiцца.
- Шмат чаго ў лiтвы i ў нас не заведзена, - запярэчыла Агна. - Хiба з чужою жонкаю жанiцца заведзена? У мяне ўсё ж муж жывы. Усе ведаюць, што гэтак, як ты зрабiў, людзi не робяць. Чаму ж за роднага пляменнiка на жаданне ягонай мацi, маёй сястры, iсцi нельга?
- Таму што жадання такога не было. I быць не магло.
- Не было дык не было, - пагадзiлася яна паверыць. - Няхай так, - i выказала наступную прапанову: - Вось у цябе мазуркi сядзяць, ты за iх грыўнi чакаеш.
- Чакаю, - адказаў князь. - Толькi, не грыўнi, а зброю. А што?
- Няхай Даўмонт мяне выкупiць. Назавi яму цану. I табе будзе карысць, i мне шчасце.
- Я што, па-твойму, збой з лесу? - пасмiхнуўся Мiндоўг. - Украў цябе дзеля грошай? Трымаю на саломе? Ты зачынена ў клець? Няетая сядзiш? Твая сястра была тут княгiня, i ты - княгiня. Разумееш? Мы з табой сям'я, дзве зоркi - Лель ды Палель. Як я табой таргавацца магу? Вось калi здарыцца бяда, ты ў палон трапiш, - дадаў Мiндоўг, - тады, не сумнявайся, выкуплю, колькi б нi замовiлi.
- Дык што, не вызвалiцца мне ад цябе, пакуль хто вайной не прыйдзе?
- Табе ад злосцi трэба вызвалiцца, - параiў Мiндоўг.
- Хто, князь, з нас больш злосны, - спытала Агна, - ты цi я? Хiба гэта ты ў мяне ў палоне мардуешся?
- А ты не мардуйся! - сказаў князь i выйшаў з пакою, так нiчога не з'еўшы.
10
Здзеклiвую Агнiну прапанову стаць жонкай Руклi князь Мiндоўг прыгадаў увечары, калi ў адзiноце клаўся спаць. Адразу знiкла санлiвасць, бо ўявiўся хударлявы Рукля ў абдымках налiтай здароўем Агны, на княжым ложы, i гэтае вiдовiшча адлюстравала недарэчнасць выказанага Агнаю меркавання. Злосны жарт зрабiць Руклю ейным мужам. Замест пасагу - былы муж з навостраным нажом у халяве. Нашто дзiцяцi такая жонка? Даўмонт ужо безумоўна звар'яцеў бы, калi б справа абярнулася гэткiм вынiкам. Не патрэбны ёй уладаром дзесяцiгадовы пляменнiк. Не, не бывае такой бязглуздзiцы нават у жаночай галаве, казаў ён сабе, гэта яна прыдумляе кпiны, каб мяне злаваць. Даўмонт жывы, вось што не дае ёй спакою. Хоць, што ёй было з яго? Колькi там, два цi тры гады пасля вяселля пражылi, а дзяцей не завёў. Цi не ўмее, цi багi працiвяцца, не жадаюць, каб Даўмонтава племя пладзiлася. А тут родныя пляменнiкi, яна тут вялiкая княгiня. А што ў той Нальшчы? Чакай з дня на дзень, калi аўдавееш. Што, Даўмонт прырасцiў сабе зямлi, хоць колькi ўмацаваўся? Сядзiць на ўдзеле па бацьку. Што далi, тое мае. Такiх у Нальшчы пяць князёў поседам сядзяць. Адна мара - жыць цiха, як мыш у падполлi, каб кот не палашчыў. Маўляў, гэтак дзяды жылi. Узiмку наезд, улетку наезд - каго-небудзь абабралi, лупы па дварах развезлi, брагi напiлiся, гароху наелiся, пуза пагладзiлi i на печы залеглi спiну грэць - лiтоўскае шчасце...
Хiба адбiлiся б ад Бурундая, калi б не было моцнага Наваградка? Уселiся б на карак татары, як у Разанi сядзяць, калi б не яго, Мiндоўга, адзiная валадарная воля. Змянiлася жыццё за апошнiя дваццаць гадоў гэтак неспадзявана, як раней за стагоддзi не мянялася. Толькi дурны можа сумаваць аб прыяцельстве дробных князёў у тыя дзедаўскiя часы. Тыя дзяды пра татараў не ведалi, пра немцаў краем вуха пагалоскi чулi. Такiх магутных ворагаў нiколi Лiтва не мела. Што ў параўнаннi з iмi наезды мазураў цi русiнаў? Наедуць - праз год атрымаюць наезд у адказ. А паспрабуй сваiмi крэўскiмi, кернаўскiмi, гальшанскiмi дружынамi на татараў наехаць! Цi на крыжацкiя замкi! Няхай паспрабуе Даўмонт сваiмi пяццю сотнямi хоць бы Наваградак аблажыць. Што застанецца ад яго праз гадзiну? Пачастунак груганам ды лужына крывi.
Уся бяда малых людзей у тым, думаў Мiндоўг, што яны дрэнна кемяць, марудна думаюць пра самае важнае ў жыццi. Чаму немцы лёгка прусаў падпарадкавалi? Бо мелi прусы восем старэйшых князёў, а вялiкага памiж сабой абраць не здолелi. I нiхто з васьмi не наважыўся стаць вялiкiм ды iншых сваiм мечам сабе падначалiць. Пры патрэбе - забiць. I на Лiтве так вялося, пакуль ён, Мiндоўг, не вырашыў, што стане вялiкiм князем. I насуперак агульнай нязгодзе, перашкодам, мноству ворагаў стаў. Было ў яго трыста ашмянскiх кметаў. Цяпер дваццаць тысяч садзяцца ў сядло, калi ён аб'яўляе паход. Ён - першы вялiкi князь Лiтвы. Ён i Полацак здолеў прыяднаць, i землi дрыгавiчоў. Ён першы вялiкi князь Лiтвы i Русi. Але пра што, пра каго ён, вялiкi князь, змушаны думаць пасярод ночы? Пра якiхсьцi Даўмонта, Гаторпа, Любеня, пра iх дробныя крыўды, iхную зайздрасць, iхную братнюю нянавiсць, непрыязнасць да зменаў. Цяжка з тымi, у каго глузду ў галаве менш, чым пыхi. Забiць iх - вось тады думаць пра iх не прыдзецца. А калi шкадуеш iх забiваць - яны сваё месца не ведаюць, злуюць, востраць мечы, ад iх жа i абараняцца трэба не менш пiльна, чым ад крыжакоў.
Але, праўду кажа Агна, Даўмонт жывы, i жывыя прыязныя да яго Гердзень ды iншыя нальшанскiя ўладары. Хоць кожны з iх паасобку яму не пагроза i наогул нiкому не пагроза, але зграя груганоў i лiса па полi ганяе... "Ён жывы!" Хiба гэта надта разумны доказ? Ну, жывы. Пакуль што жывы. Ягонае шчасце. Няхай парадуецца - зноўку жанiх. Але калi жывы Даўмонт перашкаджае Агне адчуць сябе гаспадыняй Наваградскага замка, значыць, Даўмонту лепш не жыць. Дзяцей не мае. Калi возьме каго ў новыя жонкi заўтра, дык дзiця захныча праз год. А калi за гэты год Даўмонт загiне, дык крэўская зямля адразу далучыцца да Наваградка. Ды хоць i дзiця будзе, што з гэтага вынiкае? Яшчэ адзiн няшчасны на белым свеце. Можна i мечам Нальшчу прылучыць. Хоць заўтра. Даўмонт уцячэ i будзе дадзяваць наскокамi на межах. I ўся гэтая зграя дробных гаспадароў у Дзяволтве i Жамойцi, пазбягаючы гэтакай долi, злучыцца, каб шкодзiць Наваградку. Таму лепш iсцi зведаным шляхам - збiраць iх разам у паход, а ў бiтвах заўсёды частка князёў гiне, i частка iхных палкоў гiне, крыўдаваць няма на каго - каму жыць, каму крумкачоў кармiць, пазначае Мерцва. Хто застаўся жывы - усё адно знядужаны. А хто загiнуў - той пасля хаўтураў забыты. Як Ердзiвiл-небарака. Хто сёння аб iм прыгадвае? Быў - i няма. Тое ж i з Даўмонтам можа здарыцца. Не прыйдзецца слухаць скаргi, што жывы. Ну, жыў, а цяпер ляжыць у полi, невядома дзе яго маглiцу шукаць. Удава. Няўжо лягчэй зробiцца на душы, калi паведамяць, што Даўмонта немцы цi валыняне забiлi? Тады, як заведзена, роспачна паплакаць - i выкраслiць з памяцi. Маўляў, што зробiш - вораг забiў! Вольная! Можна без болю ў сэрцы замуж iсцi. Не сваёй воляй лёс мяняю, а гэта сякера нямецкая цi валынская змянiла. Немцаў клянiце, мяне шкадуйце... Што мужчынская памяць, што жаночая - нядоўгi час жыве. I ўжо тады, як у людзей прынята, - радуйся жонка новаму мужу, выконвай усе абавязкi, як сястра твая дванаццаць гадоў выконвала. Не, далёка пакуль Агне да княгiнi, калi так адчувае. Марта мацнейшая была...
11
Князь Трайнат атрымаў вестку аб смерцi Мiндоўгавай жонкi ў той дзень, калi Марту пахавалi. З гэтакiм жа спазненнем ён даведаўся пра жанiцьбу свайго роднага дзядзькi, якую той учынiў пасля трэцяга памiнальнага кубка. Вестка пра ганьбу, што абрушыў Мiндоўг на маладога Даўмонта, прынесла Трайнату задавальненне. Ашчаслiвiў яго дзядзька сваiм нечаканым глупствам. У найлепшым сне не магла прыснiцца такая ўдача. Цяпер ён без клопату атрымлiваў надзейнага паплечнiка супраць старога Мiндоўга. Можна лiчыць, радаваўся Трайнат, што Мiндоўг сам вырашыў пакласцi галаву на калоду. Застаецца ўзняць сякеру. Даўмонт шчаслiва i падыме, i апусцiць. Больш зацятага забойцу для сябе Мiндоўг ужо не падрыхтуе. Дарэмна паклёпнiчаюць тэўтонскiя рыцары, што ў жамойтаў дрэнныя багi. Вось сведчанне, што яны клапатлiвыя пра свой народ: абрыдзеў жамойцкiм багам iх шматразовы здраднiк, i падштурхнулi яны яго да шаленства. Забраць у жывога князя жонку - зразумела, не навiна, але каб спарахнелы дзядзька забiраў сабе жонку ў пляменнiка, такога паданнi лiтвы i жамойцi не ведаюць. Нездарма кажуць: сiвiзна ў галаву - чорт у рабрыну. Прыдзецца князю Мiндоўгу плацiць за старэчы юр. Неабачлiвы стаў стары князь - гэтак рызыкаваць з-за спаднiцы.
Трайнат бачыў баявы тапор Даўмонта над галавой вялiкага князя i пасмiхаўся, прадчуваючы магчымыя змены для сябе пасля вынiшчэння Мiндоўгава роду. Так прыемна было пра гэта марыць, што нi аб чым iншым i не думалася. Найчасцей думка была такая: само па сабе нiчога не зробiцца. Трэба беднаму Даўмонту дапамагчы, падтрымаць яго, адной сваёй крэўскай дружынай яму Мiндоўга не адолець. Як ён бязлiтаснага крыўдзiцеля заб`е, калi не мае магчымасцi падступiцца. Гэта ж будзе тое самое, што ў адзiночку паляваць на воўчую зграю - з`ядуць. Думка пра забойства дзядзькi з кожным днём мацнела, укаранялася ў сэрца i ўрэшце патрабавала дзеянняў. Найперш неабходна было пагутарыць з Даўмонтам, перасцярэч ад паспешлiвасцi i акрэслiць свае ўмовы. Разлiчваць на княжы стол у Наваградку Даўмонт не мусiў, але ягоная помста апраўдвае гвалтоўную змену вялiкага князя - нехта ж павiнен заняць апусцелае месца. Нiхто не зможа дакараць Даўмонта i называць яго злачынцам. Мiндоўг зганьбаваў Даўмонта, таму Даўмонт пакараў Мiндоўга. Усё адпаведна старадаўняму святому закону. Шмат хто зараз на гэта будзе спадзявацца. Мiндоўг, зразумела, таксама ведае лiтоўскiя законы, ведае, што стварыў сабе смяротнага ворага. Iмя "Даўмонт" будзе для яго знакам небяспекi, ды павiнна стаць iмем ягонай смерцi. А тое, што на месца старога Мiндоўга сядзе моцны Трайнат, нiхто не аспрэчыць. Правы на стол вялiкага князя ў Трайната сапраўдныя: ягоная мацi - родная Мiндоўгава сястра. Хiба толькi Таўцiвiл пачне раўсцi, як у карак уджалены, што ён - сын брата Мiндоўга, а ягоны бацька быў старэйшы, а па мацi не лiчыцца, а Трайнатавы бацька жамойт Вiкiнт, дык няхай Трайнат i сядзiць на жамойцкiм удзеле i не зазiрае на большае. Ды хто яго, дурня няўдачлiвага, будзе слухаць, хто за iм пойдзе? У Рызе ад немцаў хрысцiўся, у Полацку ў царкву пабег перахрышчвацца. Ну, i хадзi з крыжом на шыi, як вол з ярмом. Князi Нальшчы, Дайновы, Дзяволтвы i тут на Жамойцi падтрымаюць яго, Трайната, бо адной веры, маладзейшы i мае сiлу. Усiм Мiндоўг пёры з хвастоў выдзiраў. Падабалася на нямецкi лад уладарыць: гукнуў - спяшайся выконваць. Мне, маўляў, карона нямецкая галаву аздабляла, розуму дадала. У каралях пабываў, Рукля недарослы у каралевiчах. Генрык - так яго нямецкiя святары ахрысцiлi. А малодшага, Рэпiка, - Андрэем. Каралевiч Генрык для Наваградка, князь Андрэй для Жамойцi. А тое, што раней усю Жамойць немцам граматай падараваў, - пра гэта памятаць не варта. Гэта, маўляў, у часе вайны давялося дараваць. Ваенная хiтрасць. Каб выжыць. Каб Данiлу Галiцкага перасiлiць з дапамогай рыцарскiх посiлкаў. Па трэцяе калена абразiў жамойтаў тою дамоваю. Пакуль ён жывы, Жамойць пры iм. I ўсе, хто на Жамойцi жывуць, таксама. А пасля яго скону - жамойць iдзе пад немца, самi тады з крыжакамi разбярэцеся. Цi яны з вамi разбяруцца, як з прусамi. Усю жамойць у залежнасць ад свайго веку прывёў. Выгадна стала для жамойтаў, каб жыў ды жыў, канца века не ведаў. Хiтры быў дзядзька Мiндоўг... Чаму ж Наваградак не падараваў? Цi Вiльню? Цi сваё родавае ашмянскае гарадзiшча з прылеглымi землямi? Бо не сцярпела б баярства наваградскае i вiленскае, калi б падараваў князь iхныя землi ды iх самiх немцам. I вежа каменная не ўратавала б ад смерцi. Задушылi б пасамi. Што iм ды яму да жамойтаў - далёка ад Наваградка iхныя землi, няхай немцы iх цiснуць i б'юць, не шкада...
I быццам адчуў Даўмонт, хто пра яго думае i хоча пабачыцца - у двор да Трайната прымчаў з Крэва ганец з прапановай аб сустрэчы. Добры будзе з Даўмонта князь, ацанiў прапанову Трайнат, не памылiўся каму замест Мiндоўга ў Наваградку валадарыць. З першымi маразамi князi з'ехалiся ў пушчы. Сэнс спаткання нагэтулькi абодвум быў зразумелы, што, не пятляючы, адразу дамовiлiся пра галоўнае: Трайнат сваiм войскам дапамагае Даўмонту адпомсцiць, а Даўмонт сваёю дружынай дапамагае Трайнату ўзяць Наваградак. Як i калi гэта здарыцца, не абмяркоўвалi; вырашылi проста - пры зручным выпадку. Магчыма такi выпадак надарыцца зiмой цi ўвесну, залежна ад непрадказальных варункаў раптам хто наедзе, i Мiндоўг склiча войска цi сам выправiцца куды з дробным аддзелам аховы. Можа, на ловы. Калi i куды - не прадбачыш. Галоўнае - быць напагатове, чакаць вызначаны час. Багi вызначаць i падкажуць. Рысь у засадзе па некалькi дзён чакае сваю ахвяру. Не спiць, не варушыцца. Вось i нам трэба затоена сядзець. Няхай наваградскi князь мяркуе, што крыўду сцярпелi i перад iм скарылiся. Маўляў, што зробiш процi волi вялiкага князя, процi яго вялiкай сiлы - сiла салому ламае. Трэба хiтраваць, усыпляючы ягоную пiльнасць, замерцi перад скачком, i да гэтай змовы нiкога да апошняга дня не далучаць. Хто не любiць Мiндоўга, той сам на гэтых ловах далучыцца. Прыкладам, полацкi князь Таўцiвiл пажадае прыгадаць роднаму дзядзьку, як ад падасланых забойцаў уцякаў, у балотах, нiбы тая жаба, хаваўся. Але цяпер i яму анi слова. Бо здольны зрабiць, каб нi сабе не было i нiкому. Ад зайздроснага дурня ўсяго можна чакаць...
Заняла сустрэча гадзiну, але цалкам перакроiла Транатавы настрой жыцця: цярплiвае чаканне скону Мiндоўга змянiлася на ўзрушанае чаканне дня расправы з дзядзькам i заняцця Наваградка. Вырашаная незалежнасць ад веку Мiндоўга адкрыла iншую прастору для клопату i задумаў.
Вечарамi, калi збiралiся ў доме госцi i чэлядзь - i хто праў, хто пяяў, хто шчапаў лучыну, хто займаў увагу жахлiвымi цi вясёлымi казкамi, - князь Трайнат глядзеў на жонку, дачку, чаляднiкаў i думаў: "А ў хуткiм часе не тут, а ў Наваградскай вежы будзем вечарамi сядзець. Усе яны са сваiмi кроснамi, калаўротамi, песнямi ды казкамi туды перамесцяцца. А тут, у Кернаве, малодшы князь сядзе - мяне слухаць, з немцамi бiцца. А хутчэй, не князь, а намеснiк, каб не займалi галавы небяспечныя мроi пайсцi тым жа шляхам, якiм ён, Трайнат, у Наваградак прыйшоў. Шкада роднага дзядзьку забiваць, не надта добрая справа, ды па-iншаму ў вялiкiя князi не трапляюць. Мiндоўг сваё пражыў. Калi ён сам памрэ, дык Войшалк на памiнках можа расчулiцца, скiне чорны клабук з галавы, насуне бацькоўскую карону - цяжка будзе зняць. Цi наваградцы памiж сабой пашэпчуцца i паставяць Руклю, каб урады свае пры сабе захаваць. Няма выбару. Шкада не шкада, а забiць трэба. Багi паклапацiлiся, усё наперад пралiчылi i акрэслiлi, ужо мсцiўца вечарамi вострыць на каменi меч...
Наводзячы размову на абмеркаванне сямейнага жыцця Мiндоўга, Трайнат задаволена слухаў, як жонка i бабы ганьбавалi князя Даўмонта, што цiхмяны i лёгка праглынуў крыўду - забралi жонку, а ён як бязрукi. Што мы з вамi ведаем, пярэчыў тады Трайнат, можа ён i радуецца гэтаму. Мiндоўг сабе ягоную ўзяў, а ён сабе маладзейшую, некранутую знойдзе. Ды i што ён здольны зрабiць Наваградак узяць у аблогу сваiмi сотнямi? Хутка дружыну яго спластуюць, як жончыну ахову спластавалi. Праўда, пагаджалiся з iм, калi цвяроза паглядзець, дык лепш будзе зноў абабiцца. А потым зноў у вялiкага князя Мiндоўга жонка памрэ, смяяўся Трайнат, i зноў ён Даўмонта халасцяком пакiне. Зноў Даўмонт вяселле згуляе, зноў у Мiндоўга жонка памрэ... Усе душылiся рогатам. Нявесела цяпер князю аднаму начамi мерзнуць, кплiва шкадавалi Даўмонта бабы: малады, а на печцы адзiнока, як зломак, ляжыць, старыя нянькi ежу гатуюць. Не пазайздросцiш Даўмонту: калi вырашыў Мiндоўг яго са свету зжыць, дык зжыве...
Адно блага, думаў Трайнат, што цяжка да Мiндоўга падступiцца. Абкружыўся баярамi ды кметамi - не праломiшся да яго. Калi куды выпраўляецца - наперад нiкому не адкрывае. Чужога чалавека ў сваю службу пры двары не бярэ. Трэба сярод яго блiзкага атачэння нявернага цi пакрыўджанага чалавека пашукаць, цi вернага цяпер, але здольнага здрадзiць князю, калi нешта атрымае для палепшання сваёй долi. Заўсёды знойдзецца ахвотнiк паскудства ўчынiць... Сярод баяраў i ўраднiкаў наўрад цi хто пагодзiцца. Яны больш, чым маюць пры Мiндоўгу, ад новага князя не атрымаюць. Iм i зручна, каб Мiндоўг, як крумкач, доўга жыў i доўга валадарыў. Яны пры яго ўладзе заможныя, вышэй не ўздымуцца, дык нашто iм рызыка з гары на падлогу падаць... А вось кмет просты, якi марыць у сотнiкi трапiць... Цi чаляднiк, якому абрыдла ваду ў князеву лазню насiць. Паабяцаць яму, што будзе свечнiкам i двор атрымае. Яму i рабiць нiчога не трэба ўласнымi рукамi - шапнуць толькi трэба ў падстаўленае вуха, куды князь збiраецца ехаць ды з якой аховай. Павiнны быць паблiзу Мiндоўга такiя людзi. Захацеў бы Мiндоўг, дык i тут падобных мярзотнiкаў знайшоў, i пры Даўмонце таксама нехта такi ходзiць. Усюды яны ёсць - хто слабы, хто хцiвы, хто злапомны. Але дробнага занятку людзi баяцца сваё жыццё на кон ставiць. Можа, i рады былi б узляцець, ды крылы курыныя, успудзяць князя цiкаўнасцю ды жахам у вачах. Могуць i прызнацца са страху ў сваiх задумах i марах. Не, з драбязой чалавечай дамаўляцца - сябе прынiжаць. Ураднiка трэба знайсцi, хто мае давер з канюшых каго, мечнiк, крайчы, ваяводы... Ведаючы ўсiх мiндоўгавых ураднiкаў, кожнага ў думках узважваючы, Трайнат не бачыў нiводнага, хто пагадзiўся б увайсцi з iм у змову. Радвайла пабаiцца, ваявода Сiрвiд лепш памрэ за свайго князя, чым здрадзiць... Вось калi толькi гэты разанскi выгнаннiк, Мiндоўгаў радца, захоча? Блiжэй за ўсiх стаiць, сваякоў тут не мае, па родавай княжай звычцы на высокае месца мусiць зазiрацца. Трэба будзе з iм сустрэчу наладзiць, пазначыў сабе на будучыню Трайнат. Калi большага хоча - адгукнецца. А тыя, што першыя ў полымя не палезуць, потым прыбягуць падтрымаць, калi справа будзе зробленая. Занадта доўга Мiндоўг пры ўладзе - шмат каго крыўдзiў. А зараз не ўсiм спадабалася, як князя Даўмонта абразiў. Смешна яно смешна, бо не сам у пастку нагой патрапiў, ды ёсць што ўзважыць. Калi жонку сваю iмгненна сцер з памяцi, дык што пра баяраў казаць? Прыб`е кожнага, як камара. Вядома, крэўскага князя няма чаго шкадаваць - сам дазволiў сваёй бабе залезцi ў воўчае логава. Няхай i кусае сябе за локаць. Але пераканалася кметства на гэтым Мiндоўгавым жарце, што саслабеў iх вялiкi князь, шалее ад старасцi, значыць, захiстаўся яго княжы сталец. А моцнага наступнiка не мае: Руклю яшчэ дужэць гадоў сем, Войшалк у манастырскай каморы княжыць. Нiхто сваё жыццё за iх класцi не пабяжыць.
12
З усiх ураднiкаў вялiкага князя Агна адчувала прыхiльнасць толькi да разанца Астапа. Яна бачыла, што ён шкадуе яе. Астатнiя глядзелi з той абыякавасцю, якое вартая бяспраўная сваячка гаспадара. Чужая двару i Мiндоўгу, яна не магла iм нашкодзiць цi быць карыснай. Сястра памерлай княгiнi, цётка княжычаў, перахожая жонка паводле запавету, няпрагная да ўлады - усё гэта абяцала мала карысцi ад прыяцельства. Мiндоўгава атачэнне трымалася з ёю ветлiва, вiталася пры сустрэчы, жадала здароўя пры развiтаннi ў тых выпадках, калi выпадала сустракацца на двары цi разам сядзець за сталом. Князева жонка што князева маёмасць: лепш да яе не прыглядацца i надта блiзка не падыходзiць. Жывая яна цi хварэе, пакутуе цi радасная - не нашая справа, не любiць лiтва тых, у каго вока на чужую маёмасць вострае, а язык доўгi.
Прыветлiвы, гаваркi разанец мог за чвэртку гадзiны больш запытаць i расказаць, чым санавiтыя ўраднiкi за тыдзень. Жаласлiвых словаў Астап не казаў, але позiрк у яго быў сяброўскi. Зойдзе ў паварню, пажартуе, пра нешта спытаецца, нешта раскажа - вось i спачуванне. Iншым разам ён апавядаў свае прыгоды з мiнулага жыцця. З асобных успамiнаў Астапа даведалася Агна, што ён з разанскiх князёў. Бацька ў мяне быў лiхi, казаў Астап, старэйшага брата i пяцёх дваюрадных на застоллi пасек, але ў полi бiтву не вытрымаў i давялося яму ўцякаць у стэп. З полаўцамi доўга мы сябравалi, разам з чарнiгаўскiм князям на Галiч бiць Данiлу хадзiлi. У чарнiгаўцаў Астапу не надта шанцавала з-за бацькi, якому не магло даравацца братазабойства, у Наваградку пашчасцiла - князь Мiндоўг за бацьку яго не дакараў, узяў да сябе. Дзякуй богу, уладкаваўся, а мог у татараў у палоне сядзець, як iншыя разанскiя сваякi, кабылiнае малако ў даёнку надойваць. А сям'я? А якая сям'я? Тая сям'я там згубiлася, згiнула ад татарскiх арканаў цi згарэла, калi горад палiлi. Не засталося следу. Прыгадваюцца ў снах, казаў Астап. Я i не бядую дужа. Як у нас кажуць: не страшыся, браце, на той свет прарвёмся, на небе сустрэнемся. Там з першай сям'ёю зноў i сыйдуся. Тут жыццё грахоўнае i нядоўгае, нядоўгае i жорсткае: каму дужа шанцуе, каму наадварот. Я ўдачлiвы, знарокам хвалiўся Астап. I жывы, i князь Мiндоўг двор мне падараваў, што пасля забiтага баярына застаўся, а пры дварэ - жонка з дачкой, зараз ужо ад мяне сына нарадзiла. I будавацца не давялося, усё гатовае - хата, двор, дзеўка, стайня, хлеў, каморы, само прыйшло ў рукi. Калi ад сваiх i ад полаўцаў уцякаў - адчайваўся, здавалася, сэрца парвецца ад горасцi i няўдачы, памру ў сядле i звалюся пад капыты. А цяпер думаю: як бы яшчэ пражыць гэтулькi, колькi пражыў, сына выгадаваць, вялiкi дом зрубiць. Колькi месца займаў на ўслоне, гэтулькi i буду займаць, але вось, паказацца трэба, што не лыкам шыты. Людзi любяць, калi спiну перад iмi згiнаюць. Iншы яшчэ i ацэньвае, наколькi чалавек перад iм нахiлiўся - глыбока цi схiтраваў, у пашану цi не ў пашану яму згiнае свой хрыбет. Сам калiсьцi так глядзеў, а цяпер шмат перад кiм нахiляюся. Магу табе сказаць, не надта гэта прыемная справа кланяцца.
- А мне як быць, Астап? - спыталася Агна. - А што ты можаш? Бог цярпеў i нам вялеў. Лепш жонкай быць, чым цёткай на столаку пры печцы, - адказаў ён.
- Брыдка мне тут жонкай быць.
Астап уважлiва паглядзеў на яе:
- А як з князёў у слугi? А сястры, тваёй, думаеш, лёгка было?
Усiм не соладка, думала Агна, ды якая ж ад гэтага палёгка? Астап сюды сам прыскакаў i шчаслiвы, што двор займеў. Марту ўдавой прывялi. А ёй што тут рабiць? Штодзённа пiльнаваць, каб не аб'ядала князя ягоная чэлядзь, шчасцiць Мiндоўга думкай, што не народзiць сястра памерлай жонкi братоў Руклю i Рэпiку? Падумаўшы так, яна вырашыла, што даўмелася падставы гвалту над сабой: баяўся, пэўна, Мiндоўг баяўся, што ў Руклi з'явяцца сястрынiчы i некалi, праз гады, ўзнiкне небяспека сутычак мiж iмi. Можа, неаднойчы яны з Мартай пра гэта меркавалi i тая гэтаксама баялася? Але iх жа трэба нарадзiць было, гэтых братоў, думала Агна. I чаму браты? А раптам дачок яна нарадзiла б князю Даўмонту? Якая ж ад дзевак пагроза Руклю? I наогул ад сваякоў па кудзелi? Яны ж Даўмонтавiчы былi б, дзедзiчы Нальшчы. А пакуль наогул дзяцей няма. Няўжо для Мiндоўга i куст уначы - мядзведзь?