- Ты можаш з князямi спрачацца, - растлумачыў ён. - Мне не дазволена. Даўмонт сказаў забраць. Ужо напагатове скрыня ў сенцах стаяла.
Разбiраючы свае рэчы, над кожнай яна ўсплакнула, прыгадваючы, што мацi для яе ткала, што сама ткала, што з бабамi ткала на Даўмонтавым двары. Падыспадам паказаўся ручнiк, якi яна сама саткала i падаравала Даўмонту на вяселле. Не толькi гэтым ён быў дарагi ёй i павiнен быў быць дарагiм Даўмонту. У татарскi наезд Бурундая, калi яны хавалiся ў пушчы, яна гэтым ручнiком перавязвала Даўмонту раны. На льне i засталiся бурымi плямамi сляды ягонай крывi. Усё ён вярнуў. Быццам пахаваў. Вымецены яе сляды з ягонай хаты...
I здалася ёй скрыня труной. Рассыпалiся апошнiя надзеi вярнуцца ў Крэва, паплакаць на Перуновай гары аб заканчэннi пакутаў. Прыслаў ёй Даўмонт акаваную дамавiну - прыбярыся, былая жонка, у святочнае, кладзiся i заплюшчы вочы навечна. Хiба яе вiна, што ў Мiндоўга вялiкая сiла, а ў Даўмонта малая? Ахова не абаранiла, сам прыцярпеўся, нявесту шукае, а ёй дае волю: хочаш - жывi па сэрцы, хочаш - па хiтрым розуме, а не хочаш - вазьмi ды памры. Чыё сэрца, думала яна, супакоiла б ейная смерць? Мiндоўгу не дастанецца, марна стары князь грашыў, зноў яму развiтвацца з жонкай, сядзець пры дамавiне, стаяць ля свежай магiлы. Зацёр яе сляды князь Даўмонт, пагадзiўся назваць сваю жонку жонкай Мiндоўга. А калi i трымае памяць, дык злосную - як падставу помсцiць вялiкаму князю. За сваю меншую ўладу, меншую дружыну, за знявагу. Пра ейны боль не ўзгадае. Даўмонт забыўся на яе, трэба ёй на яго забыцца. Не адновiцца iхнае жыццё, двойчы той самы ручнiк не даруюць. Няхай i будзе гэтак, як ён вырашыў. Веда пакiнула ёй сыноў, стануць яны яе прыёмныя дзецi - адзiныя сваякi на свеце, iншых не засталося...
Гэтае сваё крэўскае адзенне яна аддала мазаўшанкам. Дарунак прыдаўся да вызвалення. Напрыканцы зiмы прыбыў поезд мазураў з выкупам забiраць Конрада i другiх палонных. Быў сярод iх i муж Малгажаты, такi ж сiвы, як Мiндоўг, толькi маладзейшы. I гэтак шчаслiва ён сваю Малгажатку абдымаў, i ад радасцi, што жывая, шчыра плакаў, i рукi ёй цалаваў, што зайздрасць працяла Агну: вось каб яе хто так клапатлiва выкупiў. Пры развiтаннi Малгажата сказала: "Можна думаць пра жыццё - не пашчасцiла. Можна думаць - пашчасцiла. Няхай ён цябе кахае, як мой мяне. А ты любi сябе, неба, лазню, лес, пярыну, дзяцей. Я на тваiм месцы карону на галаве насiла б ужо". З'ехалi вазкi з былым палонам з Наваградка, i Агна засталася адна з пляменнiкамi, з памяццю аб галасах мазаўшанак, аб iх розных марах, i аб парадах Малгажаты, якiя, адчувала, не здолее здзейснiць нiколi: не мае яна, цi не прачнулася яшчэ ў ёй ахвота кiраваць iншымi, гаворачы адно пяшчотнае слова на дзень...
На радунiцу, калi Мiндоўг быў у паходзе, павяла Агна Руклю i Рэпiка на жальнiк да Марты. Пачысцiлi ад леташняга лiсця i паправiлi магiлку, пасумавалi, i Агна адпусцiла пляменнiкаў. У адзiноце яна прысела на капец i пачала плакаць, адчуваючы свае бездапаможнасць i бяссiлле ў жыццi. Уявiлася Крэва, iгэтак моцна захацелася быць у сваiм доме, пад крылом у Даўмонта, з якiм гулялi вяселле, якi прыехаў за ёй з дружынай, якi казаў ёй пяшчотныя словы i глядзеў на яе закаханымi маладымi вачыма. А тут нiкога роднага, нiхто не любiць, усе чужыя, бо i ёсць чужына, замест сястры - капец халоднага пяску, куды нi зiрнi - нiчога свайго, i ўжо да скону цярпець гэты лёс паланянкi...
Выплакаўшы боль з сэрца, пакiнула Агна могiлкл i чамусьцi замест замка скiравалася да лацiнскай бажнiцы, што стаяла за замкавым ровам пры дарозе ў горад. Гэта была невялiчкая будынiна са стромкiм дашчатым дахам i крыжам, прымацаваным над дзвярыма. "Вось, дзе Веда хрысцiлася", - падумала Агна i зацiкаўленая ўвайшла ў бажнiцу. Каля дальняй сценкi яна ўбачыла на стале крыж, асветлены некалькiмi свечкамi, а перад iм стаяў на каленях чалавек, у якiм яна пазнала канюшага Сiпайлу. Ён азiрнуўся на рып маснiцы i Агна прыкмецiла ў ягоным позiрку здзiўленне i разгубленасць. Канюшы перахрысцiўся, устаў з каленяў i выйшаў з хацiны. "Гэтак i Марта тут на каленях стаяла", - падумала Агна i нiбы адчула яе прысутнасць. Над агеньчыкамi свечак, пад самым дахам варушыўся нейкi цень. "Гэта яе цень", - вырашыла Агна, i пачала расказваць сястры пра сваё цяперашняе жыццё. Была б ты жывая, гаварыла Агна, i я была б шчаслiвая пры маладым мужу, цi падманвалася б, што шчаслiвая. А цябе няма - i жыву я ў тваiм доме, п'ю з твайго кубка, ем тваёй лыжкай, гадую тваiх дзяцей, а брата тваiм сынам нарадзiць ад Мiндоўга я не захацела. Думаў, магчыма, твой муж, што я ва ўсiм буду, як ты, абарачуся ў цябе, а я не магу сваё мiнулае тваiм замянiць. Памятаю, як забiраў цябе да сябе Вiшымунт, я маленькая была i зайздросцiла: хацелася i мне хутчэй пайсцi замуж. Нi Вiшымунта, нi цябе адзiн твой муж Мiндоўг усiх перажыў. Напэўна, калi б мяне некалi гадзюка не ўкусiла, я няшмат памятала б пра цябе. Я дзяўчынка была, ты - выданнiца. Сёстры выходзяць замуж, а iхныя мужы могуць да смерцi варагаваць, i сёстры ўсё жыццё не бачацца. Калi б не тая гадзюка ў малiннiку, я, вiдаць, ненавiдзела б цябе зараз, бо твой муж маё жыццё зламаў. А цяпер я ведаю: нахлусiў ён мне i ўсiм пра тваю апошняю волю. Ён нахлусiў, а таму я жыву недарэчна. Калi была з Даўмонтам, хацелася мне доўга пражыць, а цяпер зноў зайздрошчу табе, як у дзяцiнстве. Ты зноў пры бацьку i мацi, i мне часцяком хочацца да вас, каб мацi папесцiла i бацька пашкадаваў. Былi такiя ў мяне днi, Веда, што я тваiх сыноў Рэпiка i Руклю не любiла i не хацелася мне iх бачыць - Мiндоўгава семя, а прайшла злосць, i шкада мне iх, што без тваёй ласкi растуць. I трывожна мне за iх. Калi ты ды iншыя нашыя дзяды можаце iх з нябёсаў апекаваць, дык падайце нам знак процi бяды, таму што ходзiць за Мiндоўгам смерць, а ён не бачыць. I я буду клапацiцца пра дзяцей, а вас чакаць восенню на вашае свята. А як далей жыць, не ведаю. Не атрымлiваецца ў мяне думаць "пашанцавала" аб тым, што прыняла як няшчасце. Такое ў мяне адчуванне, сястра, што я не стаю на зямлi, а нясе мяне некуды вецер. Калi хацела назад да Даўмонта, мелася ў мяне сiла трываць. Ды ён мой вясельны ручнiк мне вярнуў i перад маiм крыўдзiцелем скарыўся. Нявесту шукае. Цяпер у Крэва не хачу, а тут трымацца не маю за што. Не магу я за тваiх сыноў ухапiцца - i нашто падлеткам няшчасная цётка? Блага я прыдумала вытруцiць сваё дзiця. Але не пра яго тады думала, а пра Даўмонта, пра чужых людзей, чужыя словы. Яго пашкадавала, сябе пакарала... А цяпер пра Даўмонта зрэдку думаю, а ў чым знайсцi для сябе радасць - не ведаю. Калi б ты цi мацi наша прыйшлi да мяне ноччу, далi падказку, што мне рабiць... Мне, апроч вас, нiхто не дапаможа, а сама я не ведаю, як мне прачнуцца i адчуць сябе жывой у гэткiм жыццi.
15
У сярэдзiне траўня Мiндоўг павёў лiтву i лiтоўскую русь на сустрэчу з апалчэннем наўгародцаў князя Аляксандра для сумеснага нападу на крыжакоў. Дамова пра паход была тайная, нiхто да выправы не рыхтаваўся, i палкi збiралiся ў спешцы. Ганец, якога пасылалi ў Крэва, прывёз адказ, што Даўмонт iсцi не можа, але дружына вырушыць. Сам князь, як паведаў ганец, напаўжывы, ледзь соваецца па хаце - конь скiнуў ды патаптаў. "Нешта яму не шанцуе", зазначыў Сiрвiд. "Ты так думаеш? - адгукнуўся Мiндоўг. - Здаецца мне, што наадварот. Замест вайны будзе на печцы ляжаць. А ты як мяркуеш? - запытаўся ён у Астапа. - Шанцуе цi не?" - "Вiдаць, шанцуе, калi жывы", - пацвердзiў той.
Праз месяц аказалася, што ўратаваўся Даўмонт ад марнай выправы. Войска вярнулася без страты людзей, ды без удачы. Мiндоўг кiпеў злосцю: ноўгарадцы супраць абяцанага не з'явiлiся, а ваяваць з немцамi толькi ўласнымi сiламi князь не захацеў: ён сваiх людзей пакладзе, а ноўгарадскiя i пскоўскiя дружыны прыйдуць на гатовае. Падман Аляксандра ператварыў далёкi паход у бессэнсоўную прагулянку некалькiх тысячаў ваяроў. Потым князю апавясцiлi, што Аляксандр мусiў ехаць у арду на ханскi выклiк, але не надта гэта Мiндоўга суцешыла: i час, i прыпасы, i конская сiла былi выдаткаваныя дарэмна, хоць не менш важная мэта была ў другiм накiрунку - на бранскай мяжы.
Не было б дамовы з Аляксандрам, дык распачаў бы князь лета бранскiм паходам. Крыжакi пасля дурбенскага разгрому не хутка ачуняюць, а вось калi Раман Бранскi з Васiлькам Валынскiм праз шлюб сваiх дзетак з'яднаюцца, дык ахвотна пойдуць вайной на наваградскiя i лiтоўскiя землi. Няхай Вольга Раманаўна яшчэ ў нявестах пасядзiць, думаў Мiндоўг, а Ўладзiмiру, другому сыну Васiлькi, можа бацька адшукаць пару i на Лiтве - не сышоўся свет клiнам на бранскай князёўне. Бацькам пажадана ўзмацнiцца, дык спароўваюць дзяцей нiбы жарабца i кабылку. Няхай жанiх выйдзе ў поле побач бацькi, можа са смерцю там пабярэцца. Хоць дзеўку ўдавой не зробiць. Без вайны iх вясельны запал не астудзiцца...
Усiм князям ад Жамойцi да Полацка ганцы павезлi загад збiрацца пад Слуцак у сярэдзiне жнiўня, маючы харч на месяц. Куды вырушыць сабранае войска, нi ганцы, i нiхто, апроч самога Мiндоўга, не ведаў. Ездзiў такi ганец i ў Нальшчу, i прывёз адказ, што Даўмонт са сваёй дружынай прыйдзе. А што iншае ён меўся адказаць, пасмiхаўся Мiндоўг з гэтае згоды. Што на вайну не пойдзе? Хто ж яму дазволiць у хаце сядзець, калi ўсе рызыкуюць. Больш ваяроў - менш смерцяў. Не тое што князь, кожны кмет у гэтым зацiкаўлены i сочыць, каб iншы на хваробу не спасылаўся, за печчу не адседжваўся, пакуль ён ваюе. Памiраць дык разам...
На Жамойць, у далёкую паездку, Мiндоўг паслаў не дваровага ганца, а польнага ваяводу Астапа, бо трэба было дакладна вызначыць з князем Трайнатам колькi жамойцкiх аддзелаў варта пакiнуць для заслоны межаў ад магчымага наезду крыжакоў i колькi ён павядзе ў поле. Астап узяў ахову i пагнаў ад заставы да заставы, кожныя дваццаць пяць вёрстаў мяняючы коней. Праз два днi ён быў у кернаўскiм замку i стаяў насупроць Трайната ў яго княжым пакоi.
Яшчэ не распачаўшы размовы, толькi пачуўшы сцiплае прадстаўленне "ганец князя Мiндоўга", гледзячы ў блакiтныя, прамянiстыя, прыветлiвыя вочы разанца, Трайнат усхваляваўся - чуццё падказвала яму, што ён недарэмна пра гэтага чалавека з восенi думаў. Нiчога нельга было прачытаць у гэтых вачах, усё веданне жыцця было заслонена нiбы дзiцячай даверлiвасцю i прастадушшам. Быццам забыўся разанскi князь на свае шматлiкiя папярэднiя пакаленнi, на рурыкавiцкую годнасць, задаволiўся лёсам польнага ваяводы i адказнага ганца. Не можа гэтак быць, думаў Трайнат. Пэўна, марыць ён пра ўладу, удзел, пра вяртанне на сваю княжую ступень, пякуць яму сэрца наступствы разанскiх няўдачаў бацькi. Абодва ведалi адзiн аднаго па войнах з крыжакамi i мазурскiм паходзе, але ранейшыя справы не заахвочвалi Трайната прыглядацца да блiзкага чалавека Мiндоўга; Астап таксама не шукаў увагi Трайната, якому вялiкi князь вярнуў бацькоўскi сталец на Жамойцi за добры бой з немцамi каля возера Дурбэ. Цяпер ён убачыў у вачах Мiндоўгавага сястрынiча цiкаўнасць да сябе, i наважваўся адгадаць яе прычыну. Насупраць, ён ведаў, стаяў чалавек з воляй, рашучы, жорсткi, разумны, i такi чалавек не мог углядацца ў ягоную душу без важнае мэты.
- Ганец? - усмiхнуўся Трайнат. - Помнiцца, летась ты быў ваявода i радца князя Мiндоўга.
Лiслiвыя словы не маглi быць выпадкам - жамойцкаму князю няма патрэбы лiслiвiць баярыну. Таму Астап успрыняў словы Трайната за праверку сваёй абачлiвасцi.
- Не, - не пагадзiўся ён, - я пры iм слуга. Князь Мiндоўг, калi хоча параiцца, сам з сабою i раiцца. Ну, здараецца нейкiм разам - з ураднiкамi.
- Значыць, ты ўраду не маеш? - спытаў Трайнат, быццам са здзiўленнем, хоць ведаў, што ўраду няма, iнакш Астап назваў бы сябе па ўраду.
- Не маю, - пацвердзiў Астап. - Тутэйшыя маюць. Я ж нетутэйшы.
Трайнат спачувальна пахiваў галавой, нiбыта дакараў Мiндоўга за памылку, i адпусцiў ганца адпачыць.
Увечары князь паклiкаў Астапа павячэраць. У пакоi сядзелi сам-насам, i ў застольнай бяседзе Трайнат без бачнай падставы пачаў распавядаць пра цяжкiя прадчуваннi на будучыню, кiваў на жаданне прыяцельства з Астапам, якi бядуе без свайго разанскага княства, а княства, забранае татарамi, - без яго, а ён змушаны жыць на чужыне неадпаведна дзедаўскаму праву. З гэтых словаў, зразумеў Астап, вынiкала магчымая змена ягонага лёсу. Цяжкiя прадчуваннi тычылiся Мiндоўга, якi, са словаў Трайната, хоць i дажыў да глыбокай старасцi, усё ж не пазбягае буйных памылак. Узяць хоць бы, казаў Трайнат, ягоны ўчынак з Даўмонтам. Адных крыўдзiць, iншых не шануе. Вось калi б, прыкладам, Астап служыў у Трайната, ужо даўно хадзiў бы першым ваяводам, атрымаў бы ўдзел, не падсаджваў бы старога князя на каня i не ганяў бы конна на лясных небяспечных дарогах, як просты кмет. Але наўрад цi Астап захоча здымацца ды ехаць на Жамойць?
- Не думаў пра гэта, - асцярожна адказаў Астап. - Не меў нагоды.
- Падумай, - прапанаваў Трайнат. - Кожнаму наперад трэба думаць. Вядома, Мiндоўг - моцны князь, але - век вельмi паважаны. Нават у сялянскай хаце, калi гаспадар знясiльваецца, не можа хадзiць за ралам, ссекчы дрэва, ён пераходзiць за печ, саступаючы кут маладому, дужаму, хто здольны кармiць двор. Вось i для князя Мiндоўга надыходзiць такi час, ён сам яго прыспешвае, злуючы багоў. Адзiн ягоны сын лахманы чорныя апрануў, два iншыя - дзецi. Значыць, нехта з боку прыйдзе на княжы сталец у Наваградак, калi Мiндоўг аднаго дня змушаны будзе прызнацца: "Змарыўся валадарыць, хачу адпачыць!" Калi вялiкi князь адыдзе ад справаў, шмат якiя дробныя князi запаляцца жаданнем заняць ягонае месца, пачнуцца звадкi, а хiба гэта добра пры мностве ворагаў на ўсiх межах? Наперад няшмат людзей заглядаюць. Лепш сярод нешматлiкiх быць, чым сярод натоўпу неабачлiвых, якiя заднiм розумам жывуць. Калi ўсё споўнiлася, яны бачаць, што iнакш трэба было думаць, i тады разводзяць рукамi, б'юць сябе кулаком па лобе, дзiвяцца на сваю някемнасць: "Эх, як раней не дадумаўся! Век жывi - век вучыся!". А вучыцца позна, калi прапусцiў мiма сябе дзень удачы. Гэта, прыкладам, як у сечы: прапусцiў удар меча па галаве, дык ужо не навучышся шчытом засланяцца. Позна пра гэта думаць, лежачы на зямлi. Таму, калi адчуеш, ахвоту, падумай...
Астап слухаў паважлiва, нiбы адкрывалася яму ў словах жамойцкага князя надзвычайная, нязнаная раней мудрасць жыцця, але нiчога не ўдакладняў i нi пра што не пытаўся. Як заўгодна можна тлумачыць такiя княжыя выказваннi. Пакуль што лепш сядзець прасцяком. Хуткая вошка сама пад грабеньчык бяжыць. Ноч наперадзе, хопiць часу паразважаць. I князь Трайнат адчуў, што яго суразмоўца адзначыў у памяцi сутнасць прапановы i будзе ўзважваць яе карысць i рызыку. Таму ён без перапынку перайшоў на падлiк пешых аддзелаў, якiя пакiне ў Жамойцi на шляхах крыжацкiх наездаў, i коннага палка, якi прывядзе пад Слуцак у жнiўнi...
Ноччу, лежачы ў каморы, Астап абдумваў Трайнатаву прапанову. Правiльным у ягонай прамове было тое, што князь Мiндоўг стары i шмат хто чакае ягонага скону. А як надыдзе гэты дзень, не тое што тут на Жамойцi, але i ў наваградскiх баярскiх хатах пачнуць меркаваць пра карысную iм замену. Запросяць Войшалка - iгумен гэты яго, Астапа, i за слугу не будзе трымаць, назаўтра выкiне прэч з замкавага двара: не падабаюцца яны адзiн аднаму. Падобна, думаў Астап, дамовiўся ўжо жамойцкi князь з Даўмонтам. Той малады, нiчым не ўславiўся, апрача забранае жонкi, яму ў Наваградку не ўладарыць. Калi на нешта наважылiся, дык ад яго, Астапа, няшмат папросяць - падвесцi Мiндоўга да засады. I пральецца кроў. Гэта адразу было зразумела, яшчэ на тым недарэчным вяселлi, што згуляў князь на памiнках. Хiба ён, Астап, не iмкнуўся гэтага пазбегнуць? Наўмысна ездзiў да Войшалка ў манастыр, прасiў - пераканай бацьку, бяду на сябе клiкае. Не, "як будзе, так будзе"! Кепска будзе. Калi Трайнат гатовы да нападу, дык i Даўмонт з iм разам: забiць вялiкага князя беспакарана можа толькi Даўмонт, у яго права на помсту. А полацкi Таўцiвiл, гальшанскi Гердзень i ўся Дзяволтва далучацца. Процi ўсiх не пойдзеш затопчуць. Ды i нашто яму, Астапу, iсцi процi ўсiх князёў? Гэта iх лiтоўскiя звадкi, а ягоны клопат малы - падказаць зручны час. I ўсё - тады ён наваградскi ваявода, правая рука вялiкага князя. А нораў у Трайната круты калi ён сядзе ў Наваградку, дык будзе гаспадарыць, пакуль не састарэе, як Мiндоўг. Але i Жамойць будзе яму паслухмяная, значыць, ён мацнейшы за Мiндоўга стане. Вялiкага князя ён чужымi рукамi скiне, але i самому давядзецца пайсцi на смяротны грэх - забiць свайго дваюраднага брата Таўцiвiла. Той усё ж па дзядзьку наступае Мiндоўга. Заб'е - i тады адкрыты для яго, Астапа, шлях у полацкiя намеснiкi, а дакладна - у служылыя князi. Ён - Рурыкавiч. У Полацку адвечна Рурыкавiчы валадарылi. Не патрэбны будзе палачанам чарговы перахрыст з лiтвы. А як далей - з Трайнатам разам, цi супроць яго - Бог вырашыць. Так што ёсцьцека падстава дапамагчы жамойцкаму князю.
Ранiцай ён спытаў Трайната, проста выказваючы сваю згоду:
- Што ад мяне залежыць?
- Адно: каб Даўмонт ведаў, дзе знайсцi Мiндоўга без вялiкай аховы.
- Значыць, у паходзе.
- Да паходу, - удакладнiў Трайнат.
Астап здагадлiва кiўнуў, але ўсё ж вырашыў пацiкавiцца:
- Даўмонт ведае?
- Даведаецца, - супакоiў Трайнат. - А ты, Астап Канстанцiнавiч, вазьмi ад мяне на памяць, - i ён працягнуў Астапу нож нямецкай коўкi з залатымi скрэпамi на касцяной тронцы.
Астап узяў падарунак, агледзеў i адказаў, што належала:
- Прыгожы нож, князь Трайнат. Буду помнiць.
Ён засунуў нож за пояс, ведаючы, што цяпер звязаны з Трайнатам назаўжды. А не возьмеш, думаў ён, нагоняць у дарозе жамойты i гэты ж нож усадзяць мiж крылаў. Лепш за пасам насiць.
Калi Астап сядаў у сядло, Трайнат наказаў на дарогу:
- Ты разумны чалавек, Астап. Не пашкадуеш!
- Калi Бог захоча! - Астап перахрысцiўся.
- Нашыя багi даўно жадаюць, - сказаў Трайнат пераканана. - Людзi дрэнна iх чуюць.
- Гэтак часцяком бывае! - пагадзiўся разанец, дзiвячыся запалу Трайната адправiць роднага дзядзьку на той свет. Дачакацца не можа, пакуль той памрэ. Але калi ён будзе чакаць, тады i мне чакаць, падумаў Астап, а век наш нядоўгi, на ўсе чаканнi дзён не хопiць...
Ён крануў каня, i кметы аховы зарысiлi за iм па вузкай прынёманскай дарозе ў Наваградак да Мiндоўга.
16
З той жонкавай аховы, якую прывезлi з Наваградка параненай, памерлi да Калядаў яшчэ тры кметы. Немалыя ахвяры каштавала Даўмонту шалёнае вяселле наваградскага валадара, i з кожным наступным пахаваннем князь адчуваў, як разлютоўваецца, як выцiскаюцца з сэрца чуласць, спачуваннi, лiтасць да сябе i лiтасць да ўсiх. Адзiны чалавек, якога ён цяпер шкадаваў, быў Вiцень. Не гэтак за страчанае вока, бо ў параўнаннi з забiтымi яму нiбы i пашчасцiла, а за ўпартасць, з якой верны кмет iмкнуўся вярнуць ранейшую зоркасць, каб трапна бiць нажом i страляць. Гадзiнамi ён дасылаў стралу за стралой у пазначаную дошку пры плоце цi шпурляў сякерку ў слуп, шалеючы, што аднятае вока скажае дакладнасць яго прыцэлу.
Цяжка яму было прыняць, разумеў Даўмонт, што акрывеў i выглядае перад усiмi за калеку. Можа, думаў Даўмонт, страта вока здавалася маладому хлапцу асаблiва крыўднай, бо быў прынiжаны гуртом наваградскiх чаляднiкаў на вачах натоўпу. I яго, бачыў Даўмонт, спапяляла жаданне выкалупаць нажом вочы тым мiндоўгавым кметам. Даўмонт яго асцярожваў: глядзi, злосць - што псiна, трэба яе на ланцугу трымаць. Цябе i пакусае, калi спушчаная. Шалёны сабака доўга не жыве. Так i шалёны кмет хутка гiне. Сам насунешся на якую дзiду. Вiцень нiбыта прыслухоўваўся, але Даўмонт адчуваў, што кмет не прымае яго парады: мара пра лютую помсту хоць неяк пагаджала яго з калецтвам. Бо кмет, а не князь, думаў Даўмонт. Нiчога не меў апроч цэлага вока, палову маёмасцi адняла ў яго наваградская замкавая ахова - як не шалець! Але ж нi за што не мае адказваць, робiць тое, што яму князь загадае. Гэта князю абставiны загадваюць, багi радзяць. Трэба быць цярплiвым i чуйным, каб iх пачуць. Кмет на князевы розум спадзяецца, а князю - толькi на самога сябе спадзявацца.
Нiкому бiты князь не даверыцца, думаў Даўмонт. Вунь, колькi ў яго стрыяў i цётак. I хоць бы хто ўпiкнуў Мiндоўга за злачынства. Усе цiха па дварах хаваюцца, з чужой бяды кпяць, смешна iм, як Даўмонт згубiў жонку, а самi дужа баяцца мiндоўгавай увагi. Жывуць, як той заяц: маўчыш - жывы, варухнешся, гукнеш другога зайца - лiс схопiць. Без сiлы нiхто не князь, а гэтак - парабак пры дужэйшым. Пакуль большая сiла ў Мiндоўга, прыдзецца ў заячай скуры жыць. Можа, стары i не надта верыць, што навокал яго адныя баязлiвыя зайцы, хутчэй, зусiм у гэта не верыць, ды яму трэба, каб па-заячаму трымалiся. Забраў жонку, разбурыў гнездзiшча, зганьбаваў дом, а ты ў iм мусiш жыць, i мусiш ад пляўкоў ацiрацца. Трываеш ганьбу - значыць, згодны трываць, у ценi мiнулага роспачна ўглядацца. Ён там з жывой Агнай, ты тут з яе ценем. Пражыты дзень не вернеш. Страчана старое жыццё, як левае вока ў Вiценя. Колькi не смуткуй - пустая вачнiца. Але ж у гэтых сценах бацька жыў. I ягоны цень тут ходзiць. I дзед тут жыў. Таксама на яго памяць ганьба наклалася. Кожную ноч пытаюць, калi нашу годнасць абаронiш. Кожную ноч патрабуюць: не смуткуй - злiся...
Адасабляючыся ад страчанага жыцця, Даўмонт загадаў сабраць усе жонкавы рэчы ў куфар i трымаць яго ў сенцах, як трымаюць чужое, не вартае аховы, што не шкада страцiць. I калi прыехаў Мiндоўгавы радца, не прыйшлося збiраць вопратку i абутак Агны ў яго на вачах, ганьбавацца нiбы злодзею, у якога гаспадар адымае накрадзенае, усё было панапiханае ў куфар, адразу яго i вынеслi на вазок. Звар`яцеў князь Мiндоўг, калi думаў такой драбязой даць джала. Што з той жаночай вопраткi Даўмонту - не яму ж яе насiць. Другая жонка свой пасаг прынясе. Ды няхай думае, што ўджалiў. Эх, княжа Мiндоўг, заграбастыя ў цябе рукi, думаў Даўмонт. Ну i балюча ж табе стане, калi мечам буду iх укарочваць...
Вось да гэтага дня, да хвiлiны помсты, усё было ясна - што цярпець, як трымацца, а далей стаяла цемра. Гэтае пачуццё абмежаванасцi раздражняла Даўмонта. Нiбыта на смерцi Мiндоўга закончвалася i ягонае жыццё. Будучыня быццам знiкла. Раней, калi не задумваўся пра будучыя гады, яны праглядалiся ў магчымую далячыню: вось народзiцца ў яго сын, потым ён сына ажэнiць, можа нават, калi не заб`юць у якiм паходзе, пабачыць унукаў, а ўжо тады стары i нямоглы пойдзе, як пайшлi ў свой час ягоныя бацька, i дзед, i прадзед, на нябёсы да дзядоў. А цяпер усе звычныя ўяўленнi раздзьмутыя ветрам: нi жонкi, нi сына ад яе, i ён не ўдавец, а стаiць абабраны з нязмытай аплявухай на шчацэ. I мусiць са старым ваўком хiтраваць. А ўсёй хiтрасцi хапае на маўклiвае чаканне зручнага выпадка. На такую вялiкую хiтрасць, прызнаваўся сабе Даўмонт, здольны любы дурань...
Аднаго дня князь адчуў, што яго клiчуць багi, i пайшоў на Перунову гару. Ярка ззяла снежнае покрыва на палях i пагорках, позiрк заманьвала далячынь, дзе сутыкалася з зямлёй блакiтнае неба. Зачараваны iскрыстай прасторай, ён раптам зразумеў тое, што не давалася зразумець: у яго наперадзе процьма часу, усё жыццё, а ў Мiндоўга - наперадзе неўзабаве гвалтоўная смерць. I Мiндоўгавых кметаў неўзабаве чакае гвалтоўная смерць. I калi забiты наваградскi князь адыйдзе да дзядоў, ён зверху будзе заўсёды зайздросцiць яму, Даўмонту, будзе дакараць сябе за ўчынены гвалт, бо Даўмонт узяў з яго за шкоду жыццё. А ягоныя кметы зверху будуць зайзросцiць Вiценю, бо ён жывы i адпомшчаны, а яны з абедзьвума сваiмi вачнiцамi аддалi за чужое вока свае жыццi. Яго князкi век там, за даляглядам, а цяпер трэба дажыць аджытае, трэба дарабiць для супакаення крывавую працу, i ён яе даробiць... I на зайздрасць тым кметам высока паставiць Вiценя. Тых сваiх парабкаў Мiндоўг не ўзвышыць. Скурка старэе, праз якi год Вiцень стане ваяводам, а зараз ён дасць Вiценю сотню. Гэта будзе лепшая ў Нальшчы сотня кметаў. Прыдзе час, i яна возьме з наваградцаў належную данiну крывёй. Там, далёка за даляглядам хаваецца ў пушчах Наваградак. Настане дзень, прыйдзе ў мiндоўгава гнездзiшча багiня смерцi Мерцва i пазначыць каму трэба загiнуць ад нальшанскiх стрэлаў, каму ад нальшанскага меча або пад нальшанскай сякерай. Крэўскаму князю не варта сумаваць. Гэта тым трэба сумаваць, бо ён - мсцiўца, яны - ахвяры. Нальшча цярплiвая, дачакаецца свята. Нальшчы багi дапамогуць, а Мiндоўгу нiхто не дапаможа. Сыйдзе снег, паклiчуць войска ў паход, там наканаванае кожнаму i здзейснiцца...
А дзень пакрысе даўжэў, наблiжаючы ўрочную гадзiну, канчатак мядзвежага сядзення па дварах, абавязковы збор войска. За апошнiя дзесяць гадоў нiводнае лета не абыйшлося без вайны. I надыходзячае не магло стаць выключэннем.