Аднак, паступова ротмiстр зразумеў, якi ён несправядлiвы, i настолькi авалодаў сабой, што нават расказаў Iварсанам, для чаго ён з чалядзiнцамi выйшаў сягоння ранкам у лес. I дадаў, што хоча даведацца, цi пры мерцвяку пярсцёнак.
Ротмiстру нават хацелася, каб сяляне з Ольсбю адказалi "не"; тады ён мог бы са зброяй у руках пастаяць за свае правы. Але яны палiчылi яго патрабаванне натуральным i крыху адышлi ўбок, пакуль чалядзiнцы абшуквалi кiшэнi мерцвяка. Ягоныя чаравiкi, торбу, кожнае шво ягонай вопраткi.
Спачатку ротмiстр з велiзарнай увагай сачыў за вобыскам, але раптам ён нечакана зiрнуў на сялян, i яму падалося, быццам тыя абмянялiся насмешлiвымi позiркамi, нiбы былi перакананы, што ён усё роўна нiчога не знойдзе.
Так яно i выйшла. Пошукi давялося спынiць, а пярсцёнак так i не знайшоўся. Тады падазрэннi ротмiстра зусiм справядлiва леглi на сялян. Гэтае ж самае падумалi i чалядзiнцы. Куды падзеўся пярсцёнак? Калi Iнгiльберт рашыўся ўцякаць, то ён абавязкова ўзяў яго з сабой. Дзе ён?
Хоць i цяпер нiхто з iх не бачыў генерала, але ўсе адчувалi ягоную нябачную прысутнасць. Стоячы ў натоўпе, ён паказваў на ўсю тройцу з Ольсбю. Пярсцёнак у iх!
Сапраўды, гэта яны абшукалi кiшэнi мерцвяка i знайшлi пярсцёнак.
Хутчэй за ўсё, гiсторыя, якую яны толькi што расказалi, - выдуманая, а на самай справе ўсё адбылося зусiм iнакш. Магчыма, Iварсаны, якiя былi аднавяскоўцамi Бордсанаў, ведалi, што тыя завалодалi каралеўскiм пярсцёнкам. Магчыма, яны даведалiся, што Борд памёр, а сустрэўшыся з сынам у лесе, адразу здагадалiся, што ён сабраўся ўцячы з гэтым пярсцёнкам; вось яны i напалi на Iнгiльберта i забiлi яго, каб прысвоiць пярсцёнак.
На целе Iнгiльберта не было нiякiх слядоў калецтва, апрача кровападцёку на iлбе. Iварсаны сказалi, што ён стукнуўся галавой аб камень, калi павалiўся. Але хiба гэты крывавы жаўлак не мог быць нанесены тоўстай сукаватай палiцай, якую трымаў у руках Паўль Элiясан.
Ротмiстр стаяў, апусцiўшы вочы. Ён пакутлiва змагаўся з самiм сабой. Нiколi не чуў ён аб гэтых трох нiчога, апрача добрага, i яму нiяк не верылася, што яны забойцы i злодзеi.
Чалядзiнцы акружылi ротмiстра. Сёй-той з iх ужо бразгаў зброяй, i ўсе да аднаго лiчылi, што без бойкi iм адсюль не пайсцi.
Тады да ротмiстра падышоў Эрык Iварсан.
- Мы, браты, - сказаў ён, - ды i прыёмыш наш Паўль Элiясан, якi ў хуткiм часе стане мне зяцем, разумеем, што думаеце пра нас вы, пан ротмiстр, i вашы людзi. Дык вось, па-нашаму, не варта нам разыходзiцца, пакуль вы не загадаеце абшукаць нашы кiшэнi i вопратку.
Ад такой прапановы ў панурага ротмiстра стала лягчэй на сэрцы. Ён пачаў адмаўляцца. Iварсаны, ды i iхнi прыёмны сын такiя людзi, што iх i западозрыць немагчыма.
Але сяляне хацелi пакончыць з гэтай справай. Яны самi пачалi выварочваць свае кiшэнi i разуваць чаравiкi. Тады ротмiстр махнуў рукой чалядзiнцам, каб тыя выканалi iх волю i абшукалi.
Пярсцёнак так i не знайшоўся, але ў берасцяным кашы, якi Iвар Iварсан насiў за спiнай, знайшлi саф'янавую торбачку.
- Гэта ваша торбачка? - запытаўся ротмiстр пасля таго як пераканаўся, што яна пустая.
Калi б Iвар Iварсан адказаў сцвярджальна, то i ўсё, магчыма, на гэтым бы скончылася. Але замест гэтага ён спакойна прызнаўся:
- Не, не наша; яна валялася на сцяжынцы, непадалёк ад таго месца, дзе павалiўся Iнгiльберт. Я падняў торбачку i кiнуў яе ў кош, бо яна падалася мне новенечкай.
- Але ў такой вось торбачцы i ляжаў пярсцёнак, калi пастар шпурнуў яго Iнгiльберту, - сказаў ротмiстр; i твар ягоны i голас зноў азмрочылiся. Цяпер жа вам, Iварсанам, нiчога не застаецца, як пайсцi са мной да ленсмана, калi вы не лiчыце за лепшае дабравольна вярнуць мне пярсцёнак.
Цярплiвасць сялян з Ольсбю лопнула.
- Няма ў вас, пан ротмiстр, такога права, каб прымусiць нас iсцi ў турму, - прамовiў Эрык Iварсан.
Ён схапiўся за рагацiну, якая ляжала побач з Iнгiльбертам, каб пракласцi сабе шлях, а брат ягоны з будучым зяцем далучылiся да яго.
У першы момант аслупянелыя жыхары Хедэбю былi падалiся назад, ледзь не адпiхнуўшы ротмiстра, якi засмяяўся ад радасцi, што нарэшце ўжо дасць доўгачаканы выхад свайму гневу, прымянiўшы сiлу. Выхапiўшы шаблю, ён секануў па рагацiне.
Але гэта быў адзiны ратны подзвiг, здзейснены ў гэтай сутычцы. Чалядзiнцы адцягнулi яго i вырвалi шаблю з рук.
Здарылася так, што i ленсман Карэлiус надумаў накiравацца той ранiцай у лес. У тую самую хвiлiну ён у суправаджэннi стражнiка паказаўся на сцяжынцы. Зноў пачалiся пошукi i зноў дазнанне, але справа ўсё ж скончылася тым, што Эрык Iварсан, ягоны брат Iвар i iхнi прыёмны сын Паўль Элiясан былi ўзяты пад варту i адведзены ў турму па падазрэннi ў забойстве i разбоi.
VII
Нельга не прызнаць, што лясы ў нас у Вермландзе былi ў той час велiзарныя, а палi малыя, двары вялiкiя, затое хаты цесныя, дарогi вузкiя, затое ўзгоркi крутыя, дзверы нiзкiя, затое парогi высокiя, цэрквы непрыглядныя, затое службы доўгiя, днi жыцця кароткiя, затое беды незлiчоныя. Але з-за гэтага вермландцы зусiм не апускалi галавы i нiколi не скардзiлiся.
Бывала, мароз знiшчаў пасевы, драпежныя звяры - статкi, а крывавы панос - дзяцей: вермландцы ўсё роўна амаль заўсёды захоўвалi бадзёрасць духу. А iнакш што б з iмi здарылася?
Але, магчыма, першапрычынай таго было суцяшэнне, якое служыла як багатым, так i бедным, суцяшэнне, якое нiколi не здраджвала людзям i нiколi не ведала стомы.
Але не думайце, сапраўды, што суцяшэнне гэта было нечым узвышаным цi нечым урачыстым, накшталт слова божага, чыстага сумлення цi шчасця кахання! I ўжо зусiм не думайце, што было яно нечым ганебным цi небяспечным, накшталт валацужнiцтва цi гульнi ў косцi! А было яно чымсьцi зусiм бязвiнным i будзённым: нiчым самым, як полымем, якое няспынна гарэла ў ачагу зiмовымi вечарамi.
Госпадзi божа, якую прыгажосць i ўтульнасць надаваў агонь у самай убогай хацiне! А як жартаваў ён там з усiмi дамачадцамi вечары напралёт! Ён трашчаў i iскрыўся, i тады здавалася, быццам пасмейваецца з iх. Ён пляваўся i сыкаў, i здавалася, быццам дразнiць некага бурклiвага i злога. Часам ён нiяк не мог справiцца з якiм-небудзь сукаватым паленам. Тады ў пакоi станавiлася дымна i чадна, быццам агонь хацеў растлумачыць людзям, што яго кормяць надта скупа. Часам ён ухiтраўся ператварыцца ў гарачую кучу вугалю, якраз калi ў доме кiпела работа, так што заставалася толькi скласцi рукi на каленях ды гучна смяяцца, пакуль ён не ўспыхне зноў. Але больш за ўсё агонь сваволiў, калi гаспадыня прыходзiла з трохногiм чыгунком i патрабавала, каб ён кухарыў. Зрэдку агонь бываў паслухмяны i паслужлiвы i справу сваю рабiў хутка i ўмела. Але нярэдка ён гадзiнамi лёгка i гуллiва скакаў вакол катла з кашай, не даючы ёй закiпець.
Затое як весела, бывала, ззялi вочы гаспадара, калi наскрозь вымаклы i замёрзлы, ён вяртаўся ў непагадзь дамоў, а агонь сустракаў яго цяплом i ўтульнасцю! Затое цудоўна было думаць аб агнi, якi не спiць, выпраменьваючы яркае святло ў цёмную зiмовую ноч, нiбы пуцяводная зорка беднага вандроўнiка i быццам грозная перасцярога рысi i ваўку!
Але агонь у ачагу ўмеў не толькi саграваць, свяцiць i кухарыць. Ён здольны быў не толькi зiхацець, трашчаць, дымiць i чадзiць. Ён мог абудзiць у чалавечай душы жаданне гарэзаваць.
Бо што такое чалавечая душа, як не гарэзлiвае полымя? Так, так, яна i ёсць агонь! Полымя ўспыхвае ў самiм чалавеку, ахоплiвае яго i кружыцца над iм, якраз як агонь успыхвае ў шэрых паленах, ахоплiвае iх i кружыцца над iмi. Калi тыя, хто збiраўся зiмовымi вечарамi вакол палымнеючага агню, моўчкi сядзелi гадзiну-другую, гледзячы ў ачаг, агонь пачынаў размаўляць з кожным з iх на сваёй уласнай мове.
- Сястрыца Душа, - мовiла полымя, - хiба ты не такое ж полымя, як я? Чаму ж ты такая панурая, такая засмучаная?
- Братка Агонь, - адказвала чалавечая душа, - я калола дровы i гаспадарнiчала цэлы дзень. У мяне толькi i засталося моцы, каб моўчкi сядзець ды глядзець на цябе.
- Ведаю, - працягваў агонь, - але надышоў вечар. Рабi, як я! Палымней i свяцi! Весялiся i сагравай!
I душы слухалiся i пачыналi весялiцца. Яны расказвалi казкi, загадвалi загадкi, пiлiкалi на скрыпцы, выразалi завiткi i ружачкi на хатнiх рэчах i земляробчых прыладах. Гулялi ў розныя гульнi i спявалi песнi, выкуплялi фанты i згадвалi старадаўнiя прымаўкi. I мала-памалу адубелае цела адтайвала. Адтайвала i панурае сэрца. Людзi ажывалi i весялелi. Агонь i гульнi ля ачага давалi iм сiлы зноў жыць iх бедным i цяжкiм жыццём.
Але вось без чаго не абыходзiлася весялосць ля ачага, дык гэта ўжо без аповедаў пра самыя гераiчныя подзвiгi i прыгоды! Аповеды гэтыя падабалiся старым i маладым. Бо ў подзвiгах i прыгодах у гэтым свеце, слава богу, нiколi недахопу не было.
Але нiколi не было iх так шмат, як у часы Карла. Ён быў усiм героям герой, i гiсторый пра яго i ягоных воiнаў было безлiч! Гiсторыi гэтыя не знiклi разам з iм i яго ўладай, яны працягвалi жыць i пасля яго смерцi, стаўшы лепшай яго спадчынай.
Нi пра каго не любiлi так расказваць, як пра самога караля; ну а пасля яго любiлi яшчэ пагаварыць пра старога генерала з Хедэбю. Яго ведалi ў твар, з iм не раз размаўлялi i маглi апiсаць яго з ног да галавы.
Генерал быў такi дужы, што гнуў падковы, як iншыя гнулi звычайныя стружкi. Аднойчы ён даведаўся, што ў Смедсбю ў далiне Свартшо жыве каваль, якi лепш за ўсiх у акрузе куе падковы. Генерал паехаў да яго ў далiну i папрасiў Мiкеля з Смедсбю падкаваць яму каня. А калi каваль вынес з кузнi гатовую падкову, генерал запытаўся, цi нельга спачатку зiрнуць на яе. Падкова была трывалая i зробленая на сумленне, але, разгледзеўшы яе, генерал рассмяяўся.
- Гэта, па-твойму, падкова? - запытаўся ён i, сагнуўшы яе, пераламаў на дзве часткi.
Каваль перапалохаўся, вырашыўшы, што выканаў дрэнна работу.
- У падкове, пэўна, была расколiна, - сказаў ён i паспяшаўся назад у кузню па iншую падкову.
Але i з ёю выйшла як з першай, з той толькi рознiцай, што яе сцiснулi, быццам клешчамi, пакуль i яна не пераламалася напалам; далiбог, так яно i было. Але тут Мiкель западозрыў нядобрае.
- Ужо цi не сам ты кароль Карл, а можа, Бенгт з Хедэбю? - сказаў ён генералу.
- Малайчына, Мiкель, правiльна адгадаў, - пахвалiў каваля генерал i тут жа заплацiў Мiкелю спаўна i за чатыры новыя падковы, i за тыя дзве, што зламаў.
Нямала i iншых гiсторый хадзiла пра генерала. Iх расказвалi бясконца, i ва ўсiм павеце не знайшлося б чалавека, якi не ведаў бы пра старога Лёвеншольда, не паважаў яго цi не ставiўся б да яго з глыбокай пашанай. Ведалi i пра генеральскi пярсцёнак, усе ведалi пра тое, як разам з генералам яго паклалi ў магiлу; але чалавечая сквапнасць была такая вялiкая, што пярсцёнак у генерала ўкралi.