Неяк удзень яна прыснула i прыснiўся ёй сон. У сне нальшанцы захапiлi наваградскi замак. Яна бачыла, як Скурка прыбiў дзiдай да варотаў брамы ваяводу Сiрвiда, i той вiсеў, перабiраючы нагамi. А на версе каменнай вежы Даўмонт i Вiцень разгойдвалi старога Мiндоўга за рукi i ногi, а разгайдаўшы, падкiнулi ў паветра, i князь паляцеў унiз з крыкам жаху, i глухi ўдар паведамiў ёй, што яе вызвалiлi. Яна зiрнула з вежы ўнiз - там, у замкавым рове, у бруднай лужыне, ляжаў Мiндоўг, наскрозь працяты астрогамi. А потым Даўмонт i яна скакалi знаёмай дарогай у Крэва, у свой родны дом. А ззаду скакала ахова, Вiцень, Скурка, вясёлыя кметы. Добры сон, думала яна, калi абудзiлася. Толькi нiкому нельга яго пераказаць: раз'юшыцца Мiндоўг ад такiх прадбачанняў, выправiць людзей забiць Даўмонта. I застаўся сон ейнай таямнiцаю. Можа, ён прарочы, думала Агна, можа збудзецца...
Пасля дзядоў, калi дажджы змянiлiся маразамi i прыпарушыла зямлю снегам, пазначаючы блiзкi канец пакутлiвага для яе года, пачула Агна ад чаляднiц змрочную для сябе вестку - Даўмонт шукае новую жонку. Нiбыта ўжо пасылаў сваiх ураднiкаў глядзець дачку Гаторпа, i да яцвяжскага князя Скамонда ездзiлi ад яго шукаць нявесту, можа яшчэ куды выпраўляў людзей. Сэрца не дазваляла Агне ў гэта паверыць. Прыгадваючы Крэва, Перунову гару, дзе ўдвох часцяком праводзiлi сонца, дом, свае рэчы ў доме, печ, ложа, пакрытае ейнаю посцiлкай, яна не магла ўявiць, што ў гэтым доме замест яе будзе жыць, гаспадарыць, спаць, сустракаць Даўмонта, хадзiць разам з iм на Перунову гару iншая жанчына. Я ж жывая, думала Агна. Хiба Даўмонт ўдавец? Што яны вырабляюць? Мiндоўг бярэ мяне за ўдаву. Даўмонт шукае жонку, быццам аўдавеў. Яны абодва здурэлi. Агна вырашыла спытацца ў Астапа - цi праўдзiвыя чуткi, што князь Даўмонт скарыўся, забыў на яе i пасылае людзей на агледзiны выданнiц.
- Ходзiць пагалоска, - адказаў разанец, - што ездзяць па дварах ягоныя мечнiк i лоўчы. Можа, што i выездзяць. А можа i не. Небагата гожых дзевак у княжых дамах. Ён, сама разумееш, абы каго прывесцi не можа. Я гэтак скажу табе: лепш яму хутчэй ажанiцца. Усiм было б спакайней - i вялiкаму князю, i Даўмонту, i табе.
Пацверджаная Астапам горасная вестка дашчэнту абязволiла Агну. Нiчога не змянiлася з бабiнага лета, наперадзе яе чакала непраглядная нуда, яна не ведала чым абнадзеiцца, дзе шукаць сабе апiрышча. У душы збiралася журба, усе жаданнi ўсохлi, усё здавалася непатрэбным, чужым, бязрадасным. Вось я зрабiлася што голае дрэва зiмой, думала Агна, сухастоiна, ссекчы мяне трэба.
Неяк выдаўся зусiм тужлiвы для Агны дзень. Яна адзiнока засела ў пакоi, нават пляменнiкаў адправiла ад сябе. Пачаў бы хто лямантаваць "Гарым! Ратуйся!", дык i з ложа не ўстала б: што дымам удушыцца адразу, што тугой здушлiвай за доўгiя месяцы - адно i тое ж. Бяда да бяды цягнецца - Мiндоўг нiбыта такога яе бязвольнага стану чакаў. Увечары ўвайшоў да яе ў пакой, i яна адчула, што ён застанецца тут да ранку. Ён сеў побач яе, потым прылёг побач i пачаў песцiць i палез пад кашулю халоднай шурпатай рукой. Агна слухала ягонае дыханне, i было ёй усё роўна: у жонкi яе возьме, цi задушыць гэтымi шурпатымi рукамi, цi заб'е за абыякавасць да яго, толькi б нi пра што не пытаўся i нiякiх словаў ёй не казаў. Не клiкала яна яго, пэўна, падмануўся, думаючы, што Рэпiка i Руклю наўмысна ад сябе адаслала, каб ён прыйшоў. Вось i прыйшоў...
Стары князь - нядоўгiя ласкi. Ён заснуў, i яна хутка заснула, можа, раней, чым ён; пасярод ночы прачнулася, побач ляжыць цёплае расслабленае чужое цела. Яна павярнулася да сцяны, нудна было думаць, нашто яно ляжыць побач, а ранкам прачнулася - не было каля яе сiвога мужа. I такое ўзнiкла ў яе пачуццё, што прыснiлася ёй непатрэбная князева любоў, не прыходзiў ён да яе, прымроiлася яшчэ адна жуда ў змроку ночы...
Так i старалася думаць, што бачыла страшны сон процi ранейшага, прарочага, пакуль не адчула, што цяжарная. З маладым мужам спала - нiчога ў лоне не завязвалася, а Мiндоўгава старэчае семя адразу пайшло ў рост... Звар'яцець можна ад такой бяды. Быццам атручаны камень засунуў ёй у чэрава ўдавец па сястры. Яна адчувала апальваючы цяжар гэтага каменю. Усе думкi былi гарачкавыя, нават у сне аддавалася жудой прысутнасць у целе ненавiснага семя. Узгадвала, як з Даўмонтам марыла пра сына: яна зацяжарыць, а ён будзе прыцiскаць вуха да жывата i слухаць рухi свайго дзiцяцi. Не давалася, не рос жывот. А цяпер надзьмецца, i будзе сядзець у iм маленькi Мiндоўг. Жонка князя Даўмонта зацяжарыла вырадкам князя Мiндоўга. I падзялiцца сваiм няшчасцем няма з кiм. Не крыкнеш князю - нашто мне твой вырадак? Нашто ён табе? Стары ваўкалак толькi ўзрадуецца. I баб не папросiш параiць - усiм раскажуць: у князевых сыноў неўзабаве будзе брацiк цi сястрычка. На ганьбу Даўмонту.
Трэба было пазбаўляцца ад каменю, якi ўзрастаў у чэраве. Ды дзе ўзяць зелле ў гэтым замку сярод чужых людзей, дзе ўсе адзiн у аднаго пад наглядам. Скажы хоць выпадкам адно слова - "каноплi", i адкрыецца, што носiць князеў падарунак ды хоча вытруцiць. Варту прыставяць пiльнаваць, каб не вытруцiла вырадка. Паверыўшы сэрцу, Агна папрасiла Астапа прынесцi ёй патрэбнае зелле. Той некалькi хвiлiнаў моўчкi ўглядаўся ёй у вочы: позiрк у яго быў пранiклiвы, быццам ён намагаўся ацанiць, цi вартая яна выратавання i ягонай дапамогi. Нарэшце ён сказаў: "Ты хоць разумееш: калi князь дазнаецца - мне галаву знясуць!" - "Не дазнаецца! Клянуся!" - абяцала Агна, i ён паверыў ёй.
Цяпер яна гаспадарыла ў паварнi, каб заварваць выратавальную для сваёй годнасцi атруту. Праз тры тыднi ў лазнi, раптам схапiў жывот невыносны боль, быццам агонь там запалiўся, i пацякла з улоння кроў. Проста на палок вылiлася тое, што магло стаць яшчэ адным Мiндоўгавым наступнiкам. "Перапарылася" тлумачылi чаляднiцы выкiдыш, i засталося для ўсiх таямнiцай: жадала яна выкiнуць цi хацела насiць. Можа, i хацела, ды не пашчасцiла, i ў такiм выглядзе давядзе пагалоска яе бяду да князя Даўмонта. I Мiндоўг будзе гэтак думаць. Яму даспадобы: не хацела - адно, не пашчасцiла - другое. Не пашчасцiла - трэба паўтарыць, каб быў вынiк.
Ён прыйшоў шчаслiвiць, калi Агна ачуняла. Перад народам, калi апрануты ў кальчугу, апяразаны мечам, пакрыты шлемам ды футравай апанчой - грозны князь Мiндоўг, проста як той Пярун з неба сыйшоўшы, а пераступiў парог для любовi на плячах старая свiтка, кашуля паяском падперазаная, кудлы, хоць i прычасаныя, вiсяць павуцiннем - дамавiк. За печчу сядзець, цвыркуна слухаць, а ён гвалтаваць прыцягнуўся. Смешна глядзець на яго.
- Здарылася нешта, Мiндоўг? - спытала яна.
- Рэдка бачымся, - адказаў князь.
- А нашто нам часцей бачыцца?
- Ну, трэба, вiдаць, - лагодна, сказаў Мiндоўг. - Ты - жонка, я - муж!
- Ты - муж, я - жонка? - пасмiхнулася Агна, агледзела князя халодным позiркам з галавы да ног, i здалося ёй, што стаiць за плячыма Мiндоўга шызаваты цень. Гэта Мерцва ўжо па пятах яго ходзiць, здагадалася яна радасна. А ён не бачыць, няма на княжай патылiцы трэцяга вока. Памрэ хутка князь, а вось клапоцiцца, хоча ёй незабыўны дарунак на ўсё жыццё пакiнуць. Сапраўдны гаспадар: памiраць збiраецца, а жыта сее. Хоць бы падумаў, куды ёй пайсцi з такiм плёнам пасля ягонае смерцi.
- Ведаеш, Мiндоўг, - яна вырашыла гаварыць князю шчыра, - згулялi мы адно сабачае вяселле - хопiць на мой век. Ты мне не муж, я тваёй жонкай быць не хачу. Толькi калi гвалтам возьмеш. Паклiч сваiх кметаў, няхай за рукi, за ногi трымаюць, тады кладзiся на мяне, рабi дзiця. Iнакш - не.
Яна бачыла, што гэтыя словы яго раз'юшылi. Ды што ён мог - накiнуцца на яе з кулакамi, паклiкаць чэлядзь, загадаць "трымайце маю жонку за рукi, за ногi, буду дзiця рабiць", каб навечна стаць пасмешышчам для слуг i дружыны.
- Паасобку - дык паасобку, - перадужаў гнеў князь.
Ён узяў з палацяў i кiнуў на лаўку воўчую шкуру, лёг i накрыўся свiткай. Яна адчувала, што ён не спiць. "Вось i добра, не спi! - падумала яна - Лепш па розных кутах ляжаць, як дзед i ўнучка. Памерзне на лаўцы, адляжыць спiну, не хутка зноў прыйдзе. Не трэба будзе атруту глытаць". Супакоеная сваёй малой перамогай, яна хутка заснула.
Назаўтра Агна зноў паклiкала да сябе Рэпiка i Руклю. Яны спалi над ёй, на палацях. Калi гасiлi лучыну, яна расказвала пляменнiкам, якiя ў iх былi дзед i бабка па мацi, якi быў у дзеда двор, як плавалi яе браты ў Зэльве, на беразе якой стаяла iх княжае гарадзiшча. Асаблiва падабалася Руклю i Рэпiку слухаць паданнi пра бiтвы яцвягаў з мазурамi i русiнамi. Да ранку былi гатовыя не спаць, просячы ўсё новых апавядаў; у суцяшэнне сiрацiнам Агна выдумляла пра далёкiя паходы, удачлiвыя наезды прадзеда, пра смерць iх дзеда i бабкi ў бiтве з мазурамi два гады таму. Мазураў наехала безлiч, яцвягаў на гарадзiшчы была жменька, стрэлы ў iх скончылiся, мечы затупiлiся, але нiхто меч не кiнуў, у палон не пайшоў - не прынята ў яцвягаў здавацца на варожую ласку. Калi яцвяг у палоне - значыць, параненым узялi цi нейкай хiтрасцю. А калi яцвяжку возьмуць гвалтам, яна дзiця ад гвалтаўнiка кiдае ў дрыгву. Шкада, што вы дзеда з бабкай не памятаеце, казала Агна. Яны вас бачылi: вы з мацi месяц на гарадзiшчы ў нас жылi, калi вайна была, а ваш бацька з валынянамi бiўся. Вы ў кашулях па хаце поўзалi, я цябе, Рэпiк, хадзiць вучыла. Калi б не той мазурскi наезд, можна было б дзеда i бабку наведаць, а цяпер там кастрышча i пустэча. Яна прыгадала некалькi песень, якiя спявалi бацька i дружына на застоллях, i напявала iх пляменнiкам... I гэта ўсё, што яна магла зрабiць для сыноў сваёй сястры. Няўжо дзеля такой драбязы, думала яна, князь Мiндоўг зламаў маё жыццё, сапхнуў мяне ў вiр i навёў на сябе i сваiх дзетак цень смерцi?
13
Мiндоўг, чуючы соннае дыханне Агны, узгадваў гады, пражытыя з яе сястрой. Ва ўспамiнах дзесяць гадоў iхнага жыцця асвятлялiся радасцю. Можа першыя месяцы, прызнаваўся ён сабе, былi не надта шчаслiвыя: яна прызвычайвалася да яго пасля Вiшымунта, плакала па начах, выплакваючы з душы свайго забiтага мужа. А выплакаўшы, зразумела: памяць - не жыццё, памяць - гэта ценi. Ты тут, з жывымi, а дзе памерлыя, дзе забiтыя, дзе iхныя ценi - невядома, не памацаеш iх, не абдымеш. Жывеш - значыць прымай тое, што бачыш, змянi тое, што можаш змянiць, трывай тое, што змянiць няздольны. Яна прыняла яго i стала пяшчотнаю жонкай, гаспадыняй замка, разумнай дарадчыцай. Яны перажылi вайну, голад i прагу пры аблогах, паразы i здрады, i перамаглi, i яна нарадзiла яму сыноў, i кахала яго. Разам з iм яна хрысцiлася, разам яны хрысцiлi сваiх дзетак. Рэпiк i Рукля i зараз носяць на грудзях крыжыкi, якiя яна трымала ў сваiх руках. Яна любiла называць сыноў iх хрысцiянскiмi iмёнамi - Генрык i Андрэй. Марта нiколi не забывалася на той дзень. Ён здаваўся ёй найшчаслiвым, мо таму, што ў той дзень яна аддалiлася ад сваёй мiнуўшчыны. Нiбыта яны перакрочылi мяжу ў новы свет, дзе былi iншыя звычаi, iншыя святы, iншыя людзi. У сведках стаялi лiвонскi магiстр Андрэй Сцiрланд i ягоны аддзел крыжакоў, i тысячы тутэйшага народа глядзелi, як ордэнскi святар Хрысцiян пырскаў на iх вадой, надзяваў крыжы, казаў i пяяў на таямнiчай касцёльнай мове. I Марта была радасная, i ён быў радасны, бо дзякуючы гэтым крыжыкам на грудзях, Данiла Галiцкi страцiў лiвонскую дапамогу ў той жорсткай вайне. А праз два гады яны з Мартай былi шчаслiвыя, калi на дазвол рымскага папы магiстр Лiвонii загадаў зрабiць для iх залатыя, аздобленыя каменьчыкамi каралеўскiя кароны. Крыжакi прывезлi iх у Наваградак i бiскуп Генрых усклаў яму i Марце на галовы гэтыя адзнакi ўлады, а ўслед ён атрымаў каралеўскi меч, пярсцёнак i прызнаны ўсiмi герб - вершнiка з узнятым мечам. Ён стаў наваградскi кароль, яна наваградская каралева, сапраўдная каралева, якая ўмела прадбачыць у будучынi вынiкi бягучага дня. Не ён прыдумаў, гэта яна яму падказала дамагацца падпарадкавання царквы на Лiтве рымскаму папе, а не бiскупу з Рыгi, каб стаяць з немцамi нароўнi, а не нiжэй. Калi яшчэ паспрабуе хто-небудзь стаць тут каралём i каралевай! Можа нiколi i нiхто. Калi тут зноў будзе рымская царква! Можа i будзе, бо зямля ўжо ахрышчаная, i праз тысячу гадоў не забудуцца, што гэта Мiндоўг быў хрысцiцелем Наваградскага княства i Лiтвы. Дарэмна ён не паслухаўся Марты i расхрысцiўся. Чым з немцамi ваяваць, прасцей было б перабiць князёў - i сваiх, i яцвяжскiх, i прускiх. Сабраць на раду, i каля вогнiшча ахова пасекла б усiх мечамi раз i назаўсёды. Не насмелiўся бонду сваяцкай крывi спусцiць у раку. Пабаяўся ад iх пазбавiцца - бойся, што яны цябе заб'юць. Было б ужо вялiзнае каралеўства; можа, i Марту, калi б засталася б яна з каронай, абышла б бокам кашчавая Мерцва.
Нiчога гэтага не перажыць побач яго Агне, а яму з ёй. Не хрысцiцца iм разам у нямецкую веру, не прымаць паслоў з Рыма, не ўцякаць ад забойцаў i не спадзявацца на ўдачу. Усё гэта было, не паўторыцца, бо ён пераможца, яму не трэба болей падманваць крыжакоў, хрысцiцца ў iхную веру, прасiць у папы карону i тытул. Ён гэта зведаў. А яна мала зведала, ды i не было дзе i з кiм. Навучыла мацi гатаваць, прасцi i марыць пра дзiця для князя - уся жаночая навука. Яна падобная на сястру, але яны розныя, як золак i прыцемкi. Агна яшчэ доўга будзе дзьмуць на вугольчык сваёй крыўды, сваёй памяцi пра Даўмонта, толькi таму, што той малады, а ён, Мiндоўг, сiвы. Так вядзецца - маладыя не любiць старых. Ён сам у маладыя гады не любiў старых: прайшоў жыццё сваiм шляхам, не перашкаджай iншым iсцi сваiм... Але ў сэрцы сцiхае боль разлукi з Мартай, калi Агна побач, калi ён бачыць яе, чуе яе голас, яе дыханне - такое ж як у Марты. Яна хоча застацца толькi цёткай для пляменнiкаў, а жонкай быць не хоча. Няхай. Сiлком любы не будзеш. Нiчога яна пра княскае жыццё не разумее. Пакуль дзiцяцi баба не мае, розум у яе дзявоцкi - пра пустое марыць, сама сабою зачараваная. Маладая ваўчыца таксама ваўку ўсмiхаецца, хвастом перад iм круцiць, а як вывадак з'явiцца i галодныя шчанюкi заскавычуць - нiякiх гульняў, сама мужа свайго з логавiшча гонiць на паляванне: разбойнiчай, патрапь у аўчарню, забi, кармi. Дзеўка аб прыгожым хлопцу сумуе, баба з дзецьмi - аб надзейным здабытчыку i абаронцу. У цётках сядзець - няшмат розуму трэба. Каму будзе патрэбная цётка, калi пляменнiкi падрастуць? Куды пойдзе? У якое запечча? Марта разумела сiлу ўлады. Нарадзiлася б князем, усiх бы, пэўна, да рукi сваёй прыбрала. А ў сястры сэрца мягкае, чуллiвая. Ды што з чуллiвай княгiнi - адно вочы мокрыя, нецiкава...
Вось зрубiў Войшалк мужчынскi манастыр. Марта марыла жаночы манастыр паставiць. Зручнае месца для гаротных дзевак, удоў, цётак з княжых сем'яў. Няхай моляцца ў сваiх каморках. Можа, Марта думала пайсцi ў манастыр па ягонай смерцi. Напэўна, правiльна думала. Лепш там жыць гаспадыняй сабе, чым пры сынавай жонцы няньчыць унукаў. Ну што рабiў бы сёння Войшалк, каб не меў на сабе манаскага рыззя? Пужаў бы народ на дарогах, цi стаяў процi бацькi, чакаючы, калi вызвалiцца бацькава месца, каб бiцца за яго з iншымi князямi. А ў манастыры нiхто яго не бачыць, не чуе, нi з кiм ён не б'ецца. Хiба толькi лоб б'е аб падлогу. I для такiх, як Агна, не будзе лепшага прыстанку, чым пусты пакойчык за манастырскай агароджай. Палякi i русь даўно iх набудавалi. Якая баба не вельмi паслухмяная - яе туды, богу служыць, каб настрой не псавала. Але пакуль ён, Мiндоўг, жывы, Агна пры iм будзе жыць. Не пакiнуў бы яе ў замку - не чуў бы зараз гэтага дыхання, а ў тым, што супярэчыць i злуе, таксама нешта ад маладой Марты. Быццам тая пасля смерцi змянiлася, ажывiла дзявоцкi нораў.
Усе людзi, жадаюць цi не жадаюць, да новага жыцця прывучваюцца. Каня пад сядлом хадзiць i звона мечаў не пужацца гадамi навучаюць. Рэдкая кабыла адразу ў аглоблi смiрна становiцца. Так i ў княжацкай сям'i. Марта хутка паслухалася. Агне час патрэбны, каб прызвычаiцца. Якой паважнай марай магла запалiцца пры Даўмонце? Што за князь, якi пра большую ўладу не дбае, задаволены малым удзелам? Гэтак ураднiк мусiць думаць. Яму з ласкi княжай даецца, яму пра большае нават марыць не дазволена. А князь жыццё перайначвае, ён абавязаны моц памнажаць. Усё трымаецца сiлай i на сiле. Няма iншага закону на гэтым свеце. Не сабраў князь Земавiт сiлу, i валяецца ягоны сын на саломе, б'е вошы, а мацi ходзiць, шпакуе, просячы грыўнi на выкуп. Няма ў Даўмонта сiлы, i не вырушыў ён у паход адбiраць Агну. А была б сiла - рушыў. Цяпер, кажуць, шукае новую пару i моцнага цесця. Ды дзе ж адшукае? Дачку лiшнюю, можа, i збудзе хто. Але войска не, не дадуць. Няма ў Таўцiвiла сiлы, i задаволены ён, што дазволена яму княжыць у Полацку. Адчуе сябе мацнейшым валынскi князь Васiлька Раманавiч, адразу прыйдзе браць лупамi за даўнiя крыўды. А няма моцы, дык будзе мiтусiцца, шукаць посiлкi.
Аднак, пэўна, прыйдзе, падумаў Мiндоўг, калi даўмеўся аб'яднаць чарнiгаўскую сiлу з валынскай праз жанiцьбу бранскага княжыча з валынскай князёўнаю. Нiчога добрага для Наваградка пасля такога вяселля не народзiцца. Лепш засцерагчыся i разбурыць магчымы саюз, думаў Мiндоўг. Жыццё князёў i княстваў на шалях ляжыць: адзiн узмацнiцца - другi саслабее, адно землямi прырасце - другое землi страцiць. Хочаш мець больш, даводзiцца ў кагосьцi адняць. Адзiн у аднаго i адбiраюць. Хто слабейшы, таго першага i абскубуць. I жонку забяруць, i працаваць на сябе прымусяць. Расплюшчыць трэба бранцаў, тады валыняне будуць цiха сядзець. Няма мiру на зямлi i не можа быць мiру. Хочаш для сябе мiру - сам выпраўляйся вайной. Мазураў супакоiлi, трэба бранцаў супакоiць. Вось чым князь ад iншых людзей рознiцца - ён прадбачыць i вырашае. Вось дзесьцi далёка iмчыць гэтай ноччу ганец. Нiкому ён адзiнокi не пагроза. Таму спакойна стаiць варта, неразбудна спiць мечнiк Радвайла, цiха крыўдуе Агна. А князь думае: чаго гэта iмчыць ноччу вястун з Валынi ў Бранск? Хто паслаў, з якой мэтай? Усе спяць, а князь думае, i чуе голас баявога рога, подых вайны. А на супрацьлеглым боку свету, хоць нiхто там не скача, але гарыць святло ў пакоях ордэнскага магiстра, i збiраюцца да яго комтуры з усiх крыжацкiх цвердзяў. А мне што за справа, скажа на гэта мечнiк Радвайла цi просты кмет. А князь так не скажа, ён мусiць адгадаць мэту сходкi. Можа iхная мэта - нечакана ўдарыць на прусаў Мантуса, тады i ён, Мiндоўг, саслабее. Нашто ж яму трэба слабець, лепш немцам крыло падрэзаць. Ды не толькi сваiм нажом. Варта князя Аляксандра з Ноўгарада прыцягнуць да выправы. Ганца паслаць, сустрэцца так, каб нiхто не ведаў, дамовiцца калi ды якой сiлай напасцi...
Гэты ёмкi клопат заняў думкi князя, i побач з iм крыўды Агны, яе кпiны i абыякавасць, страцiлi для Мiндоўга важнасць. Марта год звыкалася, думаў ён, i сястра малодшая нiкуды не дзенецца, прызвычаiцца шанаваць.
14
Зiма выдалася марозная, частыя завеi непралазна закрылi ўсе дарогi да немцаў i да iх, i месяцы ад калядаў да вялiкадня прайшлi для наваградцаў мiрна. А вясной, калi растае снег i разлiваюцца рэкi, вайны не пачынаюць няма дзе прайсцi коннаму i пешаму войску. Таму i зiму, i вясну нiхто не наязджаў, самi па лупы не хадзiлi, толькi на ловы ў пушчу выпраўляўся Мiндоўг, калi заядала яго нуда замкавай аднастайнасцi.
Агна ў тыя днi, калi князь ад'язджаў паляваць, чакала, што яго прывязуць у замак забiтага. Ажэнiцца Даўмонт наноў цi не ажэнiцца - ягоная справа, але ён абавязаны адпомсцiць. Нiхто не аддасць Даўмонту сваю дачку, пакуль ён не адпомсцiць за першую жонку. I мроiлася ёй, як Даўмонт тоiцца ў лесе i выпускае стралу ў разбуральнiка iхнага жыцця. Але князь вяртаўся цэлы. Ацэньваючы вышыню сумётаў i стойкi мароз, Агна разумела, што гэтакай смерцi Мiндоўга чакае дарэмна. Адкуль Даўмонту ведаць, калi збярэцца вялiкi князь на ловы, дзе яго трэба чакаць. Не можа ж ён у лютыя маразы месяцамi сядзець у засадзе. Але супроць разумных высноваў трапятала ў сэрцы надзея на ўдачу, калi двор чакаў вяртання князя з пушчы. "Няўжо так i застанецца ўсё, пакуль Мiндоўг сам па сабе не сканае?" - тужлiва думала яна. Чакаць сабе волi месяц за месяцам, а можа i год за годам, гаспадарыць у ненавiсным замку на правах цёткi, прымаць паклоны ад чэлядзi як князевай жонцы. Зашмаргу ён для мяне сплёў, думала Агна.
Зiмовыя днi яна бавiла за кроснамi - ткала посцiлку, каб заглушыць працай горасць неадступных думак. Страцiўшы князеў дарунак, захаваўшы волю, Агна паспакайнела, i ў гэты час паявiлiся ў яе суразмоўнiцы - дзве мазуркi, якiх удзень выпускалi з камораў, каб не акалелi там з холаду. Звалi iх Ванда i Малгажата. Ванду павiнен быў выкупiць бацька, ужо прыязджалi ад яго ўдакладняць выкуп. Малгажата была замужняя, i ў Варшаве застаўся яе трохгадовы сын. Яна была ўпэўненая, што яе выкупiць муж. За паўгода палону мазаўшанкi схуднелi, адзенне збузавалася, валасы вiселi патламi, а больш за ўсё iм хацелася есцi. Князь на Агнiну просьбу змянiць паланянкам адзенне адказаў так:
- Калi iхныя сваякi даведаюцца, што iх кормяць, мыюць, даюць вопратку, iх нiколi не выкупяць. Сваякi, каб ты ведала, не надта шкадуюць тых, каго ў палоне шкадуюць.
- Хiба больш пашкадуюць, - запярэчыла Агна, - калi ўбачаць ссохлых, няскрэбеных, у лахманах, паедзеных вошамi ды блашчыцамi? Наадварот, падумаюць: што выкупляць - шкiлет?
Князь падумаў i пагадзiўся напалову:
- Калi такая чуллiвая - нагрэй iм вады.
У кухнi за печчу мазуркi ўпершыню з лета памылiся. "Пан Езус, - казала Малгажата, - нiколi не думала, што буду шчаслiвая, стоячы ў балеi з цёплай вадой. Калi муж выкупiць, месяц адсяджу ў лазнi. Паем - i на палок. Абальюся вадой - i зноў есцi. Вось якiя цяпер мары - як у бяздомнага сабакi. Раней бывала прачнуся - Пане Божа, у касцёл трэба бегчы, там iмша, як жа без мяне, ксёндз будзе крыўдаваць, Пан Бог не даруе. Цяпер прачнуся i думаю - Божа, дзе мне сёння лустачку хлеба выклянчыць. Палову цела страцiла. Сядзець няма на чым. Косцi пад скурай грукочуць. А раней я мажная была кабета. Муж не пазнае, абдымаць пабаiцца..."
Мужу Малгажаты было за пяцьдзесят, ёй - дваццаць тры. Малгажата знарок казала, што толькi так i трэба замуж iсцi: муж яе кахае, усё, што яна жадае, для яе робiць, а калi хутка памрэ, дык ў яе яшчэ ўсё жыццё наперадзе. "Тады новага старога заваражу, - распавядала яна пра свае далёкiя разлiкi, - потым трэцяга. Але каб бяздзетныя былi. Каб мой сын стаў багатым наступнiкам. А галоўнае - каб толькi не мазуры. Лепш за каго з кракавякаў - далей ад прусаў i лiтвы, каб наездаў не баяцца, зноў не трапiць у палон. Таямнiца ўлады над тымi, хто паважанага веку, магу паведаць, можа калi прыдасцца, вельмi простая - пяшчотнае слова на дзень. Гэта для iх як мёд. А дзе мёд - там i мухi".
А Ванда марыла па вяртаннi дадому пайсцi ў касцёл, месяц, на каленях стоячы, малiцца перада абразом Панны Нябеснай, каб сцерлiся з памяцi перажытыя жахi. Ноччу сняцца жудасныя сны, удзень жыць не хочацца. Вусцiшна! Пойдзеш замуж, народзiцца дзiця i дрыжы ўсё жыццё, што наедзе яцвяг, спалiць хату i двор, заб'е мужа, забярэ сына ў палон. Лепш у кляштар падацца, сядзець за сценамi, не ведаць i не бачыць гэтых жахаў. А мы, яцвягi, пакрыўджана пярэчыла Агна, баiмся, што наедзе мазур, абрабуе, заб'е, забярэ ў палон. Як маiх бацьку i мацi забiлi. "Усе мы злыя, - адказвала дзеля замiрэння абедзвюх Малгажата, i лiтва, i кракавякi, i рыцары нашы, i мы, бабы. Не прыгадаю выпадку, каб хоць адна сказала мужу пасля наезду: "Навошта ты мне нарабаванае прывёз? Яно ўсё ў чужых слязах. Кiнь на дарогу, няхай жабракi падымуць". Не, чужую свiтку прымервае, чужыя завушнiцы, пярсцёнкi надзене, чужымi футрамi шубу падшые, чужым жытам сваю сям'ю кормiць, а мужа ўхвалiць - зух, шмат прыдбаў, гаспадарлiвы i клапатлiвы. Можа, каму i лепш будзе ў кляштары. А мне не надта хочацца. Я паесцi люблю, у мяне пярына была, узаб'еш - вышынёй з локаць. Вярнуся, усе гусi будуць голыя хадзiць, але пярыну наб'ю пад столь. Змарылася на саломе, як кабыла, спаць..."
Часцяком заходзiў да iх у пакой Мiндоўг павучыцца, як ён тлумачыў, мазурскай мове. Але, хутчэй, яго цiкавiла пабыць сярод маладых жанчын. Тады i сыны з iм прыходзiлi i сядалi побач бацькi на лаўку браць урок. Утраiх яны паўтаралi за Малгажатай i Вандай пад гудзенне калаўротаў i стук набiлiцаў на кроснах: "Жычымо дужо здровя", "Iле ест гвязд на небе?", "На двожэ мруз, пшы пецы пшыемна", "Словiк спева на шчэнсьце, врона - на смутэк", "Крэв в жылах сень сьцiна". Неяк назiральны Мiндоўг прыкмецiў, што Агна змянiла на кроснах узор.
- Новая посцiлка? - спытаў ён без асаблiвай цiкавасцi.
- Не. Спаднiца знасiлася, трэба змянiць.
- Хiба, адну маеш? - не ўразумеў ён. - Няма ў кубэлку?
- Гэта не мае, - адказала Агна. - Маё ў Крэве.
Князь нiбы спачувальна кiўнуў, але, адзначыла Агна, раздражнiўся. Пэўна, сам на сябе, што раней не прыгадаў пра яе маёмасць, што засталася на памяць першаму мужу.
Назаўтра прыйшоў да яе разанец Астап з пытаннем:
- Што прывезцi? Князь па твае рэчы пасылае.
- Нiчога! - адмовiлася Агна, разумеючы, што Мiндоўг вырашыў яшчэ раз прынiзiць Даўмонта. - Нiчога ты не прывязеш. Нiчога ён не верне. Дарэмна едзеш.
- Блага мне памiж двух агнёў стаяць, - адказаў на гэта Астап.
Вярнуўся ён праз тры днi са скрыняю, бязладна набiтаю яе свiткамi, спаднiцамi, кашулямi, посцiлкамi i абуткам.