На iмгненне, зусiм блiзка, ён убачыў мiлы цень, дарагi, прыгожы твар... Але толькi на iмгненне. Адразу ж цень Эўрыдыкi адляцеў, знiк, растаў у цемры.
- Эўрыдыка?!
З роспачным крыкам пачаў Арфей спускацца назад па сцяжынцы i зноў прыйшоў на бераг чорнага Сцiкса i клiкаў перавозчыка. Але дарэмна ён прасiў i клiкаў: нiхто не адазваўся на яго просьбы. Доўга сядзеў Арфей на беразе Сцiкса адзiн i чакаў. Ён не дачакаўся нiкога.
Давялося яму вярнуцца на зямлю i жыць. Але ён не мог забыць сваю адзiную каханую - Эўрыдыку, i памяць пра яе жыла ў яго сэрцы i ў яго песнях.
ГЕРАКЛ
Нараджэнне героя
Калi надышоў час нарадзiцца Гераклу, багi на Алiмпе балявалi. Уладар свету Зеўс абвясцiў багам, што ў гэты час на зямлi сярод людзей народзцца найвялiкшы герой, якi будзе адораны магутнай сiлай, здзейснiць вялiкiя подзвiгi i праславiцца на ўсе часы.
- Ён будзе маiм любiмым сынам, я дам яму ўладу над усёй Грэцыяй, i iншыя героi будуць служыць яму, - сказаў Зеўс.
Гера, жонка Зеўса, пакрыўдзiлася, што такую сiлу i славу Зеўс хоча даць сыну звычайнай жанчыны. Адразу ж у яе ўзнiк хiтры план. Яна сказала Зеўсу:
- Паклянiся, што той, хто першы народзiцца ў гэтую часiну, атрымае ўладу над усёй Грэцыяй i астатнiя героi павiнны будуць служыць яму!
Калi б Зеўс зiрнуў у гэты момант на багiню, ён зразумеў бы, што яна задумала нядобрае, бо нi ў кога на зямлi i на небе не магло быць таямнiц ад уладара свету нi ў справах, нi ў думках. Але ў гэтую хвiлiну Ата, багiня падману, адцягнула яго ўвагу, i Зеўс не прыкмецiў хiтрасцi Геры. Ён падняў сваю залатую чашу i сказаў:
- Клянуся! Так будзе!
Дзве жанчыны на зямлi чакалi ў той час дзiцяцi: у Фiвах царыца Алкмена, якую Зеўс выбраў у мацi вялiкаму герою, i ў Мiкенах аргоская царыца. Тады Гера сваёй уладай затрымала нараджэнне аднаго i паскорыла з'яўленне другога. I вось спачатку нарадзiўся на свет з жаласным плачам кволы i слабы аргоскi царэвiч Еўрысфей, а пасля яго ўжо сын Алкмены. Як толькi нарадзiўся Еўрысфей, Гера сказала Зеўсу:
- Радуйся, Грамавержац: толькi што на зямлi нарадзiўся той, каго ты абяцаў зрабiць гаспадаром усёй Грэцыi!
Зеўс зразумеў, што Гера змахлявала. Твар яго пацямнеў ад гневу. Усе змоўклi, са страхам чакаючы гразы.
Тады Грамавержац накiнуўся на багiню падману Ату. Ён скiнуў яе з Алiмпа на зямлю i назаўсёды забаранiў з'яўляцца сярод багоў у яго светлым нябесным доме. З таго часу багiня падману жыве сярод людзей на зямлi i сваiмi злоснымi выдумкамi сее варожасць памiж iмi.
Потым уладар свету звярнуўся да Геры i сказаў ёй:
- Я ведаю, цяпер ты будзеш праследаваць сына Алкмены, рабiць усё, каб ён трапiў у небяспеку. Але ён вытрымае ўсе выпрабаваннi, пераадолее ўсе перашкоды, а твае намаганнi перашкодзiць яму толькi павялiчаць яго славу. Ён здзейснiць подзвiгi, якiх да яго не здзяйсняў нiхто, i даб'ецца шмат слаўных перамог. А калi ён закончыць свае зямныя справы, я падыму яго на Алiмп, i ты сама прымеш яго ў круг бессмяротных. I няхай будзе iмя яму Геракл, што азначае "праслаўлены Герай".
Гера хоча загубiць Геракла
Амфiтрыён, цар Фiў, вярнуўся з паходу i адпачываў пасля ваенных бiтваў. Востры меч яго мiрна вiсеў на сцяне над ложкам. А ў глыбокiм шчыце яго, нiбы ў калысцы, спалi Iфiкл i Геракл, два маленькiя сыны Алкмены. Яна заслала шчыт кучаравай шаўкавiстай шкурай белага барана, каб дзецям было мякка спаць.
Была цёплая цiхая ноч, i месяц свяцiў у прачыненыя дзверы. Усе ў палацы спалi - i цар, i царыца, i служанкi, i воiны цара.
Апоўначы пачуўся шоргат на каменных плiтах тэрасы, i ў спальню з саду цiха ўпаўзлi дзве змяi, - лiхiя пасланнiцы багiнi Геры. Яны прапаўзлi мiма пасцелi царыцы i гайданулi шчыт, у якiм спалi дзецi. Круглыя змяiныя галовы ўзнялiся над краем шчыта, змяiныя вочы загарэлiся, увесь пакой напоўнiўся зеленаватым святлом. З лёгкiм свiстам пагойдвалiся змеi над дзецьмi, высунуўшы доўгiя чорныя языкi.
Хлопчыкi раптам прачнулiся. Iфiкл спужаўся, закрычаў, перакулiўся цераз край шчыта i папоўз з плачам, клiчучы мацi. Змеi не кранулi яго; яны запаўзлi ў калыску i абвiлi маленькага Геракла халоднымi слiзкiмi кольцамi. Геракл засмяяўся, працягнуў рукi, нiбы гуляючы, i схапiў змей за шыi. Злосныя гадзiны звiвалiся ў руках дзiцяцi, стараючыся ўкусiць яго, а ён усё мацней сцiскаў iх, пакуль не задушыў зусiм. Сцiхла сiпенне, i святло ў змяiных вачах пагасла.
Плач Iфiкла пабудзiў Алкмену. Яна спалохана ўсхапiлася з пасцелi i паклiкала на дапамогу. Амфiтрыён схапiў свой меч i прыбег у пакой царыцы. Збеглiся служанкi i воiны, прынеслi свяцiльнi i пры святле iх усе ўбачылi: маленькi Геракл ляжаў жывы i здаровы ў сваёй калысцы, трымаючы ў руках задушаных змей, i смяяўся.
Гераклу было ў той час не больш года.
Выбар дарогi
Калi Геракл крыху падрос, Амфiтрыён пачаў вучыць яго ўсяму, што павiнен ведаць i ўмець воiн: страляць з лука, валодаць мячом, кiдаць кап'ё, бiцца кулакамi, кiраваць коньмi. Цар хацеў таксама, каб Геракл вырас адукаваным чалавекам i разбiраўся ў навуках i мастацтвах. Але Геракл не паказваў стараннасцi ў гэтым, i настаўнiкi часта былi незадаволены iм.
Неяк раз настаўнiк музыкi ўзлаваўся на Геракла i стукнуў яго. Хлопчык раз'юшыўся i з такой сiлай шпурнуў у настаўнiка кiфараю, што той упаў мёртвы.
Амфiтрыён разгневаўся i загадаў судзiць Геракла. Але юны Геракл горача абараняўся:
- Ён першы стукнуў мяне! На ўдар трэба адказваць ударам. Я не хацеў забiваць яго. Я не ведаў, што мой удар такi моцны.
Тады Амфiтрыён пачаў асцерагацца сiлы Геракла i, каб ён не натварыў яшчэ чаго-небудзь, паслаў яго ў горы пасвiць статкi. Там на высокiх горных лугах i ў лесе Геракл правёў некалькi гадоў, жыў як звычайны пастух, працаваў i загартоўваў сваё здароўе.
У дваццаць гадоў ён вярнуўся ў Фiвы, гатовы да подзвiгаў. Ён прагнуў выпрабаваць свае сiлы.
Тым часам у Мiкенах, у Аргосе, рос царэвiч Еўрысфей, якi нарадзiўся раней за Геракла. Нi прыгажосцю, нi розумам, нi сiлаю, нi адвагай ён не вызначаўся. Але паводле слова Зеўса, якое выкрала Гера, ён павiнен быў атрымаць уладу над усёй Грэцыяй, уладу, якая прызначалася Гераклу. I сам Геракл павiнен быў служыць яму.
Калi Еўрысфею споўнiлася дваццаць гадоў, памёр яго бацька, i Еўрысфей стаў царом у Мiкенах.
Яго заступнiца Гера адразу ж загадала яму паклiкаць да сябе Геракла.
Пасланец Еўрысфея выправiўся ў Фiвы i сказаў, што яго гаспадар патрабуе, каб Геракл, выконваючы волю багоў, з'явiўся служыць яму. Дванаццаць разоў павiнен Геракл зрабiць тое, што загадае яму Еўрысфей, - тады цар абяцае адпусцiць яго.
Сябры Геракла, з якiмi ён бавiў час, угаворвалi яго не слухацца Еўрысфея i застацца ў Фiвах.
Геракл ведаў, што сiлаю нельга прымусiць яго служыць Еўрысфею, але думка пра подзвiгi, якiя мог ён здзейснiць, хвалявала яго.
У глыбокiм роздуме вяртаўся ён аднойчы дадому i на дарозе ўбачыў дзвюх жанчын, якiя iшлi да яго з двух бакоў.
Адна была ў простым белым адзеннi, гладка прычасаная. Вочы яе пазiралi ясна i прама, усе рухi яе былi спакойныя i свабодныя. Не спяшаючыся, з пачуццём уласнай годнасцi iшла яна да Геракла i, спынiўшыся перад iм, па-сяброўску прывiтала яго.
Другая жанчына была вельмi прыгожая. Яркае, квяцiстае ўбранне падкрэслiвала яе прыгажосць. Твар яе быў набелены i нарумянены, бровы падведзены i губы падмаляваныя, валасы заплецены ў мноства тоненькiх косак i адмыслова ўкладзены на галаве. На голых руках жанчыны звiнелi залатыя бранзалеты, i яна iшла, быццам танцавала.
Лёгка падбегла яна да Геракла, узяла яго ласкава за рукi i сказала, зазiраючы ў вочы:
- Ты сумняваешся i думаеш, твар твой змрочны, бровы насуплены... Кiнь, не тлумi галаву думамi, паглядзi на мяне i хутчэй усмiхнiся! Жыццё цудоўнае, i ў iм столькi радасцей! Жывi для сябе. Жыццё - вясёлае свята, i адзiны клопат у iм - мець як мага больш асалод: смачна есцi, соладка спаць, прыгожа апранацца i нiчым не стамляць сябе. Шчаслiвы той, хто можа пражыць усё жыццё, як госць на вяселлi: без турбот i клопатаў! Хадзем са мною, i ты будзеш шчаслiвы!
Так гаварыла прыгажуня i цягнула Геракла за сабой.
Зачараваны, збянтэжаны, ён ужо быў гатовы iсцi за ёю, але другая жанчына спынiла яго.
- Пасаромейся! - сказала яна з пагардаю. - Багi далi табе такую магутную сiлу, а ты хочаш гультайнiчаць i баляваць, карыстаючыся працай iншых, як бездапаможнае дзiця. Дужы распараджаецца жыццём, як гаспадар, ён сам робiць яго цудоўным - ён змагаецца з лiхам i ачышчае зямлю ад страшыдлаў i ворагаў. Сiла i розум даюцца чалавеку для барацьбы. Чым дужэйшы чалавек, тым цяжэйшае яго жыццё.
- Чуеш? - сказала Гераклу, смеючыся, красуня. - Пайдзi за ёю, i ты не спазнаеш радасцi, не будзеш мець нi спакою, нi адпачынку.
- Адпачываць добра пасля работы, - запярэчыла першая жанчына, - спакой чалавеку дае спакойнае сумленне. А самая вялiкая радасць для героя - ведаць, што ты зрабiў штосьцi добрае i не дарэмна жыў на зямлi. Паслухайся мяне, дружа! Сёння свята, заўтра баль - i душа чалавека апусташаецца, нудота завалодвае домам. Калi многа яды, прападае жаданне есцi, ад лiшняга сну чалавек робiцца слабым i вялым. Незайздросны лёс чалавека, якi ўсё жыццё толькi госць на чужым банкеце. Калi-небудзь скончыцца баль, слугi прагоняць тых, што заседзелiся, i ён застанецца адзiн на бязлюднай вулiцы. Каму ён будзе патрэбны, хто паклапоцiцца пра яго? Толькi той, хто папрацаваў у маладыя гады, заслужыць пашану i бесклапотную старасць. У бiтвах, у паходах, у далёкiх дарогах, у адзiнаборстве са страшыдламi, у бiтвах з ворагамi шчасце героя!
Пры гэтых словах твар жанчыны засвяцiўся незвычайным святлом, i Геракл, пакiнуўшы красуню, усклiкнуў: