- Ну, кажа Лёйхтэнтрагер, - супакоiўся нарэшце?
Айцэн абцягвае апоўзлую сьпераду кашулю й адказвае: - Ты ж сам сказаў, што нiчога iншага ён i ня мог бы напiсаць, добры доктар Марцiнус.
- Ня мог бы? - перапытвае Лёйхтэнтрагер, i раптам у ягонай руцэ зьяўляецца яшчэ адно пiсьмо, акурат як першае, з такой самай гладка адклеенай пячаткай, на якiм нават захаваўся адбiтак Лютэравай пячаткi. - На, чытай.
Айцэну зрабiлася знобка. Той самы почырк, нават чарнiльныя плямы, але словы нейкiм д'ябалскiм чынам перакручаныя, i напiсана там, што ў галаве ў юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна чорт ведае што, толькi ня слова Божае, што ён прыслужваецца й падлiзваецца, што яму ня можа быць давераны настаўнiцкi пульт альбо катэдра, ужо ня кажучы пра законную хрысьцiянскую абшчыну, бо ён толькi пнецца ўгору, прагне ўлады над людзьмi, замест каб у пакоры сэрца шчыра служыць. А ўнiзе зноў сыгнатурка, чысьцюткi паўтор першай: Марцiн Лютэр.
Айцэн жахаецца. Яму здаецца, што ў двух пiсьмах як бы два бакi аднаго чалавека, i гэты чалавек ён сам - адзiн у ногi цалуе, другi за сэрца кусае. Але як што доктар Лютэр мог напiсаць толькi адно пiсьмо, дык якое ж зь iх сапраўднае, у якiм Лютэрава праўда? I якi, па праўдзе, ён сам, магiстр Паўлюс фон Айцэн?
Лёйхтэнтрагер трымае абодва вострымi пальцамi, лёгенька памахвае iмi перад недаверлiвымi вачыма Айцэна. Айцэн хапае правае, добрае, якое ён павiнен перадаць геру галоўнаму пастару Эпiнусу, калi толькi хоча падняцца вышэй па крутой духоўнай лесьвiцы; але яно ўвесь час выкоўзваецца з-памiж пальцаў, не даецца злавiць, сам ягоны сябар раптам здаецца як бы туманным прывiдам, i ён ускрыквае й прахоплiваецца ў ложку побач са спадарожнiкам, з расьпячатаным пiсьмом у руцэ, пячатка самым дзiўным i таямнiчым чынам цэлая, i ён ў апошнiм мiгатаньнi амаль дагарэлай сьвечкi паўтарае: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам..." - А дзе другое? - пытаецца ён, штурхаючы Лёйхтэнтрагера пад бок.
- Што другое? - кажа той.
- Другое пiсьмо!
Лёйхтэнтрагер трасе галавой; ня ведае ён нiякага другога пiсьма, ведае толькi пра тое, што яго сябар Айцэн трымае ў руцэ, i кажа яму, каб пагрэў пячатку над сьвечкай, хай разьмякне, каб можна было файненька запячатаць, каб усё было, як бы нiчога й ня было, i пасьля гэтага полымца тухне, i зноў робiцца цёмна вакол гэтых двух у пакоi дома саборнага прапаведнiка Мiхаэлiса. Але Айцэн ня можа заснуць. Яму здаецца, што празь сьцены чуецца сухi кашаль дзевы Агнэс, альбо, можа, Лiзбэт альбо Юты, а недзе нехта стогне, быццам на грудзях у яго сядзiць гном, паскрыпваюць бэлькi, быццам ва ўсiм Магдэбургу вырвалiся на волю духi, i ён, увесь у страху, думае, Божа мой, Божа мой, няўжо так будзе ўсё маё жыцьцё, а я ж бо тое сабе думаў, што пасьля экзамена й казанi ўсё пойдзе сваiм упарадкаваным ходам, як гэта прадвызначыў Бог сваёй вялiкай мiласьцю, але нiхто ня ведае, якая яна слабенькая зямля, на якой ён стаiць, а якраз жа пад ёю й вiруе той вечны агонь.
А ранiцай, пасьля таго як Лёйхтэнтрагер жартаўлiва лёгенька ўшчыкнуў за шчочку юных дочак саборнага прапаведнiка, а Айцэн чынна падаў руку дзеве Агнэсе й, атрымаўшы яшчэ па кавалку хлеба й каўбасы ад фраў саборнай прапаведнiчыхi на перакуску, абодва зноў выправiлiся ў дарогу да Гэльмштэта, дзе герцаг Браўншвайгскi трымаў высокую школу i, трэба думаць, можна знайсьцi гасьцiнiцу з ладным сталом i пачосткай пад добрую духоўную гутарку пра бег падзей у сьвеце; але Айцэн сядзiць у сядле як мех вотруб'я, i ўсё яму балiць, сьпераду, ззаду i ўсярэдзiне. Лёйхтэнтрагеру, таму лепей; той паглядвае на яго збоку, патрухваючы на конiку, i кажа сабе, ах, якi ж слабы гэты людскi род, любая нягода пераварочвае яго дагары, i людзi лямантуюць i скуголяць да Бога, як той Ёў, ня верачы ў яго й нават ня маючы даверу да самiх сябе; так i жывуць паводле правiлаў i ўстанаўленьняў i лiчаць, што iх iм спаслаў Бог, i лiпнуць, трымаюцца за iх, i не заўважаюць, як яно ўсё добрым ладком i парадкам адно за адным коцiцца к чортавай матары, князi й духоўнiкi спачатку, пасьля пiсакi й купцы, а пад канец усе агулам i сполам.
У Гэльмштэце якраз у той дзень кiрмаш, паназьбiралася людзей з усiх навакольляў гiбель i пропадзь, купляюць i прадаюць, а хто нi тое, нi другое, проста швэндаюцца разьзявамi. Карцiна стракатая, бо кожнае на нешта кудысьцi чагосьцi пнецца, i ганчары й краўцы, кандытары й каўбасьнiкi; гагакаюць гусi, сакараць i лапочуць куры, перш чым iм скручваюць галовы; i паўсюль i наскрозь адно жыды ў сваiх ярмолках, i той нахвальвае табе нейкае сваё старое рызьзё, выдаючы яго за ўбор герцагiнi, быка за цельную карову альбо старую недаздохлую кабылу за высакароднага баявога вогiра чыстай арабскай крывi.
Перад гасьцiнiцай гаспадар выставiў некалькi ўслонаў. Юны Айцэн i ягоны сябар, прывязаўшы конi й напаiўшы iх з карыта, знаходзяць сабе месца, i Айцэн вальготна выцягваецца з куфлем пiва ў руцэ, зафундаванага яму Лёйхтэнтрагерам, i глядзiць, як той накройвае сваiм прыгожым ножыкам скрылiкi каўбасы з дадзенага фраў саборнай прапаведнiчыхай на дарогу кавалка, палавiну яму, палавiну сабе, i ўпершыню за гэты дзень адчувае, што жыцьцё мае-такi й свае дадатныя бакi, хай сабе й ня многiя, але мае. А яшчэ бачыць далей з правага боку, паблiзу кiрхi, згрудзiлiся людзi, цясьней дзе б то яшчэ дзе; там узьведзена нейкае драўлянае рыштаваньне, а за iм напятае размаляванае палатно з выяваю нашага ўкрыжаванага Госпада Iсуса, з рыжай барадою й чырвонай крывёю на лобе, а побач зь iм абодва шахраi з журботна зьвешанымi галовамi. Мабыць, будзе нейкае прадстаўленьне, думае ён, альбо, можа, там нехта сьпявае й паказвае карцiны, i Айцэн ня ведае, цi тое яму сьлед прыбiцца да кампанii людзей, што там стаяць i чакаюць, цi тое заставацца тут на зручным услоне, як яно й сьлед чалавеку, што ўжо амаль пастар i ў кiшэнi мае рэкамендацыю з-пад пяра самога доктара Марцiнуса; ягоны сябар таксама ня мае нiякiх намераў выпраўляцца на тое прадстаўленьне, магчыма, ён нават зусiм i не заўважыў, што тут павiнна разыграцца.
Але вось каля кiрхi ўсё ацiхае. I нават рыначны шум ужо чуецца як бы праз тоўстае палатно.
На драўляным рыштаваньнi стаiць жанчына, на ёй зялёныя шаравары, як на карцiнах з Турцыi, бачаных iм у кнiгах, i чырвоная вышываная камiзэля паўзьверх белай кашулi, а на галаве нейкi блакiтны турбан з блiскучаю зашчапкаю, з-пад якое ў паветра вылазiць белы касмач валасоў. Твар у яе густа расфарбаваны, хто там ведае, што ў яе пад шмiнкаю, можа маршчынiстая старакабетная скура. Толькi вочы, вялiкiя i блiскучыя, як пэрлы, маладыя, i гэтыя вочы ён пазнае, i тут жа ўсхоплiваецца з услона, бяжыць туды да сьцiжмы людзей вакол рыштаваньня, рассоўвае, расштурхоўвае iх убакi, не зважаючы на буркатню i лаянку, i ўжо стаiць перад жанчынай i тапырыцца на яе, як чалавек, што ўбачыў здань, i празь яе кашулю i шаравары бачыць формы грудзей i сьцёгнаў, i ў роце яму перасыхае, як ад пяску, i ён хоча закрычаць: Маргрыт! але анi гуку з горла.
А жанчына падымае руку i, убачыўшы, што людзi ўраз захлябенiлi пашчы, заяўляе звонкiм, урачыстым голасам, што яна прынцэса Гэлена, малодшая й самая любiмая дачка Трапезундзкага князя, якi, як высокi герцаг, служыць пры двары магутнага султана; але што яна пакiнула бацьку й мацi й прыгожы гарэм у Канстанцiнопалi, дзе ёй толькi птушынага малака не хапала, дзе было ўсё, чаго толькi душа жадала, убраньне i ўборы й шаўковыя падушкi й чорныя рабы ў абслузе, каб вахлярамi абмахвалi, бо ў ноч перад яе васемнаццатым днём нараджэньня зьявiўся ёй Вечны Жыд Агасфэр, асуджаны нашым Госпадам Iсусам Хрыстом на вечнае блуканьне аж да суднага дня, i яна навярнулася ў правiльную веру ў нашага Госпада Iсуса Хрыста, у вечнасьць. I з таго часу ўсюды сьледуе за Вечным Жыдам Агасфэрам, якi ня можа памерцi i ўвесь час пастаянна ўзнаўляецца на шляхах сваiх, а яна яму як бы нябесная нявеста, каб сьведчыць людзям пра велiч Бога й пакуты нашага Госпада Iсуса Хрыста, якiя Вечны Жыд бачыў на свае жывыя вочы, i ён потым сам выступiць i пакажа ўсяму народу свае памечаныя крыжавымi стыгматамi ногi й простымi словамi раскажа, як наш Гасподзь Iсус гутарыў зь iм i як пракляў яго за вялiкую бессардэчнасьць, у якой ён, небарака й гаротнiк, вось ужо тысяча пяцьсот дваццаць два гады раскайваецца. А каго не кране шчырая гiсторыя-споведзь, той хай пасьля спакойна дыбае сваёй дарогай, Вечны Жыд усё iм даруе, i наш Гасподзь Iсус Хрыстос даруе таксамака; калi ж каму дойдзе да мозгу касьцей, як яно й павiнна даходзiць шчыравернаму хрысьцiянiну, той пасьля можа купiць iлюстраваны, выдатна надрукаваны скрутак з гiсторыяй пракляцьця Вечнага Жыда Агасфэра i ўкiне сваю лепцiнку ў кубак, якiм яна абнясе людзей, бо яна й гер Агасфэр хацелi б i ў iншых месцах далучыць людцаў да гэтай весткi.
Айцэну як зарвала, так i стаiць усё яшчэ. Цi мог ён тады, пасьля той вечарыны ў доме ў магiстра Мэланхтона, сваёй затуманенай вiном галавой нават блiзка падумаць, што той настырны малады жыдок, якi трымаў Маргрыт на каленях i рабiў зь ёю i так i гэтак, мог мець хоць якое б там нi было дачыненьне да Вечнага Жыда, але ў сьвятле наступнага дня адагнаў яго ад сябе як чыстую прымару й насланьнё. А тут яшчэ й каб сама прынцэса Гэлена з Трапезунда, якая служыла ў яго сябра пакаёўкай, апратвала нанач пасьцель i выносiла начны посуд за iм, былым студыёзусам Айцэнам, i пры гэтым два мясiстыя паўмесяцы ззаду пад спаднiцай так панадна перашавельваюцца: вой, няўжо мы й праўда ўсе "сукупнасашчэпленыя", i хто ж тады той другi, што засеў у iм?
Лёйхтэнтрагер, здаецца, усё яшчэ сядзiць на ўслончыку каля гасьцiнiцы, п'е сваё вiно й не здагадваецца пра буру ў грудзях магiстра Айцэна, якога так i падсьцёбвае ўскочыць на той памост i залезьцi прынцэсе Гэлене пад камiзэлю i ў шаравары, i не таму, што яму наўме нейкiя там вашыя брыдоты, не, з чыстай цiкаўнасьцi й прагi пазнаньня; але й так куды б ён дайшоў, бо ж людзi навакол толькi хочуць ведаць, як там тое было з праклiнаньнем Жыда, але, канечне, ня ён адзiн хацеў бы пашураваць у гэтым вышытым капшучку, толькi ж нiхто гэтага ня робiць.
Прынцэса Гэлена тым часам павесiла на планку вялiкую таблiцу, на якой, таблiцы, быў вiдзён рыжабароды Iсус, апрануты ў прыгожа афарбаваную пурпуру, зь зялёным цярновым вянком на галаве, перад iм воiны паказваюць яму язык i крывяць пачварныя твары i ўсяляк зьдзекуюцца й насьмiхаюцца зь яго, а адзiн нават б'е кiем па галаве.
I пры гэтым яна дэклямуе ўзьнёслым голасам i з правiльным нацiскам:
Вы бачыце, як зброд служак
сьмяецца з Госпада ўсяляк,
шалёна зьдзекуецца, б'е
i шкумутанiць, i плюе.
Ён церпiць зьдзекi, глум i сьмех
за нашыя правiны й грэх.
Айцэн думае, што гэта зусiм ня той задзiрлiвы тон, у якiм Маргрыт цэлы час гаварыла зь iм, ня тая мова, якой яна карысталася; па ўсiм адчуваецца, што тая, хто так свабодна, не заiкаючыся, не запiнаючыся, прамаўляе прыгожы вершык, паводле вымаўкi й складу, паводле таго, як спрытна хлешча языком, яна хутчэй за ўсё знатная дама, хай сабе прынцэса з Трапезунда, хай скуль бы там нi была. Тым больш гэта хвалюе яго, ён азiраецца, шукаючы свайго сябрука Лёйхтэнтрагера, бо той лепш за каго другога патрапiць сказаць яму, якiя такiя акалiчнасьцi павязваюць яго з усiм гэтым; але таго зноў дух прастыў, а турчанка Гэлена тым часам выставiла новую таблiцу, пасярэдзiне якой зноў-такi Гасподзь Iсус, гэтым разам у белай сарочцы, i сакавiтыя пурпуровыя кроплi крывi адна за адной зьбягаюць па скажоным ад болю твары, мiж тым як ён, угнуўшыся пад цяжарам, нясе крыж пад мiлаўбольнымi позiркамi заплаканых жанчын, якiя заломваюць рукi каторыя перад грудзьмi, каторыя за галавой. Прынцэса Трапезундзкая, указваючы левай рукой на карцiну, правую малiтоўна ўзносячы ў неба, прасякаецца яшчэ больш палкай пабожнасьцю.
Вось ён iдзе угору з крыжам,
сухiя губы сьмягла лiжа,
але далей iдзе Iсус,
пакутны тарабанiць груз.
Жанчыны плачуць. Iм Хрыстос:
"Iду! Пакiньце вашых сьлёз!"
Калi толькi Айцэн нешта ведае зь Бiблii, дык менавiта гэтую гiсторыю, якую сёньня ведаюць усе людзi; тым ня меней яны стаяць, як прыкаваныя, у клубах чаднага поту й цыбулi, яны амаль ня дыхаюць, у таго вунь старога сьлiна цячэ па барадзе, а ён i не зважае, другi, забыўшыся, iста чухае заднiцу; але прыгажуня Гэлена хуценька мяняе таблiцу, новая побач з пакутнiкам Iсусам паказвае чалавека ў залацiстажоўтым шаломе з чырвонымi нашчочнiкамi, якi марна спрабуе падаць Iсусу руку. I тут жа яна гаворыць дрыготкiм голасам:
Вось афiцэр тут убаку
пабрацку падае руку,
але ня зрыць Iсус нiчога,
бо толькi ж думае пра Бога.
I афiцэру ўжо вядома,
што чалавек той - ecce homo.
Як заўсёды, калi Айцэн чуе два падрад лацiнскiя словы, а гэтым разам асаблiва, пры еcce homo яму мароз дзярэ па скуры, ён упэўнены, што прыгожая красамоўнiца заўважыла яго падчас сваёй мастацкай дэклямацыi; блiснула вока, невялiкая паўза, можа, усяго на адзiн перавод духу, але ён выразна адчуў пазнала; Маргрыт, якую ён ведае, i прынцэса Трапезундзкая сплываюцца ў ягоным мазгу ў адно; еcce homo, думае, з храпы гэтай чорта-жыдоўскай лярвы, аж галава неяк пайшла, а пасьля думае, ну, хто я такi, каб быць стражэйшым за самаго Госпада Iсуса Хрыста, якi, пасьля таго як грэшнiца ўмыла яму ногi сьлязьмi й пацалавала iх i абсушыла iх сваiмi валасамi й памазала алеем, сказаў пра яе: многiя грахi ёй даруюцца, бо яна многа любiла; толькi што Маргрыт ня мела нiякай схiльнасьцi да ўсiх пералiчаных параметраў i ног яму ня мыла, каб аблашчыць iх, але ж такi яшчэ далёка ня вечар. I вось там на памосьце ўжо вiсiць новая таблiца, i на ёй зьлева вiдаць нашага Госпада Iсуса зь ягоным цяжарам, як ён дрогка падгiнаецца ў каленях, а справа ад яго жыд у чорным каптане, вельмi, здаецца, падобны на таго, зь якiм Айцэн пазнаёмiўся ў той лёсавызначальны вечар, а за жыдам дом з каланадай, i памiж касымi калонамi выпiрае нейкая штанга, на якой прымацаваная таблiчка, дакладней, зялёны вянок i ўсярэдзiне яго прыгожы пурпуровы бот. Прынцэса Гэлена прыматкабожылася каля карцiны, i па ёй вiдаць, што яе гiсторыя наблiжаецца да таго пункту, дзе вузел, якi яна з такiм дбаньнем завязала, разьвязваецца й сьледуе магутны ўдар грому; грудзi ў яе ўздымаюцца й апускаюцца, касмач на турбане дыбiцца ўгору, i яна паглядае паверх людзкiх галоў, быццам там удалячынi бачыць ясную ўяву, i кажа:
Габрэй Агасфэр адмыслова
там правiў рамяство шаўцова,
меў лаўку, дом свой i машну.
Гасподзь падумаў: адпачну,
хоць дух траха перавяду
ў цяньку дзьвярэй, бо не дайду.
I тут, натоўп ахае як з адных грудзей, - той ужо стаiць каля прынцэсы, у сваiм заношаным лапсярдаку й круглай ярмолцы на галаве, такой самай фарбы, што i ў Госпада Iсуса на таблiцы й на вялiкай карцiне, дзе ён вiсiць на крыжы. Стаiць вось, як з каноплi выскачыўшы, не, думае Айцэн, - як зь пекла выскачыўшы, Вечны Агасфэр, якi ня можа нi адпачыць, нi памерцi, а павiнен бадзяцца па сьвеце ўдоўж i ўпоперак, у холад i ў сьпёку, угору праз горы i ўнiз праз пустынi, праз зарасьлi цярноўнiку й чартапалоху, па скалах i кручах, праз таросы й валуны, праз рэкi й моры, бясконца, бясконца, i восека ён ужо тут, на рынку ў Гэльмштэце, гатовы да пытаньняў i адказаў пра тое, як яно было насамрэч зь iм i нашым Госпадам Iсусам i чаму ён так жудасна пракляты.
- I тады кажа мне рабi, - гаворыць ён у цiшынi рыначнага пляца, - дазволь мне адпачыць, кажа ён, мне муляе ў плечы, гэта больш чым добрых трыста фунтаў, думаю я, i ўсё цьвёрдая драўнiна, з кантамi. Так, кажу я яму, муляе. А як ты сабе думаў, ня муляе нам ярмо, накладзенае на нас рымлянамi? Дазволь мне адпачыць, кажа ён, дарога тут угору камянiстая, а яны бiчавалi мяне. Так, кажу я яму, дарога камянiстая й крутая. А як ты сабе думаў, цi камянiстая, цi крутая дарога, якою iдзе народ Iзраiля? Дазволь мне адпачыць, прашу цябе, кажа ён, я павiнен сабрацца зь сiлаю, каб пайсьцi да майго бацькi на неба. I так кажу я яму, твайму бацьку на небе, хочаш...
- Утнi язык! Ня хлусi!