"Ну што ты? Ну што ты? - шаптала Бажэна. - Распранi мяне". I ў знак поўнай пакорлiвасцi сама разула яго - прызнала сваiм мужам i спадаром. I ён быў шчаслiвы.
* * *
Панурыя твары, у позiрках вачэй адно - цi хутка прывал. Марудна па вузкай лясной дарозе паўзло войска князя русаў Яраслава. Маўчалi трубы i барабаны, не луналi сцягi, не чулася бадзёрых галасоў, толькi бязладны цяжкi тупат тысяч ног, цоканне конскiх капытоў, бразганне зброi i даспехаў, iржанне коней разносiлiся па лесе. Некалькi дзён таму пад вясёлы дроб барабанаў i спеў труб пакiдала раць руская Пiнск. Гарачылiся пад вершнiкамi конi, смяялiся воi. I, гледзячы на сваё войска, верыў Яраслаў, што не ўстояць перад iм лiцьвiны.
А цяпер ён i сам стамiўся ад гэтага нялёгкага паходу. Пасля дажджоў размыла дарогу, i ўсе сiлы забiрала слота. На пераправах праз рэчкi гiнулi людзi i конi. Пацягнулася глухая пушча. Высокiя дрэвы абступалi шлях, якi пракладвалi сякерамi ваяры. Сустракалiся густа парослыя зялёным мохам вялiкiя ствалы зваленых на зямлю дрэў. Гэтыя лясныя нетры, дзе скляпенне галiн хавала ад вачэй свет божы, пужалi вояў. Часта з гушчару ляцелi лiцьвiнскiя стрэлы. Наканечнiкi сваiх стрэл лiцьвiны змазвалi атрутай. I не паспявалi ваяры разрэзаць нажамi рану ў параненага таварыша i выцiснуць атруту, як ён памiраў.. Проста ў лесе i хавалi забiтых. Крыжы на iх магiлах адзначалi шлях войска русаў.
I чым далей забiралiся ваяры ў пушчу i высокiя сцены дрэваў бралi iх у палон, адгароджваючы ад астатняга свету, тым болей расло пачуццё трывогi i невядомасцi. То там то сям у неба падымалiся слупы дыму ад сiгнальных вогнiшчаў лiцьвiнаў. Нядоўгiя прывалы на якой-небудзь палянцы або ў сяле, якое пакiнулi жыхары, толькi расслаблялi вояў. Ноччу разбiвалi стан, выстаўлялi варту. Так iшлi яны на Лiтву.
Не вылучаўся сярод вояў князь Яраслаў. Нi золата, нi ўпрыгожанняў багатых, нi вопраткi князевай не надзеў ён. Такая ж простая кальчуга, як i ў вояў, наклады на нагах. Толькi востраканечны шлем з залатым крыжам вызначалi ў iм вялiкага князя рускага. Ехаў Яраслаў на канi ў сярэдзiне войска, акружаны грыдзямi. Без ахвоты выправiўся князь у гэты паход. Дапяклi папы сваiмi напамiнамi, што на межах яго княства жывуць паганцы i бягуць да iх тыя, хто не прыняў Хрыста. I вораг хрысцiянства сее плевелы сярод дарагiх расткоў божай веры. Хрыстос дакрануўся мiласцю духа свайго сэрца Яраслава, ўладара зямлi Рускай, каб забяспечыў ён межы хрысцiянскiя ад ворагаў паганцаў. Ну што ж, вось ён агнём выпалiць плевелы. Добра было б сядзець у сваiх харомах у стольным Кiеве, радавацца пражытым дням, няньчыцца з унукамi. Не такiя яго гады, каб выпраўляцца ў гэтую глуш супраць паганцаў. Як стамiўся ён разбiраць звадкi князёў, уцiхамiрваць iх свавольствы зброяй, забiваць сабе галаву думкамi пра ўстроi зямельныя, падладжвацца пад чыннасць падначаленых i, як скарамошку, iграць дабротлiвага i людалюбнага валадара, слухаць баярскiя глупствы на радах, лiслiвiць перад хiтрымi папамi - i гэта называецца кiраваць дзяржавай. Як стамiўся ён баяцца. У дзяцiнстве баяўся бацькi - князя Ўладзiмiра. Чужым i пагрозлiвым быў для Яраслава бацька. Нячаста прыязджаў ён у Лыбедзь, сяло пад Кiевам, дзе жыла яго жонка Рагнеда з дзецьмi. Цяжка сядаў на лаву, расставiўшы ногi, чырвонымi ад п'янак вачыма тупа глядзеў перад сабой i, здавалася, не заўважаў iх, сваiх дзяцей. А яны палахлiва падыходзiлi да яго. Нiколi бацька не прылашчыў нiкога з iх, i нiхто з iх так i не асмелiўся ўскараскацца яму на каленi, прытулiцца да грудзей. Яго змрочны твар, халодныя вочы i суровы голас пужалi iх. I пасля, калi бацька саслаў з Кiева Рагнеду за тое, што яна, помсцячы за свае прынiжэннi, ледзь не перарэзала яму, соннаму, горла, баяўся Яраслаў сваёй адзiноты. Не было яму да каго прытулiцца, знайсцi ласку i спагаду. Ноччу адзiн хаваўся з галавою пад коўдру, каб хоць неяк пазбавiцца жаху перад начной цемрай. Мацi ўжо не супакоiць яго. Баяўся ён рашучых ноўгарадскiх баяр, якiя, нiбыта тацi, падступiлiся да яго i патрабавалi не плацiць данiну Кiеву. Баяўся аславiцца баязлiвым. I было боязна бацькавага гневу, немiнучай вайны з Уладзiмiрам. А калi бацька пачаў збiраць супраць яго дружыну i ўжо масцiў масты i гацi, - малiў Бога, каб пазбегнуць вайны з Кiевам. Нечаканая смерць бацькi не прынесла яму палёгкi - трэба было ваяваць з братамi Барысам i Глебам. Баяўся, што стане вядома, што па яго загаду загiнулi яны ад рукi варагаў. Ды i загад не даваў; як Пiлат, умыў рукi, калi варажскi важар Эймунд папытаўся: "Але як жа быць, валадар, калi мы дабяромся да конунга Барыса, - забiць яго цi не?" - "Не стану я нi заклiкаць людзей да бою з Барысам-князем, нi вiнавацiць, калi ён будзе забiты". А калi Эймунд прынёс яму Барысаву галаву, хацелася схавацца ад пранiклiвых варагаў, каб не бачылi яны, як да кончыкаў вушэй ён пачырванеў, - што мовiць iм, не ведаў. I ад страху, што пракляне яго царква, звалiў усё вiну на тураўскага князя Святаполка, маўляў, ён, акаянны, успрыняў думку Каiнаву, каб перабiць усiх братоў i валодаць Рускай зямлёй. I не саромеўся перад дружыннiкамi заяўляць: "Не я пачаў забiваць братоў, а Святаполк, няхай будзе Бог мсцiўцам за кроў братоў маiх, бо без вiны пралiтая праведная кроў Барыса i Глеба. Вiдаць, i са мной тое самае зробiць? Судзi мяне, госпадзi, па праўдзе, няхай сунiмецца зладзейства грэшнага". Бога не баяўся, калi манiў, бо баяўся Свята полкавай перамогi над сабой i адказу за сваё злачынства. I, як заяц, уцякаў ад Святаполка, калi ў сечы на Бузе засталiся ад яго войска толькi чатыры чалавекi. Нават у Ноўгарадзе не апамятаўся, баяўся, што тураўскi князь заявiцца сюды, i ўжо за мора плыць сабраўся, як пасаднiк з ноўгарадцамi рассек ладдзi: "Хочам яшчэ бiцца са Святаполкам". Са страху i перамог Святаполка, i стаў кiеўскiм князем. Вяршыня ўлады не пазбавiла яго боязi. Баяўся страцiць вялiкакняжацкi пасад i кiнуў у паруб малодшага брата Судзiвоя, дагэтуль гноiць яго; баяўся свавольных варагаў, якiя патрабавалi плату за службу, i прагнаў iх; баяўся, што не любы дружыне, бо на пiрах для яе нi моцнага пiцця, нi ядзення смачнага, нi ўслад, нi гусельных спеваў, нi плясаў не дазваляў, бо баяўся папоў, якiя пра даўнюю вiну яго ведалi, таму патрабавалi ад яго чыннасцi хрысцiянскай i не ладзiць у харомах сваiх пiцця "бесов возвеселительной чаши", каб не было свар i лаяння сярод хрысцiянскiх вояў, каб не тварылi яны сабе п'яных шляхоў, якiя вядуць на пагубу. Як праклён, боязь валодала iм. Ён хiтрыў, асцярожнiчаў, гатоў быў саступiць, абы не рызыкаваць... i пра славiўся мудрым. Толькi без парады сваёй жонкi Iнгiгерды не прымаў нiводнага важнага рашэння. Не так слушнымi былi яе парады, як падпарадкоўваўся ён жаночай рашучасцi i забываўся на сумненнi свае i страхi. I каб выкупiць жонку, калi яна трапiла ў палон да полацкага князя Брачыслава, ён саступiў Полацкаму княству Оршу i Ўсвяты.
I цяпер Яраслаў баяўся, што лiцьвiны, як два гады таму яцвягi, дадуць яму адпор i, градаў iх так i не ўзяўшы, давядзецца вяртацца нi з чым назад.
* * *
Вось ён, вораг, - на адлегласцi трох палётаў стралы - лiцьвiны патрасалi зброяй. У баявых iх крыках гучала радасць будучай перамогi. На полi каля града Ўслонiма сустрэлiся дзве рацi.
- Надышоў час нашай славы. Мы, нiбыта новыя Макавеi, пашыраем межы хрысцiянскага свету. Недруг роду чалавечага, вораг веры - д'ябал - чынiць розныя перашкоды i, пранiкнуўшы ў сэрцы лiцьвiнаў, штурхае iх да мяцяжу на загубу веры i хрысцiян. Хай наш востры меч знiштожыць плоць паганскую, - так казаў Яраслаў перад сечай. Цяпер ён быў адзеты ў панцыр з пазалочаных пласцiн, на галаве шлем з чырвоным ялаўцом. На белым канi ў абабiтым залатымi клёпкамi сядле сядзеў перад рускiм воiнствам Яраслаў i заклiкаў яго да бiтвы.
Думалi русы, што лiцьвiны бясчэсны бег учыняць. Доўгiмi шэрагамi стаялi яны наперадзе ў хрысцiянскага войска - д'ябал штурхаў iх на бой супраць хрысцiян.
Апошнiя хвiлiны перад сечай. Навостраны мячы, нацягнуты цяцiвы, пастроены дружыны. Апошнiя хвiлiны, а там бiтва, там патрэбна будзе адвага i цвёрдая рука, нянавiсць да ворага.
Жывiнбуд са сваёй дружынай стаяў на левым краi саюзнага войска. Побач з бацькам на конях сядзелi сыны: Волак i Вышак. Волак, прыклаўшы да лба далонь, пазiраў на невялiчкую стайку галубоў, што лётала ў небе над полем будучай сечы.
У гэты час у рускiм войску зайгралi свiрэлi i загрукаталi барабаны. З шэрагаў вояў выехаў на гнядым канi вiцязь у кальчузе з мячом у руцэ, пагнаў каня на сярэдзiну поля. Храбры рус прагнуў ветшбы вiцязевай i выклiкаў на паядынак вiцязяў з лiцьвiнскага войска, каб пачаць з iм сечу.
Вось падышоў доўгачаканы час, калi споўняцца яго юнацкiя мары пра подзвiг i славу. Воўк выняў з похваў меч i пацалаваў яго жалезнае лязо, губамi адчуваючы жалабок для сцёку крывi.
- Князь, я гатовы.
Жывiнбуд паклаў на плячо сыну руку. Блiзка перад сабой убачыў ён рашучыя вочы сына. Не, яго ўжо не спынiш, не адгаворыш.
- Беражы сябе, - толькi i мовiў у адказ Жывiнбуд.
Два вершнiкi скакалi насустрач адзiн аднаму, сцiскалi ў руках апушчаныя ўнiз мячы. Тысячы вачэй напружана глядзелi на iх. А ў небе высока кружлялi галубы, i нiхто iх не бачыў. Не бачыў i Воўк. Наблiжаўся да яго рускi вiцязь. Зiхацелi на iм браня i шлем. Усё блiжэй i блiжэй ён. Можна разгледзець скамянелы твар i сцiснутыя вусны.
Вершнiкi праскакалi адзiн каля аднаго, ледзь не ўдарылiся страмёнамi. Жалеза мячоў, якiя сустрэлiся ў паветры, пырснула iскрамi. I зноў два чалавекi пагналi сваiх коней адзiн на аднаго. Рус асадзiў каня i, прыўстаўшы ў страмёнах, падняў меч над сабой. Воўк паспеў падставiць пад удар абцягнуты валовай шкурай шчыт i тут жа ў адказ сам апусцiў меч на шчыт свайго працiўнiка.
Доўга секлiся памiж сабою яны. Рыкалi конi, хапалi адзiн аднаго зубамi. Немыя крыкi вырывалiся з глотак людзей, пот цурчэў па iх тварах. Перамога чакала таго, хто захавае болей сiл, хто выматае свайго ворага, каб нанесцi яму смяротны ўдар. Звiнелi мячы. Дзве рацi назiралi на гэты паядынак. I тая i другая чакала перамогi свайго вiцязя. Прыўзняўшыся ў страмёнах, Воўк узмахнуў мячом. Усю сваю злосць i адчай уклаў ён у гэты ўдар. Меч маланкай мiльгануў у паветры. Рус выкiнуў наперад шчыт. Пад ударам мяча драўляны шчыт разляцеўся. Адзiн з кавалкаў балюча стукнуў па галаве каня рускага воя. Ад болю жывёла не паслухалася паводдзяў, iрванулася наперад. I Воўк паспеў нанесцi другi ўдар на гэты раз па абцягнутым скурай драўляным шлеме руса. Вой адразу абмяк, выпусцiў з рукi меч. З-пад шлема тоненькiм струменьчыкам пацякла на твар кроў. Рус павалiўся грудзьмi на луку сядла.
Радасны клiч пракацiўся па шэрагах лiцьвiнскага войска. Воўк павярнуў свайго каня i паскакаў да сваiх.
* * *
I пачалася крывавая сеча. Тысячы людзей з баявымi крыкамi, выхапiўшы зброю, рынулiся насустрач адзiн аднаму. Зямля гудзела ад конскiх капытоў i тупату людскiх ног. Наперадзе рускага войска высокiя конi неслi на сваiх спiнах закутых у кальчугi вершнiкаў, доўгiя дзiды ў iх руках упiралiся ў лукi сёдлаў. Здавалася, адным ударам разаб'юць русы лiцьвiнаў, што скакалi насустрач iм на лясных конях. Нямала лiцьвiнаў наляцела на вострыя дзiды русаў: выбiтыя з сёдлаў, падалi пад конскiя капыты. Пачалася малацьба на смяротным полi. Смерць касiла людскiя жыццi. Лiцьвiны не вытрымалi цiску русаў i павярнулi сваiх коней. Русы ўслед за ўцекачамi дасягнулi лiцьвiнскага стану. I тут са сховiшчаў, з-за дрэў, хмызняку выскачыла некалькi соцень пешых вояў. Рослыя, моцныя, апранутыя ў звярыныя шкуры, лiцьвiны малацiлi мачугамi i сякерамi ворага. Сцягвалi вершнiкаў з коней i дабiвалi на зямлi.
А на левым краi лiцьвiнскага войска князь Жывiнбуд чакаў часу весцi сваю дружыну ў бой. Ён сядзеў на канi, якога за вуздэчку трымаў грыдзi, i, прыжмурыўшы вочы, напружана назiраў, што адбывалася на полi сечы. Нiбыта гуляў са смерцю князь - вакол гудзелi стрэлы, а ён не зважаў на iх.
А калi павёў Жывiнбуд ваяроў у бой, дык не шкадаваў сябе - бiўся з ворагам у першым шэрагу. У запале не адчуваў стомы. Меч маланкай мiльгаў у яго руцэ. А побач змагалiся з ворагам яго сыны Вышак i Воўк. Колькi ўжо доўжыцца гэтая бiтва? Хвiлiна - як вечнасць. Рука стамiлася ад напружання, i за кожным разам цяжэў меч. Пот залiваў вочы. А вораг насядаў, i толькi роспач i злосць надавалi сiлы. Трэба было змагацца, i яны змагалiся.
* * *
З васьмю вершнiкамi вырваўся князь Жывiнбуд з сечы. Уцекачы гналi коней па глухiх лясных сцежках. I толькi калi конi стамлялiся i з разарваных цуглямi пыс падалi шматкi чырвонай пены, воi спынялiся на кароткi адпачынак. I зноў у шлях. На ноч спынiлiся ў лесе. Высокiя хваiны, здавалася, надзейна хавалi iх ад ворага.
Жывiнбуд сядзеў на сядле каля вогнiшча. Не пазнаць было князя. На змарнелым твары глыбей запалi зморшчыны; памiж густымi бровамi пралягла пакутлiвая складка, куточкi вуснаў апусцiлiся ўнiз. Маўчаў Жывiнбуд, паглядаў на полымя. Вось ён ганебна ўцякае, заблытвае сляды. Дружына яго склала галовы на крывавым малацьбiшчы, а ён жывы-здаровы. Як паказацца яму на вочы свайму народу? Доўга не мог заснуць князь. Ляжаў на лапнiку каля вогнiшча i ўсё думаў пра бiтву i пра новыя бiтвы з русамi. Трывожна было на душы ў Жывiнбуда. Ужо даўно заснулi знясiленыя за нялёгкi дзень ваяры, толькi вартавы сцярог iх сон. З патрэскваннем гарэлi ў вогнiшчы дровы. Пырхалi прывязаныя да дрэваў конi. Князь пачуў нечыя асцярожныя крокi, нехта падышоў да яго. Жывiнбуд расплюшчыў вочы. У цемры вiднелiся абрысы схiленага над iм чалавека.
- Што здарылася? - спытаў князь.
Шырокая далонь зацiснула Жывiнбуду рот, i ў той жа момант ён адчуў пад сэрцам пякучы боль ад уколу нечым вострым.
Прачнуўся Воўк ад таго, што нехта трос яго за плячо. Расплюшчыў вочы. Ужо развiднела. Першыя промнi сонца праз прасветы мiж галiн падалi на зямлю.
- Княжа, - схiлiўся над iм Гвай.
Па яго ўстрывожаным твары здагадаўся, што нешта здарылася.
- Лiха, - мовiў дзядзька.
- Што? - падняўся Воўк i знерухомеў, не верачы сваiм вачам.
Васковы твар бацькi, безжыццёвыя шкляныя вочы, нерухомыя сцятыя вусны адразу зразумеў: бацька нежывы.
- Та-та! - закрычаў Воўк i апусцiўся на каленi перад Жывiнбудам. Душа, сэрца, розум - усё ў Воўку супрацiўлялася прызнаць гэтую горкую праўду. На iмгненне здалося, што ўсё адбываецца ў сне, - такiм чужым выглядаў гэты падобны на яго бацьку нежывы чалавек. Але гэта быў бацька. I гэта быў не сон. Холад бацькоўскiх рук, да якiх Волак дакранаўся, забраў у яго апошнюю надзею. Як жа так? Яшчэ ўчора... а вось сёння...
Навошта ў такi нялёгкi момант пакiнуў яго?
Адчуў, як набягае на вочы сляза.
Убаку моўчкi стаялi ваяры.
- Трэба зiрнуць тулава, - апусцiўся побач з Воўкам Гвай. - Заплюшчы вочы, каб не ўгледзеў жывых.
Воўк дакрануўся пальцамi да павек i закрыў бацькавы вочы.
- Княжа, - паказаў Гвай пальцам на сiнявата-чырвоную кропку пад левым смочкам. - Не Марэна чорнай ноччу ўсыпiла Жывiнбуда. Унавiлi яго.
- Як? - вырвалася ў Воўка.
- Гэта макавае зерне пад сэрцам у князя - след iголкi. Князя ўнавiлi.
Здавалася, што Воўк з цяжкасцю разумеў тое, што пачуў, утарапела паглядаў перад сабой i маўчаў. Нiбыта задыхаўся, высока падымалiся яго грудзi, ён з шумам дыхаў. Гвай чакаў адказу. Нарэшце Воўк няўпэўнена прагаварыў:
- Калi ўнаўцу не знойдзем, дык падумаюць на мяне - пасля бацькавай смерцi я адзiны яго спадкаемца. Значыць, смерць яго была ў ласку Воўку, - уголас выказаў сваю боязь княжыч. Яго вочы ўмольна паглядалi на Гвая.
Вось такi разгублены i бездапаможны Воўк быў толькi ў маленстве, калi многае ў гэтым свеце адкрываў упершыню. Ён умольна паглядаў на яго, свайго дзядзьку, - растлумач, дапамажы. I бездапаможнасць гэтага ўжо даўно дарослага чалавека не раззлавала Гвая, а выклiкала ў душы шкадобу да яго.