- Не за навуку, а толькi пагрэцца!
Мацi махнула рукой.
- Што ж, - сказала яна, падумаўшы, - трэба яшчэ пачакаць, то дадуць калi-небудзь i за навуку.
А потым, падкладаючы дроў на камiнку, мармытала сама сабе:
- Такая ўжо доля наша, удавы i сiраты. Дала б я прафесару паўрубля, а не саракоўку, дык ён майго хлопца адразу ўзяў бы. А так вось толькi забаўляецца з iм, дый годзе.
Антэк, чуючы гэта, думаў:
"Ну, ну, калi гэта ён так забаўляецца, дык што ж будзе, як вучыць пачне!"
На шчасце цi на бяду, страхоцце гэтае не збылося.
Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзiць у школу, да мацi яго прыйшоў настаўнiк i, павiтаўшыся, спытаўся:
- Як жа яно, гаспадынька, будзе з вашым хлопцам? Далi вы мне за яго сорак грошаў, як для пачатку, i ўжо трэцi месяц пайшоў, а з вас анi капейчыны! Так яно далей не пойдзе, - няхай сабе па саракоўцы, але ж плацiце штомесяца.
А ўдава на гэта:
- Адкуль жа я вазьму, калi няма! Што зараблю якi грош - дык у гмiну. Адзежыну якую на малых няма за што купiць.
Настаўнiк устаў з лавы, тут жа надзеў сваю шапку i адказаў:
- Калi так яно, дык Антэку няма чаго хадзiць у школу. Я не буду з iм рукi дарма вярэдзiць. Такая навука, як мая, не для беднякоў.
I пайшоў сабе, а ўдава, гледзячы ўслед, думала:
"Святая праўда. Колькi той свет стаiць, дык толькi ж панскiя дзецi вучылiся. А дзе ж было беднаму чалавеку на гэта набрацца!.."
Зноў паклiкала на параду кума Анджэя, i пачалi яны абое экзаменаваць Антэка.
- Чаго ж ты там, свавольнiк, навучыўся за гэтыя два месяцы? - спытаўся ў яго Анджэй. - Мацi ж дала за цябе сорак грошаў...
- А як жа! - дадала ўдава.
- А чаго я там мог навучыцца! - адказаў хлопец. - Бульбу ў школе скрабуць таксама, як i дома, свiнням есцi даюць таксама. Адно i навукi, што я прафесару двойчы боты пачысцiў. Але ж затое парвалi на мне вопратку на гэтым iхнiм... пагрэцца...
- Ну, а ў навуцы той трохi што разабраўся?
- Хто там разбярэцца! - адказаў Антэк. - Калi вучыць нас па-мужыцку, дык тады лжэ. Напiша на дошцы якi-небудзь знак i кажа, што гэта дом, i сенi, i лавы, i абразы. А ў чалавека ж вочы ёсць, ён бачыць, што гэта не дом. А як вучыць нас па-школьнаму, дык чорт яго там разбярэ! Ёсць там некалькi старэйшых, якiя па-школьнаму песнi спяваюць, але меншыя - добра, што хоць лаяцца трохi навучацца...
- Ты мне толькi вылайся калi-небудзь, дык я табе пакажу! - умяшалася мацi.
- Ну, а да гаспадаркi ты, хлопча, будзеш калi ахвоту мець? - спытаўся Анджэй.
Антэк пацалаваў яго руку i папрасiў:
- Пашлiце вы мяне туды, дзе вучаць ветракi рабiць.
Старыя, як па камандзе, пацiснулi плячыма.
Няшчасны вятрак, якi малоў збожжа на тым беразе Вiслы, так засеў у хлопцавай душы, што адтуль яго не магла ўжо дастаць анiякая сiла.
Доўга такi параiўшыся, вырашылi пачакаць. I чакалi.
Iшлi тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, хлопец нарэшце дажыў да дванаццацi год, але помачы ад яго ў гаспадарцы было няшмат. Стругаў свае кiёчкi, нават i выразаў дзiвосныя фiгуры. I толькi калi ў яго сапсаваўся ножык, а мацi на новы не давала грошай, пачаў Антэк наймацца на працу. У аднаго пiльнаваў на начлезе коней, утапiўшыся ў сiвай вячэрняй iмгле, заглядзеўшыся на зоркi; другому вадзiў на ворыве валоў; часамi iшоў у лес па ягады або грыбы i прадаваў шынкару Мордуху за некалькi грошаў цэлы кошык.
У хаце iм не шанцавала. Гаспадарка без мужчыны - як цела без душы; а як вядома, Антэкаў бацька ўжо некалькi гадоў адпачываў на тым узгорку, дзе праз усыпаны чырвонымi ягадамi жываплот глядзяць на вёску сумныя крыжы.
Для работы ў полi ўдава наймала парабка, рэшту грошай павiнна была несцi ў гмiну, а ўжо за тое, што заставалася, харчавацца са сваiмi хлопцамi.
Штодня елi яны пустую хлебную полiўку з бульбай, часамi кашу i клёцкi, радзей гарох, а мяса - хiба што на вялiкдзень. А то i гэтага ў хаце не было, i тады ўдава, зусiм ужо свабодная ад печы, сядзела ды лапiла сынам вопратку. Малы Войтак плакаў, а Антэк з маркоты лавiў у абед мухаў i пасля такое раскошы iшоў на двор стругаць свае драбiны, платы, ветракi i святых. Бо выразаў ён таксама i святых, праўда, пакуль што без твараў i рук.
Нарэшце кум Анджэй, верны сябар асiрацелай сям'i, знайшоў Антэку месца ў каваля, у другой вёсцы. Неяк у нядзелю пайшлi яны туды, з удавою i хлопцам. Каваль прыняў iх нядрэнна. Праверыў хлопцавы рукi i крыж, убачыў, што на свой узрост ён даволi-такi дужы, i прыняў яго вучнем без аплаты i толькi на шэсць гадоў.
Страшна i сумна было хлопцу глядзець, як заплаканая мацi i стары Анджэй, развiтаўшыся з iм i кавалём, пайшлi дахаты i неўзабаве схавалiся за садам. Было яму яшчэ сумней, калi прыйшлося ўпершыню ў жыццi спаць пад чужою страхой, у гуменцы, сярод незнаёмых кавалёвых вучняў, якiя з'елi яго вячэру i яшчэ далi яму некалькi куксаноў, як задатак на добрае сяброўства.
Калi ж на досвiтку пайшлi яны грамадой у кузню, распалiлi там горан, Антэк пачаў дзьмуць пузатым мехам, а iншыя, спяваючы з майстрам ранiшнюю малiтву, пачалi каваць малатамi распаленае жалеза - у хлопцы нiбы прачнуўся новы дух. Звон металу, рытмiчны гук, песня, што ажно адгукалася ў лесе рэхам, - усё гэта захапiла Антэка... Здавалася, што ў сэрцы яго нябесныя анёлы нацягнулi некалькi струн, невядомых iншым мужыцкiм дзецям, i струны тыя азвалiся толькi сёння - ад подыху мяхоў, грукату малатоў i пырскання iскр з жалеза.
Ах, якi з яго быў бы ўдалы каваль, а можа, i што-небудзь больш!.. Бо хлопец, хоць новая работа вельмi падабалася яму, думаў усё пра свае ветракi.
Каваль, новы Антэкаў апякун, чалавек быў - так сабе. Каваў жалеза i пiлаваў яго так, што не скажаш, цi дрэнна, цi добра. Часамi лупiў хлопцаў, ажно тыя пухлi, а найбольш клапацiўся пра тое, каб яны не лiшне хутка авалодвалi майстэрствам. Бо такi юнец, закончыўшы вучобу, мог пад бокам у роднага майстра адкрыць сваю кузню, а тады ўжо старайся, каб не горш за яго працаваць!..
Трэба ведаць, што ў майстра быў яшчэ адзiн звычай.
На другiм канцы вёскi жыў вялiкi кавалёў прыяцель - солтыс, якi штодня працаваў як усе людзi, а ўжо калi яму перападала што-небудзь па службе, праходзiў каля кузнi ў карчму. Бывала так раз цi два разы на тыдзень.
Iдзе сабе солтыс з заробленай капейчынай i хоцькi-няхоцькi збочвае ў кузню.
- Пахвалёны! - гукае кавалю цераз парог.
- Пахвалёны! - адказвае каваль. - Як там у полi?
- Нiшто сабе, - кажа солтыс. - А як у вас у кузнi?
- Нiшто сабе, - кажа каваль. - Дзякуй богу, што вы хоць раз вылезлi з хаты.
- Яно так, - згаджаецца солтыс. - Нагаварыўся ў той канцылярыi, дык трэба хоць трохi зубы прапаласкаць. Можа, i вы пайшлi б з гэтага пылу?
- Пайду, вядома ж, здароўе перш за ўсё, - адказваў каваль i, не зняўшы фартуха, iшоў з солтысам у карчму.
А як толькi ўжо ён выходзiў, хлопцы маглi спакойна тушыць горан. Каб i работа была найпiльнейшая, каб i свет валiўся, анi майстар, анi солтыс да вечара не выйдуць з карчмы, хiба што солтыса раптам выклiчуць па службе.
Толькi апоўначы яны вярталiся дахаты.